488 ๑๐๐ ปี วันสวรรคต พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว

ตั้งแต่ก่อตั้งในปี 2325 “กรุงเทพฯ” ผ่านแผ่นดินมาแล้ว 9 รัชกาล ทว่ายุคที่เป็น “หัวเลี้ยว” สำคัญของพัฒนาการนี้คือ “แผ่นดินพระมงกุฎเกล้าฯ” (รัชกาลที่ 6) กลับถูกเขียนถึงน้อยที่สุด ทั้งที่มีช่วงเวลา 15 ปี (ปี 2453-2468) รัชสมัย “แผ่นดินพระมงกุฎเกล้าฯ” ที่กินเวลา 15 ปี จึงมี “จุดเปลี่ยน” มากมาย และเป็นมากกว่า “ยุคทองของวรรณคดีและศิลปวัฒนธรรม” อย่างที่หลายคนเคยเข้าใจ แรงสะเทือนนี้ยังส่งผลมาถึงรัชกาลที่ ๗ อย่างไม่อาจหลีกเลี่ยง

485 พระป่าสยาม และธรรมยุติกนิกาย

เส้นทางพระป่าสยามตลอดสาย ยาวนานและยาวไกล บางยุคสมัยเป็นเพียงเรื่องเล่ามุขปาฐะ ความทรงจำ บันทึกส่วนตัว รวมถึงการเก็บหลักหลักฐานข้อมูลอย่างเป็นวิชาการ บันทึกร่องรอยความเป็นมาของพระป่าสยามที่สารคดีได้อาศัยรวบรวมประมวลความ และตามรอยเส้นทางแห่งการบำเพ็ญสมณธรรมสู่ความพ้นทุกข์ของบูรพาจารย์และพระป่ากัมมัฏฐานร่วมสมัย ไว้เป็นแหล่งความรู้เชิงปริยัติ บันดาลใจสู่การปฏิบัติ เพื่อผลปฏิเวธในท้ายที่สุด

483 รอยดำรง ตามเสด็จเยือนอีสาน

การเสด็จเยือนอีสานของสมเด็จฯ กรมพระยาดำรงราชานุภาพเมื่อปี ๒๔๔๙ เป็นการเสด็จตรวจราชการตามหน้าที่เสนาบดีกระทรวงมหาดไทย  ห้วงเวลานั้นเป็นยุคล่าอาณานิคมของบรรดามหาอำนาจตะวันตกและการสร้างรัฐสมบูรณาญาสิทธิราชย์ยุคเริ่มต้นของสยามด้วย การติดตามแกะรอยทางเสด็จจึงเป็นเรื่องน่าสนุกเมื่อได้เห็นภาพเปรียบ พลวัตของสังคมตามยุคสมัย การเปลี่ยนผ่านของบ้านเมืองและผู้คน ซึ่งเล่าความตามจริงให้คนรุ่นหลังได้รู้เห็นและเป็นแหล่งอ้างอิงเมื่อกล่าวถึงอีสานกาลก่อน

478 มกราคม 68 “สงครามลับ" ในลาว

ผ่านมาเกินครึ่งศตวรรษ “สงครามลับ” หรือกรณีทหารไทยไปรบในลาว เป็นเรื่องแปลกและแทบจะไม่เคยได้ยิน ทั้งกับคนที่เกิดร่วมสมัยนั้นและคนสมัยหลัง ยิ่งกับคนรุ่นใหม่ หากมีผู้เฒ่าผู้แก่สักคนหนึ่งออกมาเล่าตามสื่อออนไลน์ว่าเคยไปรบในลาว ประเทศเพื่อนบ้านที่คนไทยคุ้นเคย ก็อาจจะไม่เชื่อง่ายๆ สารคดี ออกเดินทางข้ามแม่น้ำโขงเข้าไปยังอดีตสมรภูมิลับ นำข้อมูลบางอย่างที่ถูก “ลดชั้นความลับ” มานำเสนอผู้อ่านเท่าที่เราจะทำได้ อาจช่วยให้เรา “เข้าใจอดีต” และอยู่กับ “ปัจจุบัน” ได้อย่างเท่าทันมากขึ้น

474 กันยายน 67 แกะรอยแผนที่ จากคนทำถึงคนกาง

สมัยนี้แล้วใครยังมานั่งกางแผนที่กระดาษ? เมื่อลองสำรวจคนรอบข้างกลับพบว่ายังมีจำนวนไม่น้อยในหลากหลายอาชีพเลือกกางแผนที่เป็นประจำ เหตุผลพวกเขาสอดคล้องไปทางเดียวคือ "สิ่งที่ต้องการ" ไม่มีในแผนที่ดิจิทัล ศาสตร์แห่งแผนที่มีความเป็นมายาวนานหลายพันปี และมีผู้คนมากมายที่ทุ่มเทชีวิตให้ เบื้องหลังการสร้างแผนที่นั้นต้องอาศัยทั้งศิลปะ คณิตศาสตร์ วิทยาศาสตร์ ภูมิศาสตร์และการเมือง ชวนมาแกะรอยสิ่งเล็กๆ น้อยๆ ที่ปรากฏบนแผนที่ เพื่อเข้าใจประวัติศาสตร์ของการสร้างแผนที่และการใช้งานแผนที่

472 กรกฎาคม 67 ๒๐ ปี “ตากใบ” : ความทรงจำ ประวัติศาสตร์ บาดแผล

“เหตุการณ์ตากใบ” ที่อำเภอสุดแดนใต้ฟากอ่าวไทย เมื่อวันที่ 25 ตุลาคม 2547 ถูกนับเป็นเหตุการณ์ชุมนุมที่มีคนตายมากที่สุด เป็นการสูญเสียชีวิตคนบริสุทธิ์ที่มีตัวตนอยู่จริง ไม่ใช่เพียงเรื่องเล่าลือหรือตำนานปรัมปรา และเป็นเหตุการณ์ที่ส่งผลกระทบต่อความศรัทธาของคนท้องถิ่นที่มีต่อรัฐมากที่สุด แต่ว่านั่นไม่ใช่จุดแรกของความขัดแย้งรุนแรงในพื้นที่ชายแดนใต้

471 มิถุนายน 67 ๒๔๗๕ พระยาพหลฯ นายกฯ ที่ถูกลืม

นาม “พจน์ พหลโยธิน” หรือ “พระยาพหลพลพยุหเสนา” ทุกครั้งที่เอ่ยถึงเหตุการณ์การอภิวัฒน์ เปลี่ยนแปลงการปกครอง ๒๔๗๕ ถูกกล่าวถึงอย่างย่นย่อ แม้มีบทบาทเป็นถึง “หัวหน้าคณะราษฎร” พระยาพหลฯ ยังเป็นนายกรัฐมนตรีที่ได้ชื่อว่า “มือสะอาด” ที่สุดคนหนึ่ง ห้าปีที่เขาเป็นนายกฯ ยังเป็นยุค “ฟื้นฟู-วางรากฐาน” ของระบอบประชาธิปไตยและเศรษฐกิจชาตินิยม ในโอกาส ๙๒ ปี “ประชาธิปไตยไทย” สารคดี ขอชวนท่านผู้อ่านทบทวนเรื่องราวของ ๒๔๗๕ อีกครั้ง ผ่านชีวิตของพระยาพหลฯ “นายกฯ ที่ถูกลืม”

463 ตุลาคม 66 กบฏบวรเดช ๒๔๗๖

หากจะนับว่าการอภิวัฒน์ 2475 เป็นการเปลี่ยนแปลงที่ไม่นองเลือด ผู้รู้ท่านหนึ่งบอกว่านั่นเป็นความเชื่อที่ผิด เพราะ “ฉากจริง” ของ “การอภิวัฒน์” เกิดขึ้นในปีถัดมา ปลายปี 2476 ส่วนหนึ่งของเครือข่ายระบอบเก่ายกกำลังเข้าปะทะระบอบใหม่ เกิดเป็นสงครามกลางเมืองครั้งแรกในยุคประชาธิปไตยหัดเดินของสยาม สมรภูมิหลักเกิดขึ้นที่ทุ่งบางเขน ตามแนวรางรถไฟไปจนสุดขอบที่ราบสูง ผลแพ้ชนะทิ้งร่องรอยความทรงจำและมรดกทางการเมืองไว้มากมาย

462 กันยายน 66 100 ปี ศิลป์ สู่สยาม

เดือนมกราคม ๒๕๖๗ เป็นวาระครบ ๑๐๐ ปีที่ศิลป์ พีระศรี เดินทางมายังสยามเป็นครั้งแรก “อาจารย์ศิลป์” เป็นหนึ่งในผู้ร่วมก่อตั้งมหาวิทยาลัยศิลปากร ผู้ได้รับการยกย่องในฐานะ “บิดาของศิลปะสมัยใหม่ในประเทศไทย” สารคดี ขอเสนอบทความว่าด้วยมิตรภาพข้ามพรมแดนศิลปะระหว่างศาสตราจารย์ศิลป์ พีระศรี กับสมเด็จฯ เจ้าฟ้ากรมพระยานริศรานุวัดติวงศ์ ตลอดจนข้อมูลใหม่จากผู้ศึกษาค้นคว้าในประเด็นต่างๆ รวมถึงแนะนำเบื้องหลังผลงานประติมากรรมบางส่วนของอาจารย์ศิลป์และลูกศิษย์ ที่ใครๆ อาจพบเห็นผ่านตากันอยู่เสมอ

458 พฤษภาคม 66 ๑๐๐ ปี วันสิ้นพระชนม์ “เสด็จเตี่ย

พลเรือเอก พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าอาภากรเกียรติวงศ์ กรมหลวงชุมพรเขตอุดมศักดิ์ (๒๔๒๓-๒๔๖๖) พระราชโอรสในรัชกาลที่ ๕ ทรงได้รับการเทิดพระเกียรติจากกองทัพเรือให้เป็น “องค์บิดาของทหารเรือไทย” พร้อมกันนั้น ดวงพระวิญญาณของพระองค์ยังเป็นที่เคารพสักการะของคนไทยจำนวนไม่น้อย ในฐานะ “เสด็จเตี่ย” “เสด็จพ่อ” หรือ “กรมหลวงฯ”ผู้สามารถขจัดปัดเป่าความทุกข์ร้อนได้แทบทุกเรื่อง ในวาระ ๑๐๐ ปีวันสิ้นพระชนม์ (๒๔๖๖-๒๕๖๖) นับเป็นโอกาสอันดีที่จะได้กลับทำความรู้จักกับ “เสด็จเตี่ย” ให้มากขึ้น

457 เมษายน 66 มิตร ชัยบัญชา

มิตร ชัยบัญชา แสดงหนังไว้เกือบ 300 เรื่อง เฉลี่ยจำนวนเรื่องต่อปีสูงสุดอย่างยากที่ดารารุ่นหลังลบสถิติ เขาเป็นสัญลักษณ์และหลักหมายของวงการภาพยนตร์ไทยยุคฟิล์ม 16 มม. เป็นแบบอย่างของการทุ่มเทให้กับสิ่งที่รัก วาระสุดท้ายที่มาถึงก่อนวัยอันควร เกิดขึ้นในระหว่างถ่ายทำฉากจบหนังเรื่อง อินทรีทอง แล้วกลายเป็นฉากจบในชีวิตจริงไปด้วย เมื่อเขาร่วงจากความสูง 300 ฟุต ขณะโหนบันไดเฮลิคอปเตอร์ การถ่ายทำหนังค้างคา และดารานำนาม มิตร ชัยบัญชา ก็กลายเป็นดาวค้างฟ้าที่ผู้คนยังกล่าวขานเป็นตำนานไม่รู้จบ

451 ตุลาคม 65 ที่ใดมีการกดขี่...กบฏผู้มีบุญ

“ผู้มีบุญ” เป็นชื่อที่ชาวบ้านเรียกขาน แต่ทางการขานนามเขาว่า “#ผีบุญ” โดยมีคำว่า กบฏ นำหน้า มาตั้งแต่ ร.ศ. ๑๒๐ หรือ พ.ศ. ๒๔๔๔ ตามการศึกษารวบรวมของนักประวัติศาสตร์ นับกันว่าขบวนการต่อสู้ของชาวบ้านที่เชื่อมโยงกับการใช้ความศรัทธาความเชื่อ อภินิหาร และการมาโปรดของพระศรีอาริย์หรือที่เรียกกันว่า ผู้มีบุญ เฉพาะในพื้นที่อีสานเคยเกิดขึ้น ๙ ครั้ง ในช่วง ๒๖๐ ปี ด้วยข้อจำกัดเรื่องหลักฐาน ทำให้ภาพของพวกเขาเลือนราง แต่ไม่ว่าจะเป็นอย่างไร จุดกำเนิดของขบวนการไพร่ ล้วนมีเหตุผลในตัวของมันเอง