ไม่ต่างจากประเทศอื่น กิจการรถไฟสยาม (ต่อมาจะกลายเป็นรัฐวิสาหกิจ คือการรถไฟแห่งประเทศไทยหรือ รฟท. ในปี ๒๔๙๔) ถือกำเนิดขึ้นในยุคที่รัฐบาลทั่วโลกอยู่ในขั้นตอน “กระชับอำนาจ” เข้าสู่เมืองหลวง

ดังนั้นกิจการรถไฟในยุครัชกาลที่ ๕ ต่อเนื่องไปจนถึงสมัยรัชกาลที่ ๗ นัยหนึ่ง นอกจากกระจายอำนาจรัฐออกไปยังส่วนต่าง ๆ ของสยามแล้ว ยังเป็นการแข่งกับเจ้าอาณานิคมอย่างฝรั่งเศสและอังกฤษ ที่กำลังแผ่ขยายอิทธิพลเข้ามายังพื้นที่ที่อำนาจรัฐคลุมเครือในคริสต์ศตวรรษที่ ๑๙

กิจการรถไฟสายแรกของรัฐบาลคือ กรุงเทพฯ-นครราชสีมา (โคราช) เริ่มเปิดเดินรถระยะแรก (กรุงเทพฯ-อยุธยา) ในปี ๒๔๓๙ ก่อนที่เส้นทางทั้งหมดจะใช้งานได้สมบูรณ์ในปี ๒๔๔๔

นอกเหนือจากเรื่องการเมืองและการนำเข้าเทคโนโลยี อีกสิ่งหนึ่งที่เกิดขึ้นพร้อมกับเครือข่ายรางรถไฟคือสถานีรถไฟ ซึ่งเป็นทั้งจุดเริ่มต้นและปลายทางของระบบราง

สถานีรถไฟสร้างขึ้นในฐานะ “หมุดหมาย” (landmark) ของเมืองที่ก้าวเข้าสู่ความทันสมัย เชื่อมโยงด้วยระบบการคมนาคมที่สะดวกรวดเร็ว โครงสร้างสถานีสร้างด้วยเทคโนโลยีที่ก้าวหน้าที่สุดของยุคนั้น พร้อมกับความงามด้านสถาปัตยกรรมที่ได้รับการออกแบบอย่างพิถีพิถัน

ด้วยพื้นที่นี้คือ “พื้นที่สาธารณะ” และจะเป็น “ฉากหลัง” ในความทรงจำของผู้คนที่เกี่ยวข้องจำนวนมาก ไม่ว่าการจากลา รอคอย พบเจอ กระทั่งเป็นส่วนหนึ่งของเหตุการณ์ต่าง ๆ

เจ็ดสิบเจ็ดปีผ่านไป นอกจากเครือข่ายทางรถไฟที่อยู่ระหว่างพัฒนาและยกระดับ เพื่อรองรับระบบรถไฟความเร็วสูง สถานีรถไฟเก่าแก่จากยุคแรกเริ่มต่างทรุดโทรมลงตามกาลเวลา บางแห่งได้รับการอนุรักษ์ แต่หลายแห่งก็สูญสลายไปแล้ว และยังมีอีกไม่น้อยที่ตกอยู่ในภาวะหัวเลี้ยวหัวต่อว่าจะถูกรื้อถอนทุบทิ้งหรือไม่

ต่อไปนี้คือเรื่องราวของ ๑๐ สถานี ที่ สารคดี เห็นว่าควรได้รับการบันทึกไว้