กลาง ค.ศ. ๒๐๑๙ ผู้เขียนขึ้นเครื่อง Mahan Air สายการบินสัญชาติอิหร่าน ไปดินแดนเปอร์เซียเป็นครั้งแรก

ประเทศไทยเป็นหนึ่งในสามประเทศของทวีปเอเชียที่สายการบินนี้บินตรงระหว่างกรุงเตหะราน-กรุงเทพมหานคร

คนอิหร่านรู้จักเมืองไทยดีจากประวัติศาสตร์ความสัมพันธ์อันยาวนานตั้งแต่ราว ๔๐๐ ปีก่อน ตอนนั้นสหรัฐอเมริกายังไม่ถือกำเนิดขึ้นมาเลย

เมื่อครั้งสมัยกรุงศรีอยุธยา ชาวเปอร์เซียที่มีชื่อเสียงมากที่สุดในสยามคือ เชค-อะหมัด คูมี หรือที่รู้จักกันทั่วไปว่าเฉกอะหมัด ผู้ซึ่งเดินทางเข้ามาค้าขายในรัชสมัยสมเด็จพระเจ้าทรงธรรม ราวคริสต์ศตวรรษที่ ๑๖ จนมีฐานะร่ำรวย จนโปรดเกล้าฯ ให้เข้ารับราชการในตำแหน่งกรมท่าขวา ดูแลกิจการการค้าของชาวมุสลิม  ต่อมาได้สร้างความดีความชอบมากมายจึงโปรดเกล้าฯ ให้เป็นขุนนางชั้นผู้ใหญ่ ระดับสมุหนายกอัครมหาเสนาบดีฝ่ายเหนือ เฉกอะหมัดเป็นต้นสกุลหลายสาย เช่น บุนนาค อหะหมัดจุฬา อากาหยี่ นนทเกษ ฯลฯ

สายธารวัฒนธรรมเปอร์เซียส่งผ่านภาษาเข้ามาสยามประเทศอีกไม่น้อย เช่น คำว่าภาษี มาจากบัคซี มีความหมายว่า “ของให้เปล่า ของกำนัล หรือรางวัล” และคำว่าสนม มาจากซะนานะฮ์

ประเทศไทยจึงเป็นหมุดหมายปลายทางสำคัญของชาวอิหร่านผู้เดินทางมาท่องเที่ยวหรือประกอบธุรกิจในปัจจุบัน

แปดชั่วโมงต่อมาเครื่องบินลงจอดที่สนามบินนานาชาติ TehranI Imam Khomeini ตั้งชื่อตาม รูฮุลลอฮ์ โคมัยนี นักการศาสนาชาวมุสลิม ผู้นำการปฏิวัติตามแนวทางอิสลาม เปลี่ยนแปลงประเทศครั้งใหญ่สู่การเป็นสาธารณรัฐอิสลามอิหร่านใน ค.ศ. ๑๙๗๙

เตหะรานในภาษาเปอร์เซียแปลว่าอ้อมเขาอันอบอุ่น หมายถึงสถานแห่งชาวเมืองที่อาศัยอยู่อย่างสงบและมีสันติสุข กรุงเตหะรานเป็นเมืองหลวงของสาธารณรัฐอิสลามอิหร่าน มีพื้นที่ ๓,๔๓๕ ตารางกิโลเมตร ขนาดใหญ่กว่ากรุงเทพมหานครราวสองเท่า มีประชากร ๒๕ ล้านคน เป็นมหานครสำคัญในภูมิภาคนี้รองจากกรุงไคโร ประเทศอียิปต์ และเป็นเมืองทันสมัยที่สุดในอิหร่าน มีอาคาร ตึกระฟ้าเกิดขึ้นมากมาย

สองข้างทางปลูกต้นไม้ดอกไม้หลากชนิด มีดอกกุหลาบ ดอกส้ม ส่งกลิ่นหอม สังเกตว่าคนอิหร่านนิยมปลูกกุหลาบกับส้มมากเป็นพิเศษ อาจเป็นเพราะดอกกุหลาบ ดอกส้มมีน้ำมันหอมระเหยมาก คนอิหร่านจึงนิยมนำดอกไม้เหล่านี้มาปรุงน้ำหอมชนิดต่าง ๆ

ชาวเปอร์เซียแต่เดิมก็นิยมปลูกต้นกุหลาบมากจนเป็นดินแดนแห่งกุหลาบ  ชื่อ “กุหลาบ” ในภาษาไทยก็นำมาจากภาษาเปอร์เซียว่ากุล้อบ แปลว่าน้ำดอกไม้

ใน ค.ศ. ๒๐๑๑ ยูเนสโกประกาศให้สวนฟินเป็นหนึ่งในเก้าของสวนเปอร์เซียที่รวมเป็นมรดกโลกทางวัฒนธรรม

สวนเปอร์เซียมีรูปแบบชัดเจน มีกำแพงล้อมรอบสวนและน้ำพุอยู่ตรงกลาง คำว่า paradise ที่แปลว่าสรวงสวรรค์ ก็มีรากศัพท์มาจากภาษาเปอร์เซีย pari-daiza แปลว่าสถานที่ถูกกำแพงห้อมล้อม

เนื่องจากภูมิประเทศในเปอร์เซียหรืออิหร่านส่วนใหญ่แห้งแล้ง เป็นทะเลทราย ฝนไม่ค่อยตก บรรดาชนชั้นสูงจึงสร้างสวรรค์ให้ตัวเองด้วยการสร้างวังหรือคฤหาสน์มีกำแพงล้อมรอบ

ภายในมีน้ำพุ บ่อน้ำ สวนดอกไม้ และปลูกต้นไม้หลายชนิดสร้างความร่มรื่นเย็นสบาย

ขัดแย้งกับชีวิตภายนอกกำแพงอันร้อนระอุ

โลกภายในจึงเป็นสรวงสวรรค์ของชนชั้นสูง แต่ถูกกำแพงปิดล้อมจากความเป็นจริง ด้านนอกนั้นชีวิตผู้คนส่วนใหญ่อาจมีสภาพแทบจะตรงกันข้าม

ภาพ : unsplah.com

จารึกในสมัยของพระเจ้าดาไรอัสมหาราชบันทึกไว้ว่า วัสดุคุณภาพสูงที่ใช้ก่อสร้างเมืองล้วนมาจากแดนไกล เช่น ทองคำจากซีเรีย หินแกรนิตจากอียิปต์ แผ่นอิฐจากบาบิโลน เป็นต้น

เราเริ่มต้นเดินตามทางลาดปูด้วยหิน ก้าวย่างขึ้นไปจนถึงกลุ่มพระราชวัง ผ่านเสาหินขนาดยักษ์ ก่อนจะเห็นสิ่งก่อสร้างขนาดใหญ่โตมโหฬารอันแสดงถึงความยิ่งใหญ่แห่งจักรวรรดิเปอร์เซีย คือพระราชวังอปาดานา (Apadana palace)  ทุกวันนี้ยังเห็นเสาหินยักษ์สูง ๒๐ เมตร นับร้อยเสา หัวเสาสลักเป็นรูปโคคู่ เอกลักษณ์แห่งสถาปัตยกรรมเปอร์เซีย เสาเหล่านี้รองรับด้วยคานไม้ซีดาร์จากเลบานอนหรือไม้สักจากอินเดีย คือร่องรอยท้องพระโรงรับแขกบ้านแขกเมือง ใหญ่โตพอจะบรรจุคนนับหมื่น  กว่าจะถึงบัลลังก์ของกษัตริย์ออกว่าราชการหรือต้อนรับอาคันตุกะจากแดนไกลที่มาสวามิภักดิ์ คนเข้าเฝ้าจะต้องเดินผ่านป่าเสายักษ์ที่ตั้งเรียงราย แสดงถึงอำนาจการเมืองการปกครองที่ทุกดินแดนต่างยอมสยบให้แก่มหาราชพระองค์นี้

ฐานบันไดขึ้นท้องพระโรงด้านหนึ่งสลักหินเป็นเหล่าขุนนางชาวเปอร์เซียในอิริยาบถต่าง ๆ ขณะรอรับเสด็จ อีกด้านหนึ่งสลักเป็นภาพทูตจาก ๒๒ ชาติทั่วจักรวรรดิเข้าแถวรอถวายเครื่องราชบรรณาการที่นำมาจากแคว้นตนเอง ภาพสลักเหล่านี้ได้รับการรักษาไว้ดีเยี่ยม เป็นหลักฐานชั้นเลิศที่สามารถระบุรูปร่างหน้าตาและเครื่องแต่งกายของผู้คนในเวลานั้น และบางชนชาติก็ได้หายสาบสูญไปแล้ว เช่น ชาวลิเดีย อัสซีเรีย พาร์เทียน ฯลฯ

น่าเสียดายว่าเมืองที่มีอารยธรรมยิ่งใหญ่ที่สุดในโลกเวลานั้นมีอายุเพียง ๑๘๐ ปี ก่อนถูกเผาทำลายอย่างย่อยยับ

พระเจ้าอะเล็กซานเดอร์มหาราชกรีธาทัพบุกยึดนครแห่งนี้ หลังจากกองทัพกรีกที่มีกำลังพล ๔ หมื่นกว่าคนสามารถเอาชนะกองทัพนับแสนคนของพระเจ้าดาไรอัสที่ ๓ แห่งแผ่นดินเปอร์เซีย เมื่อ ๓๓๔ ปีก่อนคริสต-ศักราช ทำให้อาณาจักรเปอร์เซียล่มสลาย

เพียงแค่ ๓ วันหลังจากพระองค์เหยียบเปอร์เซโพลิสก็เกิดเพลิงลุกไหม้รุนแรงจนมอดทั้งเมือง

เราได้ไปเยือนซากโบราณสถานแห่งหนึ่งมีป้ายบอกว่า สันนิษฐานว่าเพลิงเริ่มลุกไหม้จากบริเวณนี้

ศาสนาบูชาไฟถือกำเนิดในภาคตะวันออกของอาณาจักรเปอร์เซียเมื่อประมาณ ๒,๖๐๐ ปีก่อน เชื่อว่าภายใต้พระเป็นเจ้าหนึ่งเดียวมีเทพเจ้าสององค์ คือเทพเจ้าแห่งความดี มีคุณลักษณะเจ็ดประการ คือ สว่าง ใจดี ถูกต้อง ครอบครอง ศรัทธา เป็นอยู่ดี และอมตภาพ มีแสงสว่างเป็นเครื่องหมาย ทรงสร้างแต่สิ่งดีงาม เช่น ความสวยงาม ความอุดมสมบูรณ์ ความสุข ความสมหวัง เป็นต้น กับอีกองค์หนึ่งเป็นเทพเจ้าแห่งความชั่ว มีความมืดเป็นเครื่องหมาย สร้างแต่สิ่งชั่วหรือไม่ดีทั้งหลาย เช่น ความอัปลักษณ์ ความอดอยาก ความทุกข์ ความผิดหวัง เป็นต้น

เทพเจ้าทั้งสององค์ต่อสู้กันตลอดเวลา ในที่สุดฝ่ายดีชนะ หรืออีกนัยหนึ่งก็คือโลกมนุษย์มีสองด้าน ความมืด-ความสว่าง ความดี-ความชั่ว ที่ต่อสู้กัน และใช้ไฟเป็นสัญลักษณ์ในการขับไล่ความมืดและความชั่วร้ายจึงเกิดการบูชาพระอาทิตย์ด้วยการจุดไฟตลอดทั้งวันและคืน จนกลายเป็นสัญลักษณ์ของศาสนาโซโรอัสเตอร์

เชื่อกันว่าศาสนาบูชาไฟมีอิทธิพลต่อการพัฒนาของศาสนาอื่นในเวลาต่อมา คือ ศาสนายูดาห์ คริสต์ และอิสลาม

เราสังเกตเห็นผู้คนทยอยมาสักการบูชาสถานที่ศักดิ์สิทธิ์แห่งนี้ไม่ต่างจากนครมักกะฮ์ของบรรดาชาวมุสลิมทั่วโลก แต่ปริมาณคนนับถือโซโรอัสเตอร์ทั่วโลกน้อยกว่ามากนัก เพียงหลักแสนเท่านั้น

กล่าวกันว่าศาสดาโซโรอัสเตอร์ถูกข้าศึกสังหารพร้อมสาวก ๘๐ คน ขณะทำพิธีในโบสถ์

ภายหลังการสิ้นชีพของศาสดา ศาสนาบูชาไฟยังได้รับความนิยมและรุ่งเรืองในอาณาจักรเปอร์เซียนับพันปี ก่อนที่ศาสนาอิสลามจะแผ่อิทธิพลเมื่อนักรบมุสลิมชาวอาหรับเข้าครอบครองอาณาจักรเปอร์เซียใน ค.ศ. ๖๓๗ เปลี่ยนผู้คนให้มานับถืออิสลาม คนที่นับถือโซโรอัสเตอร์ส่วนใหญ่ถูกขับไล่ออกนอกประเทศจนเหลือน้อยมากในปัจจุบัน

ไม่ไกลจากวิหารไฟ บนเนินเขาแห่งหนึ่งนอกเมืองยาซด์มีที่ฝังศพ (Tower of Silence) เก่าแก่หลายร้อยปีของชาวโซโรอัสเตอร์ เมื่อเดินขึ้นไปข้างบนจะเป็นลาน เห็นหลุมขนาดใหญ่ ในอดีตสัปเหร่อจะนำศพมาวางไว้ให้แร้งกินเป็นอาหาร ไม่ฝัง ไม่เผา ด้วยความเชื่อว่าศพต้องไม่สัมผัสดิน เพื่อความบริสุทธิ์ของแร่ธาตุต่าง ๆ ในดินจะได้ไม่ปนเปื้อนกับศพ

สถานที่แห่งนี้ไม่ได้ใช้งานเช่นครั้งอดีตนานแล้ว แต่บรรยากาศยังดูวังเวงและสงัดจนดูเหมือนมีพลังลึกลับบางอย่าง ทำให้ผู้มาเยือนต้องให้ความเคารพอย่างเงียบ ๆ

จัตุรัสใหญ่แห่งนี้แวดล้อมด้วยกลุ่มอาคารต่าง ๆ สามส่วน คือ พระราชวังอาลีคาปู มัสยิด และบาซาร์ (ตลาด) แสดงถึงบทบาทสำคัญของกลุ่มคนในสังคม คือกษัตริย์ นักบวช และพ่อค้า

มัสยิดหลวงตั้งอยู่ทางด้านใต้ของจัตุรัส โดดเด่นด้วยหอมินาเรต (หอสวดมนต์) สูง ๔๘ เมตร และมีโดมรูปหัวหอมขนาดใหญ่สองชั้นครอบซ้อนกัน เป็นแนวคิดทางวิศวกรรมในการช่วยถ่ายเทน้ำหนักความกว้างใหญ่ของโดม โดมภายในสูง ๓๘ เมตร เส้นผ่านศูนย์กลาง ๒๓ เมตร โดมภายนอกสูง ๕๓ เมตร เส้นผ่านศูนย์กลาง ๒๕ เมตร

กล่าวกันว่าเทคนิคการสร้างโดมสองชั้นต้องแม่นยำสูงมากต้องก่อสร้างคู่ขนานกันเพื่อรับน้ำหนักของโดมทั้งสอง

ตรงโถงประตูทรงโค้งทางเข้าด้านหน้าที่เห็นคือความงดงามของลวดลายบนกำแพง ด้านบนเจาะเป็นช่องเล็ก ๆ คล้ายรวงผึ้งประดับด้วยโมเสกวิจิตร ถัดลงมาเป็นผนังประตูฝังลวดลายกระเบื้องสีเทอร์ควอยซ์งดงามยิ่ง ช่างเปอร์เซียจะใช้สีเพียงเจ็ดสี คือ สีฟ้า น้ำเงิน ขาว ดำ เขียว เหลือง (สองโทน) และสีที่ใช้เป็นหลักในการคุมโทน คือฟ้าและน้ำเงิน

ตอนแรกงานก่อสร้างไม่ค่อยคืบหน้า เพราะความยากลำบากทั้งการสร้างอาคารและการประดับลวดลายละเอียดยิบโดยใช้กระเบื้องฝังลาย แม้จะงดงามมากแต่ใช้เวลาและราคาแพง พระเจ้าอับบาสมหาราชเกรงว่าจะไม่ได้เห็นมัสยิดนี้จึงเร่งให้เร็วขึ้นโดยลดทอนคุณภาพลง ให้ใช้เทคนิคเขียนลายบนกระเบื้องที่เรียกว่า haft rangi (แปลว่าเจ็ดสี) ประหยัดเงินมาก แต่คุณภาพก็สู้วิธีฝังลายกระเบื้องแบบเดิมไม่ได้

การก่อสร้างยาวนานถึง ๑๘ ปี ใช้อิฐ ๑๘ ล้านก้อนและกระเบื้อง ๔๗๕,๐๐๐ ชิ้น แต่สุดท้ายพระเจ้าอับบาสมหาราชก็สวรรคตก่อนมัสยิดหลวงสร้างเสร็จ

เราเดินเข้าไปภายในโดมอันงดงาม ที่น่าสนใจคือเมื่อมายืนตรงกึ่งกลางโดม เพียงแค่ดึงกระดาษก็ปรากฏเสียงดังก้องชัดเจนกลับไปมาร่วม ๓๐ ครั้ง เป็นความฉลาดของสถาปนิกผู้ออกแบบให้เกิดระบบเสียงสะท้อนคุณภาพสูง เพื่อให้ชาวมุสลิมได้ยินเสียงเทศน์ได้ชัดเจนทั่วถึงทั้งโดมอย่างไม่น่าเชื่อ

ลวดลายผนังปูนฉลุเป็นรูปชาม ขวดน้ำเพื่อเก็บเสียงห้องดนตรีในพระราชวังอาลีคาปู นครอิสฟาฮาน

ภาพวาดนางสนมในพระราชวังอาลีคาปู กษัตริย์เปอร์เซียบางพระองค์มีนางสนม ๓,๐๐๐ กว่าคน

หลังจากเยี่ยมชมภายในมัสยิดทุกซอกมุม ไม่ว่าจะเป็นศิลปะรูปทรงแบบเรขาคณิตหรือเลียนแบบธรรมชาติ สมบูรณ์สุดยอด  ไกด์ชี้ให้เราเห็นเสาด้านหน้าสองเสาอันแตกต่างกันเสาหนึ่งมีการสลักลวดลาย อีกเสาหนึ่งไม่มี

เป็นความตั้งใจของผู้ออกแบบที่จะทำให้เห็นความแตกต่างเสาต้นแรกจะเห็นถึงความสมบูรณ์แบบ อีกต้นหนึ่งจะเห็นความไม่สมบูรณ์แบบ

เพราะคนสมัยนั้นเชื่อว่า

“ความสมบูรณ์เกิดจากพระเจ้าทรงสร้างเท่านั้น”

เขาจึงตั้งใจออกแบบให้ไม่สมบูรณ์ เป็นเสมือนปริศนาธรรมเตือนสติมนุษย์ทุกคนว่า

มนุษย์ไม่เคยสมบูรณ์

ใครที่มั่นใจตัวเองว่า perfect ทุกอย่างควรรีบมาชมมัสยิดหลวงแห่งนี้โดยพลัน และใครอยากเข้าใจความรุ่งเรือง ความล่มสลาย ความไม่แน่นอนของชีวิต มาสัมผัสได้บนดินแดนแห่งนี้  

บรรณานุกรม
กองบรรณาธิการ, คุณากร วาณิชย์วิรุฬห์ ชลลดา เตียวสุวรรณ และ พาฝัน ศุภวานิช. Iran : The Crossroads of Civilization จุดบรรจบอารยธรรมโลก. กรุงเทพฯ : วงกลม, ๒๕๖๐.

Burke, Andrew. Iran. China : Lonely Planet.

ขอขอบคุณ : สำนักพิมพ์วงกลม

พระเจ้าโมฮัมมัด ข่าน กอญัร ตั้งราชวงศ์กอญัร (Qajar) ทำให้เปอร์เซียเป็นปึกแผ่นอีกครั้งจากความวุ่นวายหลังยุคชาห์นาเดอร์

เสียดินแดนแถบคอเคซัสหลังพ่ายสงครามให้แก่รัสเซีย เกิดการอพยพของชาวมุสลิมจำนวนมาก

ทุพภิกขภัยครั้งใหญ่ มีคนตายกว่า ๒ ล้านคน 

ปฏิวัติการปกครองเปลี่ยนแปลงอำนาจให้พระเจ้าชาห์อยู่ใต้รัฐธรรมนูญ และจัดตั้งรัฐสภาขึ้น

ทหารภายใต้ข่านเรซาก่อรัฐประหาร ต่อมาเขาสถาปนาราชวงศ์ปาห์ลาวี และขึ้นครองประเทศเป็นพระเจ้าชาห์ เรซา ปาห์ลาวี 

พระเจ้าชาห์ เรซา ปาห์ลาวี ให้รัฐบาลประเทศต่าง ๆ เรียกประเทศของเขาว่า “อิหร่าน” แทนเปอร์เซีย (Iran มีความหมายว่า แผ่นดินของเพื่อนร่วมชาติ)

พระเจ้าชาห์ โมฮัมมัด เรซา ปาห์ลาวี ขึ้นครองราชย์ต่อจากพระราชบิดา ท่ามกลางความวุ่นวายของประเทศในสงครามโลกครั้งที่ ๒  ภายหลังเขาปกครองประเทศด้วยระบอบสมบูรณาญาสิทธิราชย์ และพัฒนาประเทศหลายด้าน แต่มีนโยบายเอนเอียงไปทางชาติตะวันตก

การปฏิวัติอิหร่านหรือการปฏิวัติอิสลาม นำโดย อายะตุลลอฮ์ โคมัยนี เปลี่ยนการปกครองในระบอบกษัตริย์เป็นรัฐอิสลาม โดยมีผู้นำสูงสุดคือผู้นำสูงสุดทางจิตวิญญาณ (Rahbar) ใช้กฎหมายรัฐธรรมนูญ มีประธานาธิบดีและสภานิติบัญญัติแห่งชาติที่มาจากการเลือกตั้ง และเปลี่ยนชื่อประเทศเป็น “สาธารณรัฐอิสลามอิหร่าน”

https://www.historytoday.com/archive/feature/return-ayatollah-iran%E2%80%99s-islamic-revolution