หรือพระวชิรญาณเถระ ซึ่งเมื่อครั้งทรงพระผนวชพระอุปัชฌาย์ถวายนามฉายาว่า “วชิรญาโณ” เป็นผู้ตั้งคณะธรรมยุต ซึ่งเดิมเรียกธรรมยุติกนิกายิกสังฆมัธยมบวรนิเวศาทิคณะ

เป็น ๑ ในพระมหาเถระ ๑๐ รูปแรกที่ร่วมตั้งธรรมยุติกนิกายกับพระวชิรญาณเถระที่วัดสมอราย (วัดราชาธิวาสวิหาร) เป็นพระกัมมัฏฐาน เป็นเจ้าอาวาสรูปแรกของวัดโสมนัสราชวรวิหาร มีชีวิตอยู่ตั้งแต่รัชกาลที่ ๑ จนถึงรัชกาลที่ ๕ ซึ่งเกือบทั้งหมดเป็นชีวิตแห่งการประพฤติพรหมจรรย์

สมเด็จพระสังฆราชพระองค์ที่ ๘ แห่งกรุงรัตนโกสินทร์ เจ้าคณะใหญ่คณะธรรมยุตพระองค์แรก ทรงเป็นพระราชอุปัธยาจารย์เมื่อรัชกาลที่ ๕ ทรงพระผนวชในคณะธรรมยุต และเป็นผู้บันทึกจำนวนวันที่ฝนตกเป็นรายวันติดต่อกันถึง ๔๕ ปี ตั้งแต่ปี ๒๓๘๙ เรียกว่า “จดหมายเหตุบัญชีน้ำฝน” ซึ่งได้บันทึกเหตุการณ์บ้านเมืองที่สำคัญไว้ด้วย

ภิกษุจากอุบลราชธานีที่ได้เข้ามาเรียนที่กรุงเทพฯ และเป็นผู้นำ พระเณรรุ่นหลังมาถวายตัวเป็นศิษย์หลวง เป็นปุราณสหธรรมิกแห่งวชิรญาณเถระ ต่อมาเป็นผู้นำคณะธรรมยุตสู่อีสาน ซึ่งในยุคแรกดำเนินไปตามแบบอย่างที่พระวชิรญาณเถระทรงริเริ่มฟื้นฟูไว้ เน้นการศึกษาเล่าเรียนพระคัมภีร์และศึกษาอบรมสมถะและวิปัสสนา ท่านไม่ได้ออกธุดงค์อยู่ป่า แต่รักษาธุดงควัตรไว้ตามสมควรแก่สถานที่ คือวัดสุปัฏนาราม วัดธรรมยุตแห่งแรกในอีสาน ที่ท่านเป็นเจ้าอาวาสมาตั้งแต่สร้างเสร็จ กระทั่งพรรษาสุดท้ายท่านอธิษฐานสมาทานเนสัชชิกังคธุดงค์ ไม่นอนเป็นวัตรตลอด ๓ เดือน ครั้นพ้นพรรษากาลไม่นานท่านก็มรณภาพที่วัดสระแก้ว เมืองพิบูลมังสาหาร  ทางอุบลฯ จะเชิญศพมาฌาปนกิจในเมือง เห็นว่าพิบูลฯ เป็นเมืองน้อย ก็เป็นโกลาหลกัน ทางพิบูลฯ ไม่ยอม อ้างว่ากุสินาราก็เป็นนครน้อย ยังถวายพระเพลิงพระพุทธสรีระได้ เจ้าเมืองจำต้องยอมอนุมัติตามนั้น

สัทธิวิหาริกของพระวชิญาณเถระ เจ้าอาวาสรูปแรกของวัดศรีทอง สำนักที่สำคัญแห่งหนึ่งของธรรมยุตในภาคอีสาน วัตรปฏิบัติเคร่งครัดในกัมมัฏฐาน เป็นพระอุปัชฌาย์ของพระมหาเถระธรรมยุตอีสานยุคแรกหลายรูป เป็นบูรพาจารย์ที่ทำให้พระอาจารย์เสาร์ กนฺตสีโล ขอญัตติเป็นธรรมยุต เป็นผู้มักน้อย ได้บริขารอันใดมาแจกจ่ายพระในวัดและวัดอื่น ไม่เลือกว่าเป็นธรรมยุตหรือมหานิกาย ตอนท่านดับขันธ์เหลือผ้าอยู่หนึ่งไตรกับกระดาษเครื่องเขียนหนึ่งหีบ