สายน้ำที่ถูกสาป
เรื่อง : ฐิติพันธ์ พัฒนมงคล, สุวัฒน์ อัศวไชยชาญ
ภาพประกอบ : สุบิล แกร่งดั่งผา
จากป่าสู่เมืองมีแม่น้ำเชื่อมอยู่ระหว่างกลาง
หลายคนคิดว่าเราอยู่ห่างไกลจากแม่น้ำ วิถีประจำวันไม่เกี่ยวข้องกับแม่น้ำ แต่จะรู้ตัวหรือไม่ แม่น้ำผูกพันกับเราอย่างลึกซึ้ง ไม่ว่าน้ำที่ดื่ม อาบ ซัก ล้าง รด ทำอาหาร ฯลฯ ส่วนใหญ่มาจากน้ำในแม่น้ำ
แม่น้ำทุกสายไหลจากที่สูงลงสู่ที่ต่ำ ต้นทางส่วนใหญ่มาจากที่สูงคือภูเขาไหลคดเคี้ยวลงสู่ปลายทางคือทะเล
ระหว่างการเดินทางแม่น้ำแลกเปลี่ยนพลังงานกับสิ่งรอบข้าง ค่อย ๆ แปรเปลี่ยนสภาพภูมิประเทศและสภาพธรรมชาติไปตลอดเส้นทาง และตลอดกาลยาวนาน
แม่น้ำเป็นส่วนหนึ่งของวัฏจักรการหมุนเวียนของน้ำบนโลก เป็นระบบนิเวศที่มีชีวิต คือบ้านของสิ่งมีชีวิตหลากหลายตั้งแต่ใต้น้ำถึงริมฝั่งน้ำ
แต่วันนี้เรามองแม่น้ำเป็นแค่แหล่งน้ำต้นทุนของการผลิตในภาคเกษตรและภาคอุตสาหกรรม จึงพัฒนาโครงสร้างทางวิศวกรรมมาบริหารการกักเก็บและควบคุมปริมาณการไหลของน้ำ เพื่อตอบสนองประโยชน์สูงสุดของมนุษย์
เหตุการณ์น้ำท่วมรุนแรงผิดปรกติทำให้มีข้อสังเกตว่าอาจเกิดจากการบริหารจัดการน้ำผิดพลาด
ภัยคุกคามต่อแม่น้ำอาจนับได้เจ็ดสิ่ง คือ ฝาย เขื่อน การทำลายพืชริมน้ำ การดาดตลิ่งหรือทำกำแพงคอนกรีต การขุดลอกแม่น้ำ การปล่อยมลพิษลงน้ำ และการสร้างเขื่อนกันทรายและคลื่น เปรียบได้ดังบาปเจ็ดประการที่มนุษย์กระทำต่อแม่น้ำและสรรพชีวิตที่เกี่ยวข้อง
ไม่ว่าจะรู้ตัวหรือไม่ ชะตากรรมที่แม่น้ำเผชิญกำลังย้อนกลับมาเล่นงานชะตากรรมของมนุษย์
แนวคิดที่ว่าฝายช่วยเพิ่มความชุ่มชื้นให้ผืนป่า ช่วยกักเก็บน้ำไว้ใช้ประโยชน์ในช่วงฤดูแล้ง และยังสร้างได้ง่าย โดยเฉพาะฝายกั้นลำธารเล็ก ๆ ซึ่งนิยมในกิจกรรม CSR ของหน่วยงานต่าง ๆ ทำให้หลายสิบปีที่ผ่านมามีฝายถูกสร้างขึ้นอาจถึงหลักล้านฝาย กระจายตัวอยู่ในเขตป่าเขา พื้นที่เกษตร ชุมชนต่าง ๆ
ฝายส่วนใหญ่มีความสูงไม่มากนัก ทำหน้าที่ทดน้ำในลำน้ำให้มีระดับสูงขึ้น ช่วงฤดูน้ำมาก น้ำจะไหลล้นข้ามสันฝายไป หากช่วงฤดูน้ำน้อย ลำธารก็จะกลายเป็นแหล่งน้ำนิ่ง
การสร้างฝายตามลำธารในหุบเขาและป่าต้นน้ำส่งผลกระทบต่อธรรมชาติอย่างมาก เพราะธรรมชาติดั้งเดิมบริเวณนี้น้ำไหลเร็วลงมาตามความลาดชัน น้ำเย็น มีออกซิเจนมาก ใต้ท้องน้ำเต็มไปด้วยหินกรวดหลากหลายขนาดที่ถูกพัดพามา ปลาและสิ่งมีชีวิตในน้ำจะปรับตัวมาเป็นพิเศษกับสภาพน้ำไหล เช่นมีอวัยวะเกาะหินใต้น้ำ หลายชนิดจึงอยู่ไม่ได้และตายไปเมื่อลำธารกลายเป็นน้ำนิ่งและอุ่นขึ้น ออกซิเจนลดลง และยังมีตะกอนมาทับถมหน้าฝายทำลายสภาพพื้นท้องน้ำ