แต่ว่าตามจริงรากเหง้าของปัญหาไฟใต้ไม่ได้เพิ่งเริ่มเมื่อปี ๒๕๔๗ แต่มีเชื้อปะทุมายาวนานก่อนนั้น กล่าวเฉพาะช่วงประวัติศาสตร์ยุคใหม่ก็นับตั้งแต่การจับกุมหะยีสุหลง นักสู้เพื่อคนมลายูมุสลิมชายแดนใต้เมื่อปี ๒๔๙๑ และอุ้มหายไปในอีก ๖ ปีต่อมา แต่เขายังอยู่ในฐานะวีรบุรุษแห่งยุคประวัติศาสตร์สมัยใหม่ของท้องถิ่นชายแดนใต้ที่หมายถึงสามจังหวัดกับสี่อำเภอตอนล่างของสงขลา ผู้เปรียบเสมือนอิฐก้อนแรกบนเส้นทางการต่อสู้ ที่ยังมักถูกยกมาปลุกเร้าจิตใจของนักสู้เพื่อคนมลายูมุสลิมมาจนปัจจุบัน

กับอีกเหตุการณ์สำคัญคือประวัติศาสตร์ดุซงญอ ที่เป็นการปะทะระหว่างคนมุสลิมท้องถิ่นกับเจ้าหน้าที่รัฐ และจบลงด้วยการนองเลือดเมื่อวันที่ ๒๘ เมษายน ๒๔๙๑ ซึ่งต่อเนื่องมาเป็นเหตุการณ์ ๒๘ เมษายน ๒๕๔๗ หรือที่เรียกกันว่า “เหตุการณ์กรือเซะ” และอีกหลาย ๆ เหตุการณ์ความไม่สงบในพื้นที่ชายแดนใต้ รวมถึงเหตุร้ายรายวันที่ต่อเนื่องวนซ้ำเป็นวงแหวนความรุนแรงที่ยังไม่มีจุดจบ

เฉพาะในช่วง ๒๐ ปี นับตั้งแต่ปี ๒๕๔๗ มีสถิติตัวเลขของทางการที่ผ่านการลงมติร่วมของสามฝ่าย ทหาร ตำรวจ และฝ่ายปกครองแล้วว่าเป็น “เหตุความมั่นคง” หรือเป็นเหตุการณ์ความไม่สงบ ไม่ใช่ความขัดแย้งส่วนตัว รวมทั้งสิ้น ๑๐,๓๙๒ ครั้ง

ทำให้มีผู้เสียชีวิตรวม ๔,๕๗๗ ราย บาดเจ็บรวม ๑๑,๓๔๙ ราย

จ่ายเงินเยียวยาเหยื่อความรุนแรงไปแล้วในช่วง ๒๐ ปีงบประมาณ รวมทั้งสิ้น ๔,๒๗๘ ล้านบาท

และใช้งบใน “แผนงานดับไฟใต้” ไปแล้วร่วม ๕ ล้านล้านบาท

ไม่เพียงงบประมาณมหาศาล รัฐยังมีกฎหมายพิเศษ* อย่างกฎอัยการศึก พ.ศ. ๒๔๕๗ ที่ถูกนำมาใช้ในพื้นที่ชายแดนใต้อีกครั้งเมื่อปี ๒๕๔๗  พ.ร.ก. การบริหารราชการในสถานการณ์ฉุกเฉิน พ.ศ. ๒๕๔๘  พ.ร.บ. การรักษาความมั่นคงภายในราชอาณาจักร พ.ศ. ๒๕๕๑ มาประกาศใช้ในพื้นที่ชายแดนใต้ แต่ก็ยังไม่อาจหยุดยั้งห่วงโซ่ความรุนแรง

ปัญหาไฟใต้ไม่ใช่อาชญากรรมทั่วไป แต่มีส่วนเกี่ยวโยงถึงเรื่องประวัติศาสตร์ การเมือง ชาติพันธุ์ พื้นที่ ซึ่งเคยเป็นรัฐปาตานีมาก่อน

บางทีการมองเห็นปัญหาตลอดสายอย่างทั่วถึงถ่องแท้ หวังว่าจะมีส่วนช่วยคลี่คลายสถานการณ์ไปได้ตามภวปัจจัย เพราะการดับไฟใต้คงไม่อาจฝากไว้ในมือใครเพียงลำพัง แต่เป็นภาระร่วมของผู้คนทั้งสังคม