ทั้งหมดที่มนุษย์ต้องพึ่งพาล้วนมาจากธรรมชาติ ตั้งแต่ดิน หิน ทราย น้ำใต้ดิน แม่น้ำ ทะเล ป่า พืช แมลง สัตว์ ฯลฯ

แต่ถ้าใครค้นหาคำอธิบายเรื่องการพัฒนาอย่างยั่งยืน ส่วนใหญ่ก็จะบอกว่าต้องประกอบด้วยสามมิติ คือ เศรษฐกิจ สังคม และสิ่งแวดล้อม ใช้แผนผังวงกลมสามวงขนาดเท่ากันที่ทับซ้อนกันตรงกลางสื่อถึงการดูแลทั้งสามมิติอย่างสมดุลไปพร้อม ๆ กัน

ฟังดูดี ทว่าในความจริง ทุกองค์กรทั้งภาครัฐและภาคธุรกิจเอกชน ต่างต้องการตัวเลขการเติบโตทางเศรษฐกิจที่เพิ่มสูงขึ้นทุก ๆ ปี ไม่มีใครอยากเห็นตัวเลขคงเดิมอยู่กับที่ ยิ่งไม่ต้องการเห็นตัวเลขติดลบ  แน่นอนว่า สังคม และโดยเฉพาะสิ่งแวดล้อมหรือธรรมชาติ ซึ่งไม่มีปากเสียงที่สุด คือผู้ต้องเสียสละ (ถูกบังคับ) ให้กับการเติบโตทางมิติเศรษฐกิจ

ที่พูดว่าดูแลให้สมดุลสามด้าน จึงเป็นเพียงภาพลวงตาของการชดเชยสังคมด้วยกิจกรรม CSR ชดเชยการทำลายพื้นที่ธรรมชาติด้วยการปลูกต้นไม้ ซึ่งไม่อาจเทียบคุณค่าทางระบบนิเวศแทนกันได้

ความจริงความยั่งยืนแบบสมดุลสามมิติเป็นเพียงคำอธิบาย
แบบหนึ่งเท่านั้น  ในทางวิชาการยังมีความยั่งยืนแบบอื่น ซึ่งภาครัฐและธุรกิจไม่ค่อยอยากพูดถึง คือความยั่งยืนบนฐานมิติสิ่งแวดล้อม ให้มิติเศรษฐกิจและสังคมสำคัญรองลงไป

ความยั่งยืนสองแบบนี้ต่างกันแทบจะคนละขั้ว และส่งผลให้ความแข็งแรงของความยั่งยืนแตกต่างกันด้วย

ความยั่งยืนแบบสมดุลสามมิติจัดเป็นความยั่งยืนที่ค่อนไปทางอ่อน (weak sustainability) เอามนุษย์เป็นตัวตั้ง มองธรรมชาติเป็นทุนหรือทรัพยากรที่มนุษย์ใช้ เพื่อมุ่งหวังการเติบโตทางเศรษฐกิจ

ความยั่งยืนบนฐานมิติสิ่งแวดล้อม จัดว่าค่อนไปทางแข็งแรง (strong sustainability) เอาธรรมชาติเป็นตัวตั้ง เห็นธรรมชาติมีคุณค่าในตัวของมันเอง ไม่ใช่แค่ทุนของมนุษย์ การเติบโตทางเศรษฐกิจทำได้ถ้าธรรมชาติไม่ตกอยู่ในอันตราย

นอกจากมิติเศรษฐกิจ สังคม และสิ่งแวดล้อมแล้ว ยังมีอีกมิติที่สำคัญของความยั่งยืนซึ่งไม่ค่อยพูดถึงเช่นกัน คือมิติวัฒนธรรม เช่น ความหลากหลายของวิถีชีวิตและวัฒนธรรมท้องถิ่น ความตระหนักถึงพลังของผู้บริโภค วัฒนธรรมประชาธิปไตยและการมีส่วนร่วมของประชาชนทุกกลุ่ม ฯลฯ

สารคดี ฉบับนี้พาผู้อ่านมาทบทวนขบวนการคนรากหญ้าที่มักถูกปฏิบัติจากภาครัฐและกลุ่มทุนผู้กุมอำนาจเศรษฐกิจว่าเป็น “ม็อบชาวบ้าน” เป็นพวกขัดขวางการพัฒนาประเทศ แต่คำถามคือโครงการพัฒนานั้นเป็นแบบใด

การพัฒนาอย่างยั่งยืนที่เข้มแข็ง ยั่งยืนอย่างลวงตา หรือยั่งยืนอย่างฟอกเขียว ทำลายธรรมชาติและสังคม

ทุกปีจะมีรางวัลด้านการพัฒนาอย่างยั่งยืน มอบให้หน่วยงานและองค์กรธุรกิจต่าง ๆ เป็นที่เชิดหน้าชูตาของกลุ่มทุนชั้นนำในสังคม  ขณะที่ขบวนการคนรากหญ้าซึ่งต่อสู้มาอย่างยาวนานก่อนที่คนไทยจะได้ยินคำว่า “ยั่งยืน”  บางคนต้องสละชีวิต เพื่อปกป้องฐานทรัพยากรธรรมชาติและวิถีวัฒนธรรมท้องถิ่น อันเป็นรากฐานที่แท้จริงของการพัฒนาอย่างยั่งยืน ไม่เคยได้รับการเอ่ยถึง

เมื่อรัฐและกลุ่มธุรกิจอุตสาหกรรมเอ่ยคำว่า “ยั่งยืน” จึงต้องตั้งคำถามให้ดีว่าหมายถึงอะไร