คำบรรยายภาพเก่าระบุว่า “เรือศรีสมุทลำเลียงกองทหารบกรถยนต์จากพระนครไปส่งเรือเอ็มไปร์ที่เกาะสีชัง”

คำบรรยายภาพเก่าระบุว่า “พิธีฝังศพทหารไทยตำบลยูเบคูร์ท์ ในยุทธบริเวณฝรั่งเศษ”

สงครามจบในวันที่ ๑๑ พฤศจิกายน ๒๔๖๑ หลังการลงนามในสัญญาสงบศึกบนรถไฟ ณ เมืองกงเปียญ ประเทศฝรั่งเศส  พอถึงเดือนธันวาคม มีรายงานว่ากองทหารบกรถยนต์สยามเข้าไปในเยอรมนี ส่วนหนึ่งอยู่ที่เมืองนอยสตัดท์ ควบคุมดินแดนข้าศึกและแบ่งกำลังไปสวนสนามฉลองชัยชนะร่วมกับทหารฝ่ายสัมพันธมิตรตามเมืองใหญ่ของยุโรป คือ ปารีส บรัสเซลส์ และลอนดอน

กองบินทหารบกได้กลับบ้านก่อนในเดือนสิงหาคม ๒๔๖๒ ด้วยเรือ มิเตา ถึงบ้านในเดือนกันยายน ถึงแม้ไม่ได้รบ แต่พวกเขาก็นำความรู้และเครื่องมือที่เกี่ยวข้องกลับมาจนเป็น “รากฐาน” ของ “กรมอากาศยาน” ที่จะพัฒนาเป็นกองทัพอากาศ โดยมาเปลี่ยนเรือที่เกาะสีชังและนั่งเรือทวนแม่น้ำเจ้าพระยามาขึ้นที่ท่าราชวรดิฐ

ในครั้งนั้นรัฐบาลสยามนอกจากจัดงานต้อนรับ ประกาศเป็นวันหยุดราชการ ๓ วัน จัดพิธีทางศาสนาและให้ทหารอาสาสวนสนามหน้าพระพักตร์รัชกาลที่ ๖ จากนั้นเดินแถวไปยังสถานทูตชาติพันธมิตร เช่น อังกฤษ ฝรั่งเศส ที่มีอุปทูตคอยกล่าวต้อนรับและชื่นชม

คำบรรยายภาพเก่าระบุว่า “นักบินไทยและนักบินฝรั่งเศสจะขึ้นบินเดินทางเปนขบวนที่เมืองโป”

คำบรรยายภาพเก่าระบุว่า “อนุสาวรีย์ซึ่งได้ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้สร้างขึ้นสำหรับบรรจุอัฐิทหารเท่าที่ทำแล้ว ในวันบรรจุอัฐิ” ต่อมาคืออนุสาวรีย์ทหารอาสา บริเวณด้านทิศตะวันตกเฉียงเหนือของสนามหลวง กรุงเทพฯ

แห่งแรก อนุสาวรีย์ทหารอาสาสงครามโลกครั้งที่ ๑ ด้านทิศตะวันตกเฉียงเหนือของสนามหลวง ตั้งอยู่บนเกาะกลางถนน ใกล้พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ พระนคร อนุสาวรีย์มีสีขาว ทรงคล้ายเจดีย์ มีซุ้มสี่ด้าน ประดับแผ่นหินอ่อนจารึกข้อความ มีสองด้านเป็นเรื่องความเป็นมาในการประกาศสงคราม อีกสองด้านจารึกนามทหารอาสาที่เสียชีวิต ภายในบรรจุอัฐิทหาร ผู้ออกแบบคือสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้ากรมพระยานริศรานุวัดติวงศ์ กรมศิลปากรขึ้นทะเบียนอนุสาวรีย์แห่งนี้เป็นโบราณสถานในปี ๒๕๖๑

ทุกปี ในวันที่ ๑๑ พฤศจิกายน “วันที่ระลึกทหารอาสา” จะมีพิธีวางพวงมาลา ประธานในพิธีมักเป็นผู้ดำรงตำแหน่งองคมนตรี ผู้เข้าร่วมคือทายาทของทหารผ่านศึกและทูตทหารชาติที่เกี่ยวข้อง น่าสนใจว่าบางครั้งมีผู้ช่วยทูตทหารของเยอรมนี (คู่สงครามในครั้งนั้น) เข้าร่วมพิธีด้วย

แห่งที่ ๒ คือ “วงเวียน ๒๒ กรกฎาคม” สร้างเป็นที่ระลึกในคราวประกาศสงครามวันที่ ๒๒ กรกฎาคม ๒๔๖๐ พร้อมถนนสามสาย ตั้งชื่อคล้องจองกันคือ “ไมตรีจิตต์-มิตรพันธ์-สันติภาพ”

ในสายตาคนยุคต่อมา เราเห็นได้ชัดเจนว่า การที่สยามเข้าร่วมรบกับสัมพันธมิตรในสงครามโลกครั้งที่ ๑ ส่งผลต่อกระบวนการ “แก้ไขสนธิสัญญาที่ไม่เป็นธรรม” เป็น “จุดเริ่มต้น” ทำให้สยามมีอิสระทางการศาลและศุลกากร ซึ่งกระบวนการเหล่านี้จะเดินต่อไปจนเสร็จสมบูรณ์ภายหลังสงครามโลกครั้งที่ ๒

นอกจากนี้การส่งทหารไปรบในยุโรปยังกลายเป็น “โมเดล” ของการส่งทหารไทยไปปฏิบัติภารกิจนอกประเทศ ไม่ว่าจะกรณีสงครามเกาหลีหรือสงครามเวียดนาม

“รัชกาลที่ ๖ เป็นยุคสมัยที่สำคัญมากของประวัติศาสตร์ไทย เป็นยุคเปลี่ยนผ่าน เป็นจุดเริ่มของการพัฒนาประเทศให้ทันสมัย ต่างจากในสมัยรัชกาลที่ ๕ ที่เป็นยุคกึ่งเก่ากึ่งใหม่ สองรัชกาลนี้สำคัญ แต่คนสนใจรัชกาลที่ ๖ น้อยมาก ทั้งที่มีหลายเรื่องให้เราศึกษากันอีกมาก”

อาจารย์ ดร. เทพ บุญตานนท์ 
อาจารย์ประจำคณะศิลปศาสตร์ มหาวิทยาลัยมหิดล ผู้เขียนหนังสือ การเมืองในการทหารไทย สมัยรัชกาลที่ ๖

แผนผังเมืองดุสิตธานี ภายในพระราชวังดุสิต 

เมื่อเสด็จนิวัตพระนคร โปรดเกล้าฯ ให้ลงมือสร้างเมืองจำลองในเขตพื้นที่พระราชวังดุสิต ใกล้พระที่นั่งอุดรภาคทันที ทรงใช้พื้นที่ขนาด ๒.๕ ไร่ เป็นรูปสี่เหลี่ยม จุบ้าน (จำลอง) ได้ราว ๑๐๐ หลัง หลังละประมาณ ๑ ตารางเมตร ให้มี “ทวยนาคร” (ประชากร) ที่ส่วนมากเป็นมหาดเล็กใกล้ชิด ใครได้รับพระบรมราชานุญาตเป็นเจ้าของที่ต้องเสนอแบบบ้านให้เจ้าหน้าที่โยธาธิการพิจารณาก่อนลงมือสร้าง กำหนดให้เจ้าของดูแลให้เรียบร้อย ต่อไฟฟ้า ประปา มีเสมียนของ “ท่านราม ณ กรุงเทพ” (นามแฝงของรัชกาลที่ ๖) เก็บเงินเพื่อนำมาสร้างสาธารณูปโภค ทั้งนี้บ้านและอาคารแต่ละหลังมีขนาดใหญ่กว่าศาลพระภูมิเล็กน้อย “...สร้างขึ้นด้วยฝีมือวิจิตรพิสดาร ฉลุลวดลายในที่จำเป็น บางหลังก็มีบานประตูหน้าต่างน้อย ๆ เมื่อแลดูเผิน ๆ จะเห็นเป็นบ้านคนจริง ๆ ส่วนภายในปล่อยโล่ง...แทบทุกหลังก็ทำเป็นสองชั้นกันทั้งนั้น...บางคนลองทำบ้านชั้นเดียวไปวางดู เมื่อเดินผ่านไปจะแลเห็นหลังคาบ้านครอบดิน พอหญ้าแห้วหมูขึ้นสูงจะมองดูเหมือนบ้านจมในพงหญ้า”

น่าสนใจว่าราคาบ้านค่อนข้างสูง “จ้าง (ทำ) ในเวลานั้นถึงพันบาท อย่างถูก ๆ สองสามร้อยบาทก็มีแต่ดูแทบไม่ได้ ถ้าจะเทียบกับเงินเดือนที่ข้าราชการชั้นผู้น้อย ๒๐ บาท ก็หมดหวังที่จะสร้างบ้านเหล่านี้สักหลังหนึ่ง...” ปัญหาที่เกิดขึ้นก็เช่น มี “อึ่งอ่าง คางคก” เข้าไปอยู่อาศัย

ในแง่ของแนวคิด หนังสือ ดุสิตธานี เมืองประชาธิปไตย ของพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว ซึ่งรวมปากคำอดีตข้าราชบริพาร เล่าว่า เกิดจากพระราชดำริว่าข้าราชการและราษฎรได้รับการศึกษามากขึ้น สมควรมีส่วนในการปกครอง การอบรมที่ดุสิตธานีจะถือเป็นแห่งแรก “ให้พระยาบุรีนวราษฎร์ราชเลขานุการ...แปลธรรมนูญการปกครองเทศบาลของอังกฤษ แล้วทรงนำมาพิจารณาดัดแปลงแก้ไขใช้ในดุสิตธานี” จากนั้นประกาศใช้ “ธรรมนูญลักษณปกครอง คณะนคราภิบาล พระพุทธศักราช ๒๔๖๑”

ภาพล้อฝีพระหัตถ์รัชกาลที่ ๖ ซึ่งส่วนหนึ่งเป็น “ทวยนาคร” ในดุสิตธานี ถูกจัดแสดงในลักษณะของงานศิลปะประยุกต์ ใช้เทคนิคคอลลาจ ด้วยฝีมือศิลปินยุคหลัง ในหอวชิราวุธานุสรณ์ 
ภาพ : สุเจน กรรพฤทธิ์

ผลคือการแบ่งเขตอำเภอ เช่น เขาหลวง ดอนพระราม ดุสิต ปากน้ำ ฯลฯ มีการประชุมทวยนาครตามวาระเพื่อเลือก “เชษฐบุรุษ” ตัวแทนแต่ละอำเภอไปเลือก “นคราภิบาล” มาบริหารเมือง เก็บภาษีที่ดิน ออกหนังสือพิมพ์ (รายได้ส่งเข้าราชนาวีสมาคมสำหรับซื้อเรือหลวง พระร่วง) ต่อมายังทรงให้ตั้งพรรคการเมืองคือ “คณะแพรแถบสีน้ำเงิน” และ “คณะแพรแถบสีแดง” เพื่อแข่งกัน ทรงให้เปิดสอบมัคคุเทศก์เพื่อนำผู้มาเยือนคนนอกชมเมือง

ภายหลังทรงย้ายดุสิตธานีมาไว้ด้านหลังพระราชวังพญาไท จากนั้นพระองค์เสด็จฯ มาประทับ ณ พระราชวังแห่งนี้โดยตลอดจนปีสุดท้ายแห่งรัชกาล

น่าเสียดายว่าในนิทรรศการคงเหลืออาคารและบ้านจำลองจากดุสิตธานีเดิมเพียง ๑๐ กว่าหลัง ผู้ที่อยากเห็นสภาพจริงคงทำได้แค่ดูภาพถ่ายเก่าที่รักษาไว้ในหอจดหมายเหตุแห่งชาติ  เจ้าหน้าที่นำชมยังเล่าว่า ตึกต่าง ๆ ที่จัดแสดงบางส่วนต้อง “ตามหากลับมา” ด้วยหลังสิ้นรัชกาล เจ้าของก็นำกลับบ้าน บ้างก็ดัดแปลงเป็นศาลพระภูมิ บ้างก็ทำเป็นของเล่น บางส่วนก็เสียหายจนไม่สามารถซ่อมแซมได้ 

แม้มีการตีความว่าทรงทดลองประชาธิปไตย แต่อาจารย์เทพมองว่า “ทรงทดลองขยายการปกครองส่วนท้องถิ่นมากกว่า สมัยนั้นมีการปกครองแบบสุขาภิบาลอยู่แล้วที่ชุมชนท่าฉลอม จังหวัดสมุทรสาคร มีมาตั้งแต่สมัยรัชกาลที่ ๕ ถ้าจะอ้างอิงแบบนี้ก็อาจย้อนกลับได้ถึงชุมชนนี้ด้วย อีกทั้งผมยังไม่เห็นแนวโน้มจากหลักฐานแวดล้อมเลยว่ารัชกาลที่ ๖ จะทรงทำเช่นนั้น”

แต่สิ่งสำคัญกว่าคือ “ดุสิตธานีเป็นที่แรกที่มีเสรีภาพสื่อ (free press) เห็นได้จากหนังสือพิมพ์ ดุสิตสมิต ที่ทรงก่อตั้ง แม้ออกสำหรับทวยนาคร แต่ก็รับบทความคนนอก เป็นตัวอย่างว่าถกเถียงกันได้ ฝึกรับฟังความเห็นต่าง เรื่องนี้ขยายไปสู่หนังสือพิมพ์ภายนอก เป็นพื้นฐานให้การเปลี่ยนแปลงที่จะตามมา ถ้าเทียบกับสมัยรัชกาลที่ ๕ พระพุทธเจ้าหลวงทรงมีความเป็นกษัตริย์ยุคเก่าอยู่มาก ท่านจะไม่ค่อยยอมเรื่องนี้ แต่รัชกาลที่ ๖ ตระหนักถึงความเปลี่ยนแปลง ทรงมองว่าถ้าจะไปรอดต้องเปิดพื้นที่ เป็นไปไม่ได้ที่คนอ่านออกเขียนได้แล้วจะไปห้ามการวิจารณ์”

อาจารย์เทพชี้ว่า รัชกาลที่ ๖ ทรง “ทำให้ ‘ชาติ’ ผูกกับ ‘พระมหากษัตริย์’ ต่างจากชาตินิยมอังกฤษ เวลาพูดถึง Royalism ในอังกฤษไม่ต้องมีสมเด็จพระราชินี พวกนิยมระบอบสาธารณรัฐก็ไม่ได้สนใจกษัตริย์ ในยุโรปก็ไม่มีประเทศไหนบอกว่าต้องรักพระเจ้าแผ่นดินก่อนจึงรักชาติได้ สยามเป็นกรณีเฉพาะมาก”

แนวคิดชาตินิยมลักษณะนี้สะท้อนผ่านบทความ “ความเป็นชาติไทยโดยแท้จริง” ที่ทรงใช้นามปากกา “อัศวพาหุ” ลงตีพิมพ์ในหนังสือพิมพ์ พิมพ์ไทย (ปี ๒๔๕๘) ส่วนหนึ่งว่า “ถ้าเขาจงรักภักดีต่อพระบาทสมเด็จพระเจ้าแผ่นดินสยาม เขาจึ่งจะเป็นไทยแท้ แต่ถ้าใครแสดงตนว่าเป็นอิสระแก่ตน ไม่มีความจงรักภักดีต่อผู้ใดดั่งนี้ ต้องจัดว่าผู้นั้นเป็นคนไม่มีชาติ...”

นั่นหมายถึง ไม่ว่าคนผู้นั้นจะมีเชื้อสายใด หากจงรักภักดีต่อพระมหากษัตริย์ก็ “เป็นไทย” ได้

กระทั่งคำขวัญ “ชาติ ศาสนา พระมหากษัตริย์” ก็น่าจะทรงรับมาประยุกต์ จากคำขวัญอังกฤษที่ใช้รณรงค์ช่วงสงครามโลกครั้งที่ ๑ ว่า “เพื่อพระเจ้า กษัตริย์ และประเทศชาติ” (For God, King and Country)

ชุดคำนี้ปรากฏโดยอ้อมครั้งแรกในพระราชนิพนธ์กาพย์ฉบัง ๑๖ “เครื่องหมายแห่งไตรรงค์” ใน ดุสิตสมิต เดือนเมษายน ๒๔๖๑ อธิบายความหมายของสีธงชาติไทยว่า

ขาวคือบริสุทธิ์ศรีสวัสดิ์ หมายพระไตรรัตน์ และธรรมะคุ้มจิตไทย

แดงคือโลหิตเราไซร้ ซึ่งยอมสละให้ เพื่อรักษาชาติศาสนา

น้ำเงินคือสีโสภา อันจอมประชา ธ โปรดเป็นของส่วนองค์

จัดริ้วเข้าเป็นไตรรงค์ จึ่งเป็นสีธง ที่รักแห่งเราชาวไทย

ความดังกล่าวต่างจากคำอธิบายในกฎหมายว่าด้วยธงที่บอกว่าใช้สีทำนองเดียวกับธงของชาติฝ่ายสัมพันธมิตรโดยไม่ให้ความหมายเจาะจง นี่จึงเป็นการประกาศเรื่องชาติ ศาสนา พระมหากษัตริย์ ผ่านสีบนธงไตรรงค์

ยังมีเนื้อหาในแบบเรียนหลวงคือ พลเมืองดี แต่งโดยเจ้าพระยาพระเสด็จสุเรนทราธิบดี ย้ำเรื่องการจงรักภักดีต่อพระมหากษัตริย์ ทั้งนี้พระราชบัญญัติประถมศึกษาที่บังคับใช้ตั้งแต่ปี ๒๔๖๔ ทำให้อนุมานได้ว่า เด็กอายุตั้งแต่ ๗ ปีขึ้นไปที่เรียนระดับประถมศึกษาจนอายุ ๑๔ ปี ก็ได้รับการปลูกฝังเรื่องนี้ด้วย

ทั้งหมดนี้เป็นรากฐานของ “ชาตินิยม (แบบไทย)” ที่เรารู้จักกันมาจนถึงทุกวันนี้

นักเรียนหลักสูตรรักษาดินแดน (รด.) ในสมัยปัจจุบัน ซึ่งส่วนหนึ่งน่าจะได้แนวคิดมาจากกิจการเสือป่า เกี่ยวกับการจัดการกำลังสำรอง
ภาพ : วิจิตต์ แซ่เฮ้ง