“อยู่ที่ไหนก็ตามเรื่องธุดงควัตรนี้ เราจะต้องเอาหัวชนอย่างไม่ถอยเลย...” พระอาจารย์มหาบัว ญาณสมฺปนฺโน พระกัมมัฏฐานยุคต่อมาจากพระอาจารย์มั่น

“การฉันไม่เคยฉันให้อิ่ม ในพรรษาไม่เคยให้อิ่มเลย โดยกำหนดให้ตัวเองว่าเอาเพียงเท่านั้น ๆ สัก ๖๐ เปอร์เซ็นต์ หรือ ๗๐ เปอร์เซ็นต์”

เป็นพระป่าวิปัสสนาจารย์ที่อยู่กับการภาวนาในทุกขณะอิริยาบถ เมื่อมีผู้ขอถ่ายรูปนั่งสมาธิ ท่านกล่าวว่า “ไม่ได้นั่งเพียงให้ถ่ายรูปอย่างเดียวนะ แต่เราภาวนาจริง ๆ”

ท่านสอนถึงหลักการบริโภคอาหารกับการภาวนา

“ฉันข้าวเปล่า ๆ มันฉันได้มากแค่ไหน ๒-๓ คำมันก็อิ่มแล้ว ทีนี้เดินจงกรมตัวปลิวไปเลย นั่งภาวนานี่นั่งเป็นหัวตอ ไม่มีโงก ไม่มีง่วง ถ้ามีกับดี ๆ ก็ฉันได้มาก ฉันได้มากก็นอนมาก ขี้เกียจมากน่ะซี”

“ระหว่างนั้นการบิณฑบาตแต่ละครั้งได้เพียงข้าวปั้นเดียว กับพริกและเกลือเท่านั้นเอง เพราะชาวบ้านที่ใกล้ที่สุดมีแต่เพียงสองตายาย ซึ่งปลูกบ้านอยู่ห่างถ้ำแกไปประมาณ ๑๐๐ เส้น แต่ท่านก็มิได้ถือเป็นอุปสรรคสำคัญ” ความบางตอนใน “ชีวประวัติพระอาจารย์ฝั้น อาจาโร” เล่าถึงประสบการณ์ยากลำบากบนเส้นทางธุดงค์ของพระป่า “ตกเย็นท่านก็ฉันยาดองน้ำมูต กล่าวคือเอาลูกสมอมาดองกับน้ำมูตของท่านเองในกระบอกไม้ไผ่ แล้วเผาไฟจนสุก”

“นี่แหละชีวิตพระป่ากัมมัฏฐาน ยากแค้นลำเค็ญสักปานใด บางครั้งบางสมัยเมื่อเดินป่าเดินดง หลงหนทางกลางป่ากลางดงก็นอนกลางป่ากลางดงเหมือนหมู่สัตว์ป่า มีบางครั้งบางคราวบางองค์ถึงกับตายกลางป่าก็มี กระดูกของพระกัมมัฏฐานและบริขารกัมมัฏฐานตายกองอยู่บนหลังเขาก็มี” เรื่องเล่าจากประสบการณ์ของพระอาจารย์จวน กุลเชฏโฐ วัดเจติยาคีรีวิหาร จังหวัดบึงกาฬ

ทางธุดงค์กลางป่าเขายังเต็มไปด้วยสรรพสัตว์ ที่ต้องมีสติในทุกขณะระหว่างทางดำเนิน ดังเรื่องเล่าของพระครูวรภัตติคุณ (ภักดิ์ ปณฺฑิโต) เจ้าอาวาสรูปที่ ๔ วัดอินทรวิหาร ที่เล่าถึงประสบการณ์ธุดงค์ของหลวงปู่ภู จนฺทสโร (ปี ๒๓๗๓-๒๔๗๖) ผู้เป็นบูรพาจารย์ บันทึกอยู่ในหนังสือ พุทธในไพร ว่า การธุดงค์คราวหนึ่งหลวงปู่เดินไปในป่าตั้งแต่เช้าโดยไม่หยุดพัก จนบ่ายจึงนั่งลงพักใต้โคนไม้ใหญ่ แล้วผล็อยหลับด้วยความเหน็ดเหนื่อย “ก่อนพลบค่ำหลวงปู่รู้สึกว่ามีใครกำลังแตะศีรษะจึงลืมตาขึ้น ท่านมองเห็นว่าเสือตัวหนึ่งกำลังเลียศีรษะโล้นของท่าน ท่านยังมีสติอยู่จึงนอนนิ่ง เมื่อหลวงปู่ภูตื่นเต็มตาแล้ว เสือก็เดินจากไป มันเป็นเสือลายพาดกลอนตัวยาวราว ๓ เมตรครึ่ง เมื่อเสือไปแล้วหลวงปู่ภูยังได้ยินเสียงเสือสะบัดข้อเท้า หลวงปู่ไม่รู้ว่าเสือเฝ้าท่านตั้งแต่เมื่อใด”

เป็นประสบการณ์พระป่าข้อหนึ่งว่า นอนนอกกลดกลางป่าไม่ปลอดภัย

“การอดอาหารนี่อาตมาอดไม่ใช่เพื่อฆ่าตัวเองนะ อดเพื่อฆ่ากิเลส” พระอาจารย์มหาบัวอรรถาธิบายธรรมเกี่ยวกับการปฏิบัติตามแนวทางทรมานกิเลสของพระป่า

“จงเอาให้กิเลสเสียน้ำตาบ้างสิ ที่เป็นมามีแต่เราเสียน้ำตาเพราะแพ้กิเลส เพราะความบอบช้ำ ความทุกข์ทรมานจากกิเลสดัดสันดาน คราวนี้ชาตินี้เอาให้กิเลสม้วนเสื่อกลับบ้านลองดู จะมีความสุข ความสง่าผ่าเผยเพียงไร เมื่อปลดแอกจากคอแล้ว”

หอไตรกลางน้ำที่บ้านสามผง สถานที่อันเป็นอนุสรณ์การแพร่ธรรมครั้งสำคัญของกองทัพธรรมหลวงปู่มั่นเมื่อปี ๒๔๖๙
ภาพ : สกล เกษมพันธุ์

“ตอนที่เห็นความอัศจรรย์ ก็เห็นตอนนั่งภาวนาตลอดรุ่ง...” พระอาจารย์มหาบัว ญาณสมฺปนฺโน เล่าประสบการณ์ปฏิบัติกัมมัฏฐานโดยอุบายพิจารณาทุกขเวทนาไว้ในหนังสือ หยดน้ำบนใบบัว

“เอ้า วันนี้ตายก็ตาย เลยตั้งสัจอธิษฐานในขณะนั้น เริ่มนั่งตั้งแต่บัดนี้ไปจนถึงสว่างถึงจะลุก เอ้า เป็นก็เป็น ตายก็ตาย”

ผลคือจีวรเปียกหมด ท่านว่าเปียกเหมือนซักผ้า “เปียกหมดตัวเลยเพราะมันจะตาย มันไม่ใช่เหงื่อละ ภาษาภาคอีสานเขาเรียกยางตาย”

นอกจากนั่งสมาธิก็เดินจงกรมขั้นอุกฤษฏ์

เดินจนทางจงกรมลึกเป็นร่อง

“ไม่ให้ใครเห็นการประกอบความเพียรของเราว่ามากน้อยขนาดไหน แต่ธรรมดาใครก็รู้ ทางจงกรมจนเป็นขุมเป็นเหวไป ใครจะไม่รู้”

จนเห็นมรรคผลของการปฏิบัติ

“มองคนมีแต่หนังห่อกระดูก มีแต่เนื้อแต่หนังแดงโร่ไปหมด มันเห็นความสวยความงามที่ไหน เพราะอำนาจของอสุภะมันแรง มองดูรูปไหนมันก็เป็นแบบนั้นหมด แล้วมันจะเอาความสวยงามมาจากไหนพอให้กำหนัดยินดี”

กับอีกคำสอนสำคัญที่ท่านฝากไว้

คำว่าตายแล้วสูญ “เป็นกลมายาของกิเลสโดยตรง ที่หลอกสัตว์โลกให้ทำชั่ว เพราะถ้าว่าตายแล้วสูญ แล้วไม่มีเงื่อนไขสืบต่อ อยากทำอะไรก็ทำ ความอยากทำคือทางเดินของกิเลสอยู่แล้ว ก็ทำตามความอยาก”

...
พระธุดงคกัมมัฏฐานเน้นการปฏิบัติวิปัสสนา เคร่งครัดในหลักธุดงควัตร จึงเป็นที่เคารพเลื่อมใสของสาธุชน

แถบลุ่มน้ำสงครามตอนปลายก่อนไปลงบรรจบแม่น้ำโขงเป็นภูมิประเทศมหัศจรรย์ บนพื้นที่เดียวกันนั้น หน้าแล้งเป็นท้องทุ่ง ถึงหน้าฝนกลายเป็นทะเลสาบกว้างใหญ่ปีละเป็นหลายเดือน ชุมชนตั้งอยู่เป็นหย่อมตามที่ดอน ปลูกสร้างที่อาศัยหรือไม่ก็ปรับตัวที่จะอยู่กับน้ำ

นอกหมู่บ้านสามผง อำเภอศรีสงคราม จังหวัดนครพนม ทางฝั่งด้านเหนือของแม่น้ำสงคราม เป็นที่ตั้งวัดโพธิ์ชัย ฟากถนนด้านตรงกันข้ามเป็นหอพระไตรปิฎกกลางน้ำ อนุสรณ์สถานบูรพาจารย์ พระอาจารย์มั่น ภูริทตฺโต

ท่านกับคณะพระธรรมยุตจำนวนหนึ่งเคยพำนักจำพรรษาที่เสนาสนะป่าแห่งนี้เมื่อปี ๒๔๖๙ ตามคำอาราธนาของพระอาจารย์เกิ่ง อธิมุตฺตโก เถราจารย์ผู้มีชื่อเสียง เจ้าอาวาสโพธิ์ชัย ซึ่งอัศจรรย์ใจในการโต้ตอบชี้แจงอรรถปัญหาธรรมที่ค้างคาใจ จนยอมรับศรัทธาต่อข้อวัตรของท่าน กระทั่งต่อมายอมสละตำแหน่งทั้งหลายที่มีอยู่เดิม ขอญัตติใหม่ในคณะธรรมยุติกนิกายพร้อมกันทั้งวัด

เป็นพระธรรมยุตฝ่ายวิปัสสนาที่เรียกกันทั่วไปว่าพระป่า เพื่อแยกจากภิกษุส่วนใหญ่ที่เป็นมหานิกาย โดยไม่ได้นิยามความหมายแบ่งแยกแบบเบ็ดเสร็จเด็ดขาดว่าพระป่าต้องเป็นพระธรรมยุตเท่านั้น

เพราะตามความเป็นจริงก็มีพระสงฆ์ฝ่ายมหานิกายจำนวนหนึ่งที่เป็นพระป่า ปฏิบัติกัมมัฏฐานตามสายพระอาจารย์มั่น อย่างพระอาจารย์ทองรัตน์ กนฺตสีโล พระอาจารย์กินรี จนฺทิโย พระอาจารย์ชา สุภทฺโท เจ้าอาวาสวัดหนองป่าพง จังหวัดอุบลราชธานี ซึ่งเป็นวัดป่าในฝ่ายมหานิกาย

ศิษย์ส่วนหนึ่งขอญัตติแล้วท่านไม่อนุญาตให้เปลี่ยน พระอาจารย์มหาบัวเล่าถึงเรื่องนี้ว่า “ถ้าญัตติแล้วก็เป็นฝ่ายนั้นฝ่ายนี้ นี่คณะของท่านมีเป็นจำนวนมาก ควรจะได้รับประโยชน์จากท่านทางด้านอรรถธรรมบ้าง จึงไม่ให้ญัตติ”

ข่าวการประกาศธรรมครั้งใหญ่ที่บ้านสามผงทำให้ชื่อเสียงของกองทัพธรรมพระกัมมัฏฐานลือเลื่องไปไกล พระอาจารย์ดี ฉนฺโน เจ้าอาวาสวัดบ้านกุดแห่ อำเภอเลิงนกทา จังหวัดยโสธร ผู้มีชื่อเสียงอิทธิฤทธิ์เป็นที่เกรงกลัวของภูตผีดังฉายา “อาจารย์ดีผีย่าน” ผ่านมาเสาะหาของขลังแถวบ้านสามผง จังหวัดนครพนม ได้ล่วงรู้กิตติศัพท์แล้วมากราบฟังธรรม เกิดความเลื่อมใสศรัทธา สละตำแหน่งขอญัตติใหม่เช่นกัน อยู่ศึกษาปฏิบัติกัมมัฏฐานกับพระอาจารย์มั่น กระทั่งกลายเป็นกำลังสำคัญในการเผยแผ่การหลักธรรมปฏิบัติของกองทัพธรรมกัมมัฏฐาน

นอกจากความยากลำบากนานาที่พระป่าต้องผ่านพบระหว่างทางธุดงค์ บางครั้งยังถูกต่อต้านจากฝ่ายบ้านเมืองและพระผู้ใหญ่ด้วย

คราวหนึ่งเมื่อช่วงปี ๒๔๔๔-๒๔๔๕ เกิดขบวนการต่อต้านอำนาจรัฐสยามขึ้นทั่วอีสาน ที่เรียกกันในท้องถิ่นว่าผู้มีบุญ ใช้ศรัทธาความเชื่อ คำพยากรณ์ อิทธิฤทธิ์อภินิหารในการปลุกระดมมวลชน รวมทั้งการโฆษณาผ่านการแสดงหมอลำที่เป็นมหรสพพื้นบ้านยอดนิยมของอีสานมาแต่โบราณกาล

ขบวนการผู้มีบุญ ที่ต่อมาทางการสยามเรียกว่ากบฏผีบุญ กลุ่มอุบลราชธานีมีแกนนำคนสำคัญชื่อมั่น พ้องกับชื่อพระมั่นที่กำลังจาริกอยู่ในแถบพื้นที่เดียวกัน และเคยมีประวัติเป็นหมอลำมาก่อนด้วย ช่วงนั้นท่านจึงเป็นที่เพ่งเล็งจากเจ้าหน้าที่บ้านเมืองด้วย

ส่วนหนึ่งของศิษย์พระอาจารย์มั่นยุคกองทัพธรรม แถวนั่งจากซ้าย พระอาจารย์ขาว อนาลโย พระมหาจันทร์ เขมิโย  พระอาจารย์ฝั้น อาจาโร  พระอาจารย์กว่า สุมโน พระมหาจูม พนฺธุโล พระมหาทองสุก สุจิตฺโต  พระอาจารย์กงมา จิรปุญฺโญ  พระมหาเส็ง ปุสฺโส แถวยืนจากซ้าย พระอาจารย์วิริยังค์ สิรินฺธโร  พระอาจารย์บัว สิริปุณฺโณ  พระมหาบัว ญาณสมฺปนฺโน