ความทรงจำเป็นสิ่งน่าพิศวง ประสบการณ์ของตัวเองแท้ ๆ แต่เลือกไม่ได้ว่าจะจำหรือลืมเรื่องไหน เมื่อเนิ่นนานไปบางทีก็เลือนหาย ขาดช่วง เหลือเพียงเศษเสี้ยวไม่ปะติดปะต่อ แต่เราก็ต้องอาศัยเรื่องราวที่เว้าแหว่งนั้นเพื่อตอบตัวเองว่าเราเป็นใคร

“อาม่าเล่าให้ฟังไหมล่ะ”

เสียงผู้หญิงมีอายุดังมาจากโต๊ะเครื่องแป้งที่อยู่อีกฝั่งหนึ่งของห้อง ถามผมที่กำลังจัดหมอนบนเตียงไว้นั่งพิง ผมรู้ว่าบทสนทนาของแม่ลูกที่เจอกันแค่ปีละหนสองหนจะกินเวลายาวหลายชั่วโมง

“นิดเดียว  ผมว่าจริง ๆ อาม่าจำได้แหละ แต่คงไม่อยากนึกถึง เลยต้องถามหม่าม้าแทนไง”

เธอเดินมานั่งพิงกองหมอนอีกฝั่งของเตียง ผมได้กลิ่นจาง ๆ ของแป้งเด็กที่อยู่ในความทรงจำ

ตั้งแต่ผมเกิดจนเรียนจบชั้นมัธยมฯ ปลายผมอยู่กับแม่มาตลอด มีแค่ช่วง ๑๐ ปีที่ผมไปเรียนมหาวิทยาลัยและได้งานทำที่กรุงเทพฯ เลยไม่ได้เจอกัน เพราะฉะนั้นถ้าถามว่าผมรู้จักแม่ดีไหมก็คงแค่ประมาณหนึ่ง ผมรู้ว่าแม่ชอบกินผัดถั่วงอก ชอบดูรายการประกวดร้องเพลงมากกว่าละคร แล้วตอนนี้กำลังวางแผนเกษียณอายุราชการ

ผมเผลอนั่งเหม่อคิดไปเรื่อยตามกลิ่นแป้ง ไม่เริ่มบทสนทนา แม่เลยเอ่ยถามผมก่อนว่าอยากรู้เรื่องอะไร ผมบอกว่าเรื่องของหม่าม้านั่นแหละ

“แม่เป็นลูกคนที่ ๓ จากพี่น้องหกคน แม่จำเรื่องตอนอยู่บ้านเก่าไม่ได้เลย แต่อาม่าบอกแม่เกิดที่บ้าน ไม่ได้ไปโรงพยาบาล มีหมอตำแยมาตัดสายสะดือให้  จำความได้จริง ๆ คือตอนเข้าโรงเรียนจีนพร้อมพี่ชาย เพราะพอแม่เรียนจบ ป. ๑ เขาไม่ยอมให้แม่เลื่อนชั้น พี่ชายได้เลื่อนชั้นคนเดียว บอกอายุแม่ไม่ถึงเกณฑ์ แม่เลยต้องซ้ำ”

“ตลกอะ แล้วหม่าม้ารู้สึกยังไง” ผมถามพลางหัวเราะ

“แม่ก็น้อยใจนิดหน่อย เพราะจริง ๆ เราเป็นเด็กเรียนดี ไม่ได้สอบตกแต่ต้องซ้ำชั้น ความทรงจำตอนแม่เรียนประถมฯ มีไม่เยอะจำเพื่อน จำเรื่องราวไม่ค่อยได้ เรื่องซ้ำชั้นเป็นเรื่องเดียวที่แม่จำแม่น”

“แล้วที่บ้านล่ะม้า ตอนนั้นเรายังอยู่กับเหล่ากงเหล่าม่าไหม” ผมพยายามช่วยแม่รื้อฟื้นความทรงจำ

“ไม่นะ บ้านเราย้ายมาอยู่ห้องแถวของราชพัสดุแต่ไม่ใช่บ้านเรา เป็นบ้านที่พี่น้องของอาม่าเช่าไว้ ลูก ๆ หกคนอยู่กับอาม่า ส่วนอากงอยู่บ้างไม่อยู่บ้าง เวลาอากงอยู่บ้านก็จะแยกอยู่คนเดียว ไม่มาพูดคุย เลี้ยงดูลูก ๆ แม่เลยไม่สนิทกับอากง

“ปรกติเห็นลูกหลานบ้านคนจีนเขาให้ช่วยกิจการกันหมด แล้วหม่าม้ามารับราชการได้ยังไง”

“ตอนแรกก็เกือบไม่ได้เป็นแล้ว พอขึ้นมัธยมฯ ต้นแม่ไปเป็นลูกบุญธรรมของน้องสาวอาม่า เลี้ยงลูกให้เขาและ ทำงานบ้านด้วย เช้าตื่นมาซักผ้า กลับจากโรงเรียนก็เก็บผ้า รีดผ้า กวาดถูพื้น หลังกินมื้อเย็นก็ล้างจานถึงเข้านอน ส่วนวันเสาร์-อาทิตย์ถ้าไม่ตัดหญ้ากับล้างห้องน้ำก็ต้องไปช่วยงานกิจการของบ้านเขา” แม่เล่าเรื่องราวหลังแยกจากอาม่า

“ตอนแม่อยู่ ม. ๔ อาม่าป่วยหนักต้องผ่าตัดเนื้องอก ตลอดวัยมัธยมฯ แม่เจออาม่าแค่ครั้งเดียวตอนไปเยี่ยมไข้ที่โรงพยาบาล อาม่าพักฟื้นในห้องรวมเพราะไม่มีเงินจ่ายค่าห้องพิเศษ แม่ไม่รู้เลยว่าใครออกค่าผ่าตัดให้ สิ่งที่แม่จำได้คือความรู้สึกตอนพยาบาลมาแจ้งว่าหมดเวลาเยี่ยมและเชิญญาติผู้ป่วยออกจากห้อง

“เงินจ้างคนดูแลก็ไม่มี สิทธิ์รักษาก็ไม่มี เราได้แต่กังวลว่าแม่เราจะอยู่ยังไง แม่เลยตั้งใจว่าจะต้องสอบเป็นข้าราชการให้ได้”

แม่เล่าว่าทีแรกคุณแม่บุญธรรมไม่อยากให้แม่เรียนต่อ อาจเพราะมองว่าลูกผู้หญิงไม่ต้องเรียนสูงนัก ให้ช่วยกิจการกับทำงานบ้านดีกว่า แต่พอแม่สอบได้ทุนเรียนต่อเต็มจำนวนเขาก็ยอม

ชีวิตข้าราชการอาจมั่นคง แต่ก็ไม่โอนอ่อน หลังเรียนจบแม่เข้าบรรจุและทำงานใช้ทุน มีคำสั่งให้ย้ายไปไหนก็ต้องไป จากเดิมที่ได้กลับมาเจอพี่น้องบ้างในวันไหว้บรรพบุรุษก็ไม่ได้เจอ

“วันมงคลจีนไม่ใช่วันหยุดราชการ เราทำงานไกลบ้านด้วยแม่ก็เลยไม่ได้มา แล้วแม่ก็ไม่เคยลาด้วย มีแต่แบ่งเวลาว่างไปหารายได้เพิ่ม เงินเดือนเริ่มต้นของข้าราชการไม่ได้สูง ช่วงนั้นมีเหตุผลบางอย่างให้อาม่าต้องออกจากห้องแถวที่ราชพัสดุ แม่กับพี่น้องอีกสองคน รวมเงินกันซื้อบ้านให้อาม่าอยู่ ก็ใช้สิทธิ์แม่ที่เป็นข้าราชการไปขอกู้เงิน ทุกเดือนเงินเดือนออกก็ต้องผ่อนค่าบ้านและผ่อนรถมอเตอร์ไซค์คุรุสภาอีก ๘๐๐ บาท แม่มีเหลือเก็บเดือนละ ๕๐๐ ก็ถือว่าเยอะแล้ว”

ถ้าให้เทียบกันแม่ผมคงมีความเป็นข้าราชการมากกว่าเป็นคนจีน ยกให้เรื่องงานมาก่อนประเพณี หากช่วงนั้นงานยุ่งจนไม่ได้ไปไหว้ก็ไม่เป็นไร ถ้าพอมีเวลาก็ไหว้เป็นครั้งคราว นับถือแบบไม่เคร่ง บูชาตามความสะดวก นี่แหละบ้านเรา

“จำได้ว่าตอนเด็ก ๆ ถ้าตรุษจีนหม่าม้ายุ่ง ๆ ไม่ได้ไปศาลเจ้า อย่างน้อยก็จะพาไหว้ตี่จู้ที่บ้านไหมนะ” ผมนึกขึ้นได้

“เมี้ยว...เมี้ยว…” เสียงลูกแมวร้องดังมาจากบนหลังคาบ้าน

“แมวดำตัวเดิมยังอยู่อีกเหรออาม่า” ผมชวนคุย

“ไอ้ดำตัวเดิมไม่อยู่แล้ว นี่น่าจะเป็นตัวใหม่มาคลอดทิ้งไว้ ร้องแบบนี้คือแมวเด็กร้องหาแม่”

อาม่ากับผมชวนกันลุกไปส่องหาแมวบนหลังคากัน แต่ก็ไม่เห็นตัว จนลูกแมวเงียบเสียงถึงได้ตัดใจยอมแพ้

ย้อนไป ๔-๕ ปีก่อน ผมกลับมาอยู่บ้านช่วงสั้น ๆ เพราะสถานการณ์โควิด ตอนนั้นมีแมวจรแม่ลูกมาอาศัยอยู่บนหลังคา อาม่าคอยให้ข้าวให้น้ำเหมือนอยากเลี้ยง แม่บ่นอุบ ๆ อิบ ๆ ทุกวันว่าไม่อยากให้เลี้ยงสัตว์เพราะกลัวเป็นพาหะนำโรค แต่อาม่าบอกแม่ว่าสงสารมัน แบ่งข้าวปลาให้มันเถอะ จนทั้งคู่เบื่อจะคุยกันเรื่องนี้ ผมกลับมากรุงเทพฯ ก่อนจะรู้บทสรุปของไอ้ดำและลูก ๆ

“แล้วเรื่องไอ้ดำสรุปจบยังไงเหรออาม่า” ผมถาม

“อาม่าเลี้ยงไอ้ดำไม่ไหวหรอก อาม่าเคยคำนวณนะ ถ้าจะเลี้ยงทั้งแม่ทั้งลูก ๆ ค่าปลาทูวันหนึ่งตั้ง ๕๐ บาทแน่ะ อาม่าเลยถามคนที่มาส่งแก๊สว่าเอาแมวไปเลี้ยงไหม แต่เขาปฏิเสธบอกผมก็หาเช้ากินค่ำเหมือนกัน  ทิ้งไว้อีก ๔-๕ เดือนมันเพิ่มมาอีกครอก

“อาม่าจนปัญญาจริง ๆ สุดท้ายเลยบอกเขาดี ๆ ว่าไปเถอะ ไปอยู่บ้านคนอื่นที่หลังใหญ่ ๆ ที่เขามีปัญญาเลี้ยง เชื่อไหมว่าแมวเขาฟังเราออกนะ แล้วเขาก็ไปจริง ๆ ไม่ต้องไล่เลย” อาม่าเฉลยตอนจบ

“…” ผมลังเลอยู่พักหนึ่งก่อนถามสิ่งที่คุยกันค้างไว้

“ถ้าชีวิตนี้ไม่ต้องทำงานบ้านกับเลี้ยงลูก อาม่าอยากทำอะไรเหรอ”

“อาม่าก็ไม่รู้ บ้านคนจีนผู้ใหญ่บอกให้ทำอะไรเราก็ทำตามนั้นไม่มีหืออือ”

คำว่าครอบครัวหรือญาติพี่น้องเป็นความสัมพันธ์ที่ซับซ้อนและอธิบายยาก บางทีเหมือนใกล้กันด้วยสายใยที่มองไม่เห็น แต่บางทีก็ห่างไกลยิ่งกว่าคนแปลกหน้า

ท่ามกลางลูกหลานคนไทยเชื้อสายจีนหลายล้านคนทั่วประเทศ ไม่ว่าจะสายเลือดแท้ ลูกครึ่ง หรือลูกเสี้ยว ผมคิดว่าแต่ละบ้านก็น่าจะมีเรื่องราวและความสัมพันธ์ที่แตกต่าง  ผมมีเพื่อนรุ่นราวคราวเดียวกันที่เติบโตในบ้านที่รักษาขนบธรรมเนียมเดิมอย่างเคร่งครัด คนที่แม้จะห่างเหินกันไปบ้างแต่ก็กลับมาต่อยอดพัฒนากิจการของครอบครัวในที่สุด  ผมรู้ว่ามันไม่ได้สวยงามทั้งหมด แต่ก็ยินดีกับความสำเร็จของพวกเขาจริง ๆ  หลังการกลับบ้านครั้งนี้ ผมยิ่งรู้ซึ้งว่ามันง่ายดายเหลือเกินที่สมาชิกในครอบครัวจะกระจัดกระจายไปเพื่อมีชีวิตของตัวเอง

เช่นเดียวกับที่รู้ว่าบ้านผมไม่ใช่บ้านเดียวที่ความเป็นจีนของเราค่อย ๆ เลือนหาย และการจดจำเรื่องราวของครอบครัวที่ค่อย ๆ ปล่อยมือจากความเป็นจีนก็เป็นสิ่งน่าชื่นชมไม่แพ้กัน

“ครอบครัวเรากัดฟันสู้เต็มที่แล้ว ไม่มีอะไรน่าละอายใจเลย” ผมคิด

จริง ๆ แล้วความเป็นจีนที่เลือนรางคงเป็นประสบการณ์ร่วมของยุคสมัย ยังมีคนรุ่นใหม่อีกมากที่เคยรู้สึกประดักประเดิดกับความเป็นจีนของตัวเอง สับสน ลังเล ว่าตัวเองควรรู้สึกอย่างไรกับสิ่งที่คนรุ่นหนึ่งเหลือไว้ สิ่งที่คนอีกรุ่นหนึ่งเลือกจะรับมา และคนรุ่นเราควรส่งต่อสิ่งใดแก่คนรุ่นถัดไป

บนรถไฟทางไกลสายหนองคาย-กรุงเทพอภิวัฒน์ ผมนั่งเหม่อมองออกไปนอกกระจกหน้าต่าง ขบวนรถยังเคลื่อนไม่ถึงศาลเจ้าจีนที่ผมเห็นระหว่างขามา ผมนึกถึงตอนที่แม่ขอให้ผมเล่าเรื่องที่คุยกับอาม่าให้ฟัง เพราะมีหลายเรื่องของอาม่าที่แม่ไม่รู้และไม่กล้าถาม

“ตอนอาม่าเล่าว่าขึ้นรถไฟไปฮันนีมูนกับอากง อาม่ายิ้มไม่หุบเลยหม่าม้า”

แม่ผมยิ้มนิด ๆ แล้วบอกว่าตลอดเกือบ ๖๐ ปี อาม่าไม่เคยเล่าตอนเจอกับอากงให้แม่ฟังเลย ดีจริง ๆ ที่ได้คุยกัน ไม่งั้นพออาม่าเสีย เรื่องนี้คงถูกลืมเลือนตลอดกาล

คืนนั้นบนรถไฟผมย้อนคิดไกลถึงวัยเด็กของตัวเอง รำลึกชีวิตตลอด ๒๘ ปีเท่าที่จำความได้ ถ้าวันหนึ่งลูกหลานมาขอให้ผมเล่าเรื่องตัวเองบ้างจะเป็นแบบไหน

คงเป็นเรื่องราวของคนที่ไม่กล้าเรียกตัวเองว่าลูกหลานบ้านคนจีนแล้ว ห้องเช่าที่เขาอยู่คนเดียวไม่มีตี่จู้ตั้งไว้เหมือนคนรุ่นแม่ แต่ทุกครั้งที่เขานั่งรถไฟกลับบ้านเขาจะจำรอยยิ้มของ อาม่าในวันนั้นได้เสมอ ทุกครั้งที่เขาได้กลับมาเจอพี่น้องเขาจะไม่ลืมว่ามันพิเศษแค่ไหน เขาคนนั้นคงเล่าบทสนทนาระหว่างกลับบ้านให้ลูกหลานฟังแล้วบอกว่า

“ไปมีชีวิตของตัวเองนะ ไม่ต้องเป็นคนจีนก็ได้ ขอแค่กลับมาเยี่ยมเยือนกันบ้างในฐานะครอบครัว”