หลังจัดการเอกสาร รอเคลื่อนศพ อาโกติดต่อวัดที่อนุญาตให้จัดพิธีกงเต๊กไว้ที่วัดราชคฤห์วรวิหาร แถวบางยี่เรือ ไม่กี่ชั่วโมงก็มีภิกษุจีนจากวัดถาวรวราราม จังหวัดกาญจนบุรี (วัดในสังกัดคณะสงฆ์จีนนิกาย) มาถึงพร้อมซินแสผู้ทำหน้าที่แนะนำตกแต่งสถานที่และเป็นผู้นำพิธี  อาโกรื้อเครื่องใช้ของอาม่าแสดงให้ซินแสดูว่าพร้อมประกอบพิธี อย่างเสื้อตัวโปรด รองเท้า ไม้เท้า ฟันปลอม และภาพถ่ายอาม่าใส่กรอบสำหรับตั้งหน้าหีบศพ ฯลฯ 

ทันทีที่เจ้าหน้าที่ประจำห้องเก็บศพเข็นเตียงที่อาม่านอนออกมาให้ลูกหลานทำพิธีในห้องว่างเล็ก ๆ ซินแสก็นำ “ทอลอนีป๋วย” ผ้าคลุมศพปักลวดลายจีนที่เตรียมมาคลุมร่างอาม่า เผยเพียงศีรษะที่หวีผมเรียบร้อย ใบหน้าเติมสีสันพอผ่องใส มือและเท้าทั้งสอง เพื่อใช้ประกอบพิธีกรรม

เมื่อภิกษุจีนนำสวดมนต์เสร็จ ซินแสสั่งให้ลูกหลานเข้าแถวเรียงลำดับสำคัญตามธรรมเนียมจีน (และจะเป็นเช่นนี้ในทุกขั้นตอนพิธี) เริ่มจากลูกชาย ลูกสาวที่แต่งงานแล้วและลูกสะใภ้ ลูกสาวที่ยังไม่แต่งงาน ลูกเขย หลาน (หากเป็นหลานชายคนแรกที่เกิดจากลูกชายคนโต คนจีนจะถือเป็นลูกคนสุดท้ายของอาม่าด้วย ให้ต่อคิวหลังลูกชาย) เหลน และญาติของผู้ตาย

แต่ละคนเริ่มเดินจากปลายเท้าขวาของอาม่า รับยอดทับทิม (ศรัทธาว่าเป็นไม้มงคล) จากซินแสมาจุ่มน้ำในขันเงินใบเล็ก นำไปแตะที่ปากอาม่าสามครั้ง พลางอวยพรให้อาม่าสู่สุคติ ผู้ใหญ่จะพูดภาษาจีน ส่วนรุ่นหลานที่พูดจีนไม่เป็นซินแสจะให้พูดไทย

“อาม่า กินน้ำเย็นใจ ไปไหว้พระพุทธ พระธรรม”

เสร็จแล้วจึงเดินอ้อมศีรษะไปทางปลายเท้าซ้ายเพื่อกราบลาอาม่า เมื่อประกอบกิจครบทุกคนเจ้าหน้าที่ประจำห้องเก็บศพจึงเคลื่อนย้ายร่างอาม่าลงนอนในโลง ประนมมืออาม่าไว้ที่อกแนบดอกบัวสามดอกมัดกับสายสิญจน์แล้วตอกหีบศพพร้อมจูงไปวัด ระหว่างนั้นภิกษุจีนจะนำพิธีสวดมนต์ไปด้วย กระทั่งรถขนศพเคลื่อนร่างอาม่าออกจากโรงพยาบาลลับตา

อาโกไม่ลืมกำชับหลาน ๆ ให้ใส่เสื้อขาวในวันพรุ่งซึ่งเป็นพิธีสวดพระอภิธรรมที่วัดวันแรก แล้วเมื่อถึงวัดจะมีกางเกงสีขาวเตรียมไว้ให้เปลี่ยน

แม้ตอนนั้นยังนึกไม่ออกว่าจะสวมเสื้อตัวไหนให้สุภาพสุด

แต่รู้แล้วว่าจะไม่สวมเสื้อกลับเอากระดุมไว้ข้างหลังเหมือนอาม่า

กรณีผู้ตายอายุยืนเกิน ๑๐๐ ปี ชาวจีนจะถือเป็นผู้มีบุญซึ่งจะได้ขึ้นสวรรค์ ลูกหลานไม่ควรเศร้าโศก บางครอบครัวจึงไม่สวมชุดผ้าดิบหรือชุดกระสอบ แต่สวมเสื้อสีแดงเพราะถือเป็นสีมงคล ผู้ร่วมงานก็สวมเสื้อหลากสีได้ ในพิธีกงเต๊กของอาม่าฮะเน้ย แซ่เล้า อายุ ๑๐๒ ปี (พิธีกงเต๊ก ๒๖ เมษายน ๒๕๕๙) ครอบครัวพร้อมใจสวมเสื้อสีฟ้า สีเดียวกับเสื้อตัวโปรดของผู้ตายที่ใช้แทนดวงจิตในการประกอบพิธี

ในพระคัมภีร์สูตรมีเล่าถึงกงเต๊กไว้เรื่องหนึ่ง 

...สมัยพุทธกาลมีบุตรเศรษฐีในกรุงสาวัตถีฆ่ามารดาด้วยความโกรธ เมื่อสำนึกผิดจึงบวชสวดมนต์ภาวนาขอลุแก่โทษ ครั้นมรณภาพวิญญาณก็ยังต้องใช้กรรมในนรกอเวจีชั้นลึก ภายหลังมีภิกษุซึ่งเคยเป็นศิษย์เข้าฌานเห็นอาจารย์ทุกขเวทนาจึงประกอบพิธีกงเต๊ก-อัญเชิญวิญญาณมาทำพิธีขอขมากรรมต่อพระศรีรัตนตรัย ทำทานแก่สรรพสัตว์ อุทิศให้เหล่าภูตผี แล้วแผ่กุศล นั่นเองที่ส่งให้วิญญาณอาจารย์ได้หลุดพ้นจากขุมนรกสู่สุคติ...

แต่ไหนแต่ไรครอบครัวคนจีนมักพร่ำสอนเรื่องการทดแทนบุญคุณพ่อแม่ตามค่านิยมที่เลี้ยงดูลูกหลานก็หวังว่ายามไม่สบายจะมีทายาทดูแล และเมื่อถึงเวลาต้องเดินทางไกล (เสียชีวิต) ก็จะมีลูกหลานมาส่ง ชาวจีนจึงถือศรัทธา “จำเป็นต้องบำเพ็ญกุศลกงเต๊กให้คนตาย”

มีบทความทางวิชาการหลายเรื่องอ้างหลักฐานในพระราชพงศาวดารกรุงรัตนโกสินทร์ รัชกาลที่ ๔ ว่าพิธีกงเต๊กเริ่มเผยแพร่ในไทยปี ๒๓๙๕ โดยราชสำนักประกอบพิธี “กงเต๊กหลวง” ถวายพระเพลิงพระบรมศพสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว (รัชกาลที่ ๓) นิมนต์คณะสงฆ์ญวนอนัมนิกายสวดเป็นภาษาเวียดนาม สันนิษฐานว่าเหตุผลของการจัดเพราะราชสำนักไทยมีความสัมพันธ์กับชาวจีนมาตลอด รัชกาลที่ ๓ ก็ทรงมีพระภรรยาหลายองค์เป็นธิดาเชื้อสายจีน เช่น เจ้าจอมมารดาอึ่ง เจ้าจอมมารดาเขียวเจ้าจอมอรุณ และทั้งผู้รับใช้ใต้เบื้องพระยุคลบาท ผู้คนใกล้ชิดพระองค์ท่านล้วนแต่ทำการค้ากับชาวจีน พระองค์เองก็ทรงชื่นชอบศิลปะจีน และมีพระนามแบบจีนว่า “เจิ้งฝู (郑福)”  ส่วนที่นิมนต์พระญวนเป็นผู้ประกอบพิธี เพราะวัดญวนถือกำเนิดในไทยก่อนวัดจีน มีชาวญวนจำนวนมากลี้ภัยสงครามตั้งแต่ปลายสมัยธนบุรี สมัยพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช (รัชกาลที่ ๑) จึงมีการตั้งวัดญวน และขณะรัชกาลที่ ๓ (ยังเป็นสมเด็จเจ้าฟ้ามงกุฎ) ทรงพระผนวชอยู่ได้สนพระทัยลัทธิประเพณีและการปฏิบัติของพระสงฆ์ฝ่ายมหายาน (เวลานั้นพระสงฆ์ฝ่ายมหายานมีแต่ฝ่ายอนัมนิกาย ยังไม่มีฝ่ายจีนนิกาย) เมื่อเสด็จขึ้นครองราชย์ยังโปรดเกล้าฯ รับคณะสงฆ์ฝ่ายอนัมนิกายไว้ในพระบรมราชูปถัมภ์ แต่นั้นพิธีกงเต๊กก็ถือเป็นธรรมเนียมปฏิบัติของราชสำนักไทยในการประกอบพิธีพระบรมศพ

ต่อมาในหมู่ประชาชนก็มีอุบาสกและอุบาสิกาตามโรงเจทั้งที่ถือศีล ๕ และศีล ๘ นำการสวดมนต์และทำพิธีกงเต๊กแบบสงฆ์มาใช้ แต่แต่งกายและประกอบพิธีต่างกัน

กงเต๊กจะหรูหราหรือธรรมดาล้วนมีค่าใช้จ่ายขั้นต่ำหลักแสน

เริ่มตั้งแต่จัดหาโลงราคาต่างตามวัสดุที่ใช้ เช่น โลงไม้ยาง โลงไม้เนื้อแข็ง โลงไม้อัด โลงมุก โลงกระจก ยังขึ้นกับวิธีตกแต่งทั้งลายสกรีนและแกะสลัก หากเป็นโลงติดแอร์ยิ่งแพงหลายพันจนนับแสนบาท โลงแบบจีนไม่เหมือนของคนไทยที่เป็นไม้แผ่นตอกสี่ด้านขึ้นเป็นกล่องผืนผ้า แต่จะมีลักษณะเป็นท่อนซุงเปิดฝาได้คล้ายหีบจึงเรียก “หีบศพ” เมื่อเปิดออกจะคล้ายเรือหนึ่งลำ  หีบศพมีหลายสี นิยมสีน้ำตาลหรือดำกลืนกับเนื้อไม้ คลุมหีบด้วยผ้าปักไหมจีนอย่างเรียบร้อยแล้วประดับด้านบนด้วยโคมจีน รายล้อมดอกไม้สด

ปี ๒๕๕๙ มีโอกาสร่วมงานกงเต๊กอาม่าฮะเน้ย แซ่เล้า ลูกสาวคนโตวัย ๗๐ ปีเล่าว่า

พิธีไหว้บรรพบุรุษ เป็นการอัญเชิญบรรพบุรุษที่เสียชีวิตก่อนหน้าให้มาช่วยรับ-ดูแลดวงวิญญาณใหม่ไปอยู่ภพเดียวกัน โดยลูกหลานจะจัดเลี้ยงอาหารคาว-หวานและเตรียมหีบเสื้อผ้าไว้ต้อนรับ

“เจากิมซัว” เป็นการแสดงร่ายรำ วิ่งธงและกายกรรมตีลังกาประกอบดนตรี ผู้แสดงชายแต่งกายเลียนแบบพระจีน แต่ละคนใช้สีธงไม่ซ้ำกัน ลูกสาวของผู้ตายจะเป็นผู้ออกค่าใช้จ่ายทั้งหมด และเมื่อจบการแสดงจะแจกอั่งเปาแก่ลูกชายและหลานชายคนโต

กระดาษกงเต๊กแม้แผ่นบางก็ซุกซ่อนความหมายทุกอณู

“สมัยก่อนบ้านเราอยู่แถวพลับพลาไชย พ่อเป็นชาวแต้จิ๋วมาจากเมืองจีน ทำอาชีพผลิตกระดาษกงเต๊ก นำเข้าเมล็ดพืชชนิดหนึ่งจากจีนชื่อ ‘อุ๊ย’ ส่งมาเป็นกระสอบเหมือนข้าวแต่ราคาแพงกว่า นำมาต้มแล้วเอาสีน้ำที่ได้ทากระดาษ ผึ่งจนแห้งก็รวมใส่รถเข็นไปส่งร้านในเยาวราช ทุกวันนี้ใครจะใช้สีเคมีหรือเครื่องพิมพ์ พี่ชายเราก็ยังรับทำกระดาษกงเต๊กแฮนด์เมดต่อจากพ่อแม่”

พฤษภาคม ๒๕๖๘ นิภา โตวณะบุตร เจ้าของร้านจำหน่ายเครื่องกระดาษกงเต๊กย่านสามเสน กรุงเทพฯ ที่ลูกค้ารู้จักปากต่อปากในนาม “ร้านเจ๊จู” ปันความรู้เรื่องกระดาษกงเต๊กที่มีมากในวัฒนธรรมจีน สำหรับการใช้งานต่างเทศกาลและสื่อความหมายต่างกัน 

“เฉพาะพิธีกงเต๊กที่ต้องใช้ก็เยอะ แต่ขาดไม่ได้เลยคืออ่วงแซจี๊ กระดาษสีเหลืองมีอักษรจีนสีแดง ถือเป็นกระดาษไหว้สำคัญซึ่งแต่ละครั้งจะใช้จำนวนมาก ถ้าไม่มีอ่วงแซจี๊เป็นใบเบิกทางก่อน กระดาษเงินกระดาษทองอื่นก็จะส่งไปไม่ถึงบรรพบุรุษ”

นอกจากนี้จะมีตั่วกิม บางคนเรียกค้อซี เป็นกระดาษขนาด A4 สีทองขอบส้ม เวลาใช้จะทบกลางก่อนแล้วพับสอดหัวท้ายเป็นปลายแหลม ถือเป็นกระดาษไหว้เพื่อขอพรให้ลูกหลานเจริญรุ่งเรือง เดี๋ยวนี้มีขายแบบพับสำเร็จ ถ้าเทพเจ้าจะไหว้องค์ละ ๑๒ แผ่น บรรพบุรุษจะใช้ครั้งละ ๔๘ แผ่น ยังมีกิมเตี๊ยวเป็นทองแท่งสี่เหลี่ยมผืนผ้า ถ้าเผาให้บรรพบุรุษใช้ ๘ แท่ง วิญญาณทั่วไปใช้ ๔ แท่ง และมีกิมจั๊ว กระดาษสีเหลืองขนาด ๔ x ๔ นิ้ว ตรงกลางพิมพ์อักษรจีนสีแดงในวงกลม ถ้าเป็นผู้ตายทั่วไปใช้ครั้งละ ๒๔ แผ่น บรรพบุรุษ ๔๘ แผ่น

สอบถามเจ๊จูถึงกระดาษแบบอื่นที่พบข้อมูลว่าจำเป็นอย่างอิมกังจัวยี่ (แบงก์กงเต๊ก) ธนบัตรสำหรับใช้ในภพภูมิที่ท้าวยมทูตเป็นผู้รับรอง และพระอินทร์ (เง็กเซียนฮ่องเต้) เป็นพระคลัง บุตรหลานจึงควรซื้อไหว้บรรพบุรุษไว้ให้ใช้จ่ายยามเดินทางมาพบญาติมิตรที่โลกมนุษย์ในเทศกาลจีนต่าง ๆ กับโกวอีพิมพ์ กระดาษที่พับแบบเดียวกับตั่วกิม (ค้อซี) แต่ละครั้งจะใช้ราว ๑๒-๑๓ แผ่น...หญิงวัย ๖๒ ปีฟังแล้วส่ายหน้า นัยว่าอาจสำคัญกับพิธีอื่น แต่ไม่จำเป็นกับพิธีกงเต๊ก

“ร้านเราขายเครื่องกระดาษกงเต๊กมา ๓๐ กว่าปี ยึดคติขายของแบบจริงใจและให้ข้อมูลตามจริง บางครั้งทองแท่งก็ไม่ต้องใช้เยอะ หรือแบงก์กงเต๊กก็ยังไม่จำเป็น ค่อยเผาให้ในเทศกาลอื่นก็ได้ คนเพิ่งตายยังไม่ได้ใช้จ่ายกลับมาเยี่ยมลูกหลาน ที่เห็นคนซื้อเยอะบางทีแค่เอาไปรองฐานให้ของที่อยู่ด้านบนซึ่งราคาแพงกว่าดูพูนขึ้นเพื่อความสวยงาม”

ร้านขายสิ่งสมมุติกระดาษซึ่งมีรูปทรงต่าง ๆ มากมาย นอกเหนือจากกระดาษเงิน กระดาษทอง กระดาษไหว้เจ้า และสรรพสิ่งในเทศกาลต่าง ๆ ยังมีกระดาษประกอบพิธีกงเต๊กครบครัน

นอกจากกระดาษเงินกระดาษทอง คนไทยมักมีภาพจำว่าเครื่องกงเต๊กหมายถึงกระดาษที่ทำเป็นรูปทรงสารพัด พวกบ้าน รถ คนรับใช้ ข้าวของตามยุคสมัยอย่างเครื่องประดับ สมาร์ตโฟน เครื่องเสียง เครื่องแต่งกายแบรนด์เนม บัตรเครดิต ชุดดูแลผิวพรรณ ฯลฯ

“สมัยก่อนนอกจากบ้าน รถยนต์คันใหญ่ก็ขายดี แต่เดี๋ยวนี้ไม่ค่อยมีใครซื้อเพราะซื้อบ้านก็มักมีรถยนต์คันเล็ก ๆ จอดในรั้วให้แล้ว สมัยก่อนเครื่องกงเต๊กของแต่ละครอบครัวถือเป็นงานอวดฝีมือ พวกตู้ เตียง ทำมือหมด งานกงเต๊กของครอบครัวเราจำได้ว่าช่วยกันทำกับพี่ชาย เป็นเตียงไม้ที่มีม่านแขวนข้างเตียงทำจากกระดาษแผ่นบาง แล้วม้วนกระดาษแต่ละด้านให้เหมือนม่านเปิดอยู่ ทีวีทำจากกระดาษ หน้าจอใช้กระดาษแก้วพรมน้ำสักหน่อยแล้วขึงให้ตึง”

เธอว่านอกจากเฟอร์นิเจอร์ ที่ขายดีทุกยุคสมัยคือเสื้อผ้า

“สมัยก่อนจะใส่ไม่ได้ เป็นแค่รูปเสื้อที่แปะหน้าทับฐานที่ทำรองไว้หรือม้วนกระดาษมา แต่เดี๋ยวนี้คลี่กางเสื้อผ้าออกมาสวมได้จริงเหมือนของคนเป็น รองเท้าก็ขนาดเท่าคนสวมได้ สินค้ามีผลิตในโรงงานไทย จะมีสั่งของจากจีนก็พวกแฟชั่นสวย ๆ โดยตัวแทนในไทยนำเข้าแล้วร้านค้าสั่งซื้อต่อ บ้านหลังใหญ่พร้อมเฟอร์นิเจอร์ก็มีทั้งผลิตในไทยและส่งจากจีน เวลาขนส่งจะพับมา ราคามีตั้งแต่หลังธรรมดาหลักพันจนหลักหมื่นซึ่งเป็นบ้านขนาดใหญ่พร้อมเฟอร์นิเจอร์สวยงาม แต่ของขนาดใหญ่ร้านขายเครื่องกงเต๊กจะไม่ซื้อตุนเพราะกินพื้นที่จัดเก็บ จะให้ใบรายการลูกค้าเลือกสิ่งที่ต้องการแล้วสั่งล่วงหน้า กว่าจะใช้ในวันเผากงเต๊กก็มีเวลาส่งทัน”

อีกสิ่งที่เห็นเสมอคือหุ่นกระดาษคนคู่

“เป็นคนรับใช้ที่ลูกหลานส่งไปปรนนิบัติพ่อแม่ที่ส่วนมากก็แก่ชรา ซึ่งตั้งชื่อไม่ซ้ำกันและจะไม่เหมือนชื่อคนในครอบครัว โดยเขียนชื่อติดที่ตัวหุ่นให้ผู้ตายเรียก แล้วนำกระดาษบาง ๆ ติดข้างแก้ม เอาเข็มหมุดเจาะเป็นรูหู ตามความเชื่อว่าให้คนรับใช้ได้ยินคำสั่ง”

แม้ไม่รู้ว่าสิ่งมายาที่ทำคนตายได้รับไหม แต่ที่ได้จริงคือผู้ทำรู้สึกสบายใจ

“อย่าว่าแต่ทำให้บรรพบุรุษเลย คนจีนล้วนได้รับการส่งต่อเรื่องการแบ่งปันแก่ผีไร้ญาติด้วย ตอนเกิดสึนามิมีลูกค้ามาซื้อเครื่องกงเต๊กและ ‘กิมจั๊ว’ เราเลยขอร่วมบุญด้วยพร้อมพวกเสื้อผ้ากงเต๊ก พอกลับจากเดินทางลูกค้าเล่าให้ฟังว่าตอนอาจารย์ประกอบพิธีเซ่นไหว้เห็นพวกศพลอยน้ำมาแบบไม่มีเสื้อผ้าใส่เข้ามาแย่งกัน คนจีนจึงมักสอนลูกหลานว่าพวกผียากไร้เขาไม่มาเข้าคิวหรอก ฉะนั้นถ้าเราจะบริจาคควรจัดของทุกอย่างแยกเป็นชุด วิญญาณที่มาจะได้ไม่ต้องมารื้อยื้อแย่งเพราะอาจทำให้เสื้อผ้าดี ๆ ขาด เคยมีครั้งหนึ่งลูกค้าจากจังหวัดระนองจะทำพิธีสารทจีน ซึ่งตรงกับเดือนเจ็ด เป็นเดือนปล่อยผี ประตูนรกจะเปิดให้วิญญาณทั้งหลายมารับส่วนบุญ ลูกค้าจึงมาซื้อเครื่องกงเต๊กกับเรา ระหว่างทางที่กำลังขนของไปโรงเจเพื่อจะคัดแยกเป็นชุดก็เกิดไฟลุกไหม้ที่หลังรถทั้งที่ไม่มีอะไรเป็นสาเหตุ มีแต่เสื้อผ้ากงเต๊ก เขาจึงพูด ‘ไม่ต้องแย่งกัน’ ที่สุดวันนั้นรถเขาคว่ำ แต่ตัวเขาปลอดภัย รู้สึกเหมือนมีบางสิ่งมาห่อหุ้มป้องกันไว้  เรื่องแบบนี้อธิบายยาก แต่เป็นสิ่งที่ทำให้เรายังคงเผาเครื่องกระดาษส่งให้พ่อแม่และบรรพบุรุษทุกวันสำคัญตามปฏิทินจีน และยึดมั่นในอาชีพขายเครื่องกงเต๊กจนวันนี้”

เจ๊จูเสริม สมัยนี้พิธีกรรมกงเต๊กถูกลดทอนลงมากและหาคนเข้าใจความหมายลึกซึ้งยาก เพราะไม่ได้รับการปลูกฝังต่อ ลูกค้าหลายครอบครัวก็ตัดตอนจนเหลือแค่จัดสวดแบบไทย แต่ซื้อเครื่องกระดาษมากมายเผาส่งให้ผู้ตายโดยมีพระจีนหนึ่งรูปทำพิธีให้

อาจเพียงปรารถนาให้ผู้ตายประสบสุขในโลกหน้า ซึ่งพิธีศพแบบไทยก็ทำให้คนเป็นสบายใจเปลาะหนึ่ง แต่การเผากระดาษเงินกระดาษทองและข้าวของเครื่องใช้จำลองจากกระดาษจะยิ่งเสริมความสบายใจว่าหากผู้ตายได้รับแล้วจะไม่ขาดแคลนเครื่องใช้ต่าง ๆ

ทั้งที่เครื่องกระดาษเหล่านั้นล้วนเป็น “สิ่งรอง” ที่ลูกหลานปรนเปรอ ยังไม่จำเป็น ค่อยเผาให้ในเทศกาล “เช็งเม้ง” ก็ได้ เสมือนซื้อของฝากผู้ใหญ่ แต่ที่ “จำเป็น” ในพิธีกงเต๊กจริง ๆ มีเพียงหกอย่าง ได้แก่ กระดาษเงินกระดาษทอง ม้า นก โคมไฟวิญญาณ ห้องน้ำ และหีบเสื้อผ้า

เรื่องนี้ครอบครัวอื่นคิดอย่างไรไม่รู้ แต่ถ้าเป็นอาม่า ป๋อจูคงรีบมาเข้าฝัน

ไอ๊หยา…ไม่มีไม่ล่าย ! ไม่เผาไม่ล่าย ! ไม่ทำกงเต๊ก ไม่ล่าย !

“ส่อบุ่ง” (เอกสารฎีกา) ระบุชื่อผู้ตาย ที่อยู่เมืองจีน ที่อยู่ในไทยบ้านเลขที่ ซอย ถนน เวลาเกิด-เสียชีวิตของผู้ตาย และชื่อลูกหลาน พร้อมแจ้งว่าขณะนี้กำลังประกอบพิธีที่ใด

เสื้อผ้ากงเต๊กสะท้อนโลกแห่งแฟชั่นของคนเป็นในแต่ละยุคสมัย

ระหว่างนั้นภิกษุจะสวดเจริญพระพุทธมนต์เชิญวิญญาณผู้ตายมาสถิต “โคมวิญญาณ” ที่มีชื่อผู้ตายและเสื้อของผู้ตายแขวนไว้กับโคม ขณะลูกชายคนโตทำหน้าที่เชิญกระถางธูปจากหน้าโต๊ะตั้งเครื่องไหว้ผู้ตาย ลูกชายคนรองจะถือโคมวิญญาณไป “ห้องน้ำกงเต๊ก” (ตั้งอยู่บริเวณหน้าที่ตั้งศพ) เพื่อเชิญผู้ล่วงลับมาอาบน้ำชำระดวงจิตให้บริสุทธิ์ (สื่อถึงการล้างอกุศลกรรมที่ผู้ตายทำขณะมีชีวิต) เพื่อให้ดวงวิญญาณพร้อมฟังธรรมและรับของที่ลูกหลานเตรียมให้ ในห้องน้ำจึงตั้งอ่างสีขาวใส่น้ำสะอาดพร้อมผ้าขนหนูสีขาว จากนั้นภิกษุจะนำเดินกลับไปยังหน้าโต๊ะตั้งเครื่องไหว้ผู้ตายอีกครั้งเพื่อเชิญกระถางธูปกลับเข้าที่เดิม เป็นหน้าที่ของลูกสะใภ้ต่อที่ต้องยกอ่างในห้องน้ำกงเต๊กไปเทน้ำทิ้งตามธรรมเนียมจีนที่ลูกสะใภ้ต้องปรนนิบัติรับใช้พ่อแม่ของสามี (หากครอบครัวไหนไม่มีลูกสะใภ้ ลูกสาวจะทำหน้าที่นี้)

จากนั้นเจ้าหน้าที่จะนำของไหว้คาวหวานมาตั้ง ให้ลูกหลานเป็นผู้ถวายสิ่งศักดิ์สิทธิ์ เมื่อพระนำสวดเสร็จ ลูกหลานก็กราบพระสามครั้ง…เป็นอันจบพิธีรอบแรก

รอบ ๒ มีพิธีคล้ายรอบแรก แต่เปลี่ยนม้าเป็น  “นกกงเต๊ก” ให้บินไปส่งสารบนสวรรค์

ลูกชายคนโตเชิญกระถางธูป (ธรรมเนียมกวางตุ้งจะเชิญป้ายวิญญาณ) ไปห้องน้ำกงเต๊ก ภิกษุจะสวดมนต์และทำน้ำพระพุทธมนต์ไว้พรมกระถางธูป พร้อมเทน้ำพระพุทธมนต์ส่วนหนึ่งลงอ่างที่เตรียมไว้ ให้ลูกชายคนโตเชิญกระถางธูปกลับยังโต๊ะที่ภิกษุสวดอยู่เพื่อพรมน้ำพระพุทธมนต์อีกครั้ง แล้วนำลูกหลานเดินไปหน้าปะรำพระพุทธ คราวนี้เมื่อลูกชายคนโตเชิญกระถางธูป ลูกชายคนรองจะถือโคมวิญญาณตามไป ขณะภิกษุทำหน้าที่สวดขอขมากรรมแทนผู้ตาย ลูกหลานจะต้องกราบพระแทนวิญญาณผู้ตาย หลังจากนั้นภิกษุจะพาเดินกลับยังหน้าโต๊ะผู้ตายอีกครั้งเพื่อเชิญกระถางธูปกลับที่ เป็นอันเสร็จ “พิธีชำระอกุศลกรรมของผู้ตาย” 

ไม่ว่าครั้งมีชีวิตผู้ตายจะกระทำกรรมใดไว้โดยตั้งใจหรือไม่

แต่ถือว่าบัดนี้ลูกหลานได้ “แสดงความกตัญญู” ขอขมากรรมแทนแล้ว

ลูกสะใภ้จะยกอ่างในห้องน้ำกงเต๊ก-พื้นที่ชำระล้างดวงวิญญาณไปเททิ้ง

จากนั้นจัดโต๊ะจีนไหว้บรรพบุรุษของผู้ตาย เพื่อแจ้งว่ามีลูกหลานเสียชีวิต ให้ท่านช่วยมาดูแลและกินอาหารที่จัดเลี้ยง ขั้นตอนนี้เป็นการสอนให้ลูกหลานรู้คุณต่อบรรพบุรุษ

นึกถึงอาม่าป๋อจูของตัวเองที่กลายเป็นบรรพบุรุษผู้ล่วงลับ ครั้งอาม่ามีชีวิตชอบพร่ำสอนให้ลูกหลานไหว้บรรพบุรุษ วันสารทจีนไหว้จากที่บ้าน ถึงวันเช็งเม้งยังต้องเดินทางไปสุสานเพื่อแสดงความกตัญญูต่อบรรพบุรุษอีก แม้วันตวนอู่ก็ต้องทำขนมบ๊ะจ่างไหว้วิญญาณเผ่าพันธุ์บรรพบุรุษซึ่งไม่ใช่ญาติเรา แต่เป็นผู้ที่ทำความดีแก่ชาติบ้านเมือง อาม่าไม่สนใจว่าทำเพื่ออะไร แค่ตั้งใจและอบรมให้ลูกหลานทำตาม  เห็นโต๊ะจีนเซ่นไหว้บรรพบุรุษของอากงไฮฮะเต็มด้วยอาหารคาวหวาน ผลไม้ เครื่องดื่มก็อดจินตนาการถึงภาพความรื่นเริงยามครอบครัวใหญ่ มาพบปะกินข้าวร่วมกันไม่ได้ ทั้งที่มองไม่เห็นว่าพวกเขาอิ่มอร่อยไหม แต่ลูกหลานได้อุทิศให้แล้วอิ่มใจ

การเผา “ม้ากงเต๊ก” คือการส่งสัตว์พาหนะออกเดินทางไปยมโลกเพื่อนำเอกสารแจ้งข่าวแก่ยมฑูตว่ามีผู้เสียชีวิต

การข้าม “สะพานโอฆสงสาร” (สะพานกงเต๊ก) เป็นการส่งวิญญาณผู้ตายไปสรวงสวรรค์ โดยพระผู้ใหญ่หรือผู้ถือศีลอาวุโสเป็นผู้นำข้าม (เปรียบดั่งพระอรหันต์ที่บารมีแก่กล้า)

การโปรยเหรียญที่สะพานนอกจากถือเป็นการจ่ายค่าผ่านทางแก่ผู้อารักษ์สะพาน ยังเป็นนัยสอนเรื่องการสละละทิ้งทรัพย์สมบัติทางโลกเมื่อสิ้นชีวิตลง

การเผากระดาษเป็นขั้นตอนสุดท้ายซึ่งถือว่าสำคัญมากของพิธีกงเต๊ก เพราะเชื่อว่าวิญญาณที่อาศัยอีกภพ มีความเป็นอยู่และความต้องการต่าง ๆ ลูกหลานจึงต้องส่งอาหาร สิ่งของเครื่องใช้ไปให้มีกินมีใช้ไม่ลำบาก

ในวันถัดมาหลังสิ้นสุดพิธีกงเต๊ก โลงจำปาจะได้รับการเคลื่อนไปยังฮวงซุ้ย (สุสาน) ที่ครอบครัวจัดเตรียมไว้ หน้าฮวงซุ้ยมีแผ่นหินสลักชื่อเจ้าของคนเป็นด้วยสีแดง ส่วนคนตายจะเขียนด้วยสีเขียว

การเผาเครื่องกระดาษจำลองทุกสิ่งอย่างแก่คนตายที่ล้วนซื้อหาด้วยเงินจริงของคนเป็น นอกจากช่วยส่งให้วิญญาณผู้ตายนำไปใช้ในโลกหน้า ยังสะกิดให้คนเป็นเข้าใจสัจธรรมสำคัญ...สิ่งของใดที่มีอยู่มิได้จีรัง เป็นเพียงของชั่วคราวที่หายได้ตามกาลเวลา

คนต่างวัฒนธรรมอาจมองค่าใช้จ่ายในงานกงเต๊กเหมือนตำน้ำพริกละลายแม่น้ำ 

แต่ลูกหลานที่เติบโตมาในครอบครัวจีนต่างเข้าใจงานศพที่ดีที่สุดนับเป็นสิ่งสุดท้ายที่คนเป็นจะอุทิศผลบุญแก่คนตาย ครั้งงานศพอาม่าป๋อจูของเราก็เช่นกัน พวกอาโกอากู๋ไม่ได้สนใจว่าอาม่าจะรับรู้สิ่งที่ลูกทำให้หรือไม่ แต่สนใจว่าถ้าญาติมิตรซึ่งเป็นพี่น้องเพื่อนฝูงของอาม่ามาร่วมงาน พวกเขาย่อมสรรเสริญชื่นชมในบารมีของอาม่าที่เลี้ยงลูกให้มีความกตัญญูรู้คุณ ไม่ตำหนิดูถูกอาม่าได้ เพราะเรื่องกตัญญูยิ่งใหญ่เสมอสำหรับชาวจีน

เมื่อประตูเตาเผาปิดสนิท กลุ่มควันพวยพุ่งออกจากปล่องลอยขึ้นฟ้า ภิกษุจีนจากสำนักสงฆ์ส่วงกวงจินซ้าเอ่ยเรียกลูกหลานและญาติมิตรที่มาส่งอากงไฮฮะ แซ่เฮ้ง ให้คืนสู่ใจปรกติ

“เดินตามกระถางธูปมา แล้วอย่าหันหลังกลับไปมองนะ”

เสร็จสิ้นการเผา หากเป็นคนไทยวันถัดไปจะเป็นพิธีลอยอังคาร ด้วยเชื่อว่าชีวิตเกิดจากการรวมของธาตุทั้งสี่ ดิน น้ำ ลม ไฟ เมื่อร่างกายแตกสลายจึงพาธาตุน้ำคืนสู่ธรรมชาติโดยนำเถ้ากระดูกไปลอยแม่น้ำหรือทะเล สำหรับลูกหลานจีนจะนำศพไปฝังดินยังสุสานที่ซื้อที่ไว้ล่วงหน้า...นัยที่เหมือนกันไทย-จีน คือคนเป็นอยากให้คนตายได้พบความร่มเย็น

“ถ้าครอบครัวไหนไม่ได้ซื้อสุสานไว้ตั้งแต่อดีตและไม่มีเงินพอจะซื้อที่ดินในยุคนี้ก็อาจทำพิธีกงเต๊กแล้วเลือกเผาศพแบบไทย ไม่ได้มีพิธีที่สุสานในวันถัดไป ก็ไม่ผิด เป็นความสะดวกของคนที่มีชีวิตอยู่ การแสดงความกตัญญูไม่ได้จบที่พิธีกงเต๊กหรือสุสานหรอก สมัยก่อนทุกวันสำคัญ ม้าจะพาเราจัดพิธีเซ่นไหว้เตี่ยเสมอ วันนี้ม้าเสียแต่สิ่งที่ม้าสอนก็อยู่ในหัวเราและหัวใจ เราก็จะเซ่นไหว้เตี่ยกับม้าตลอดไปเช่นกัน ส่วนตัวเราเองมีลูกสาวคนเดียวซึ่งออกเรือนแล้ว ตามธรรมเนียมจีนก็เหมือนเขาไปเป็นลูกสาวบ้านสามี ถ้าต้องมาจัดพิธีกงเต๊กให้เราคงเป็นภาระหนักอยู่ ถึงเขาจะถือว่าเป็นหน้าที่ แต่ใจเราก็ไม่อยากให้ลูกลำบาก”

ลูกสาวของอาม่าฮะเน้ย แซ่เล้า (อายุ ๑๐๒ ปี) เคยเล่าไว้ตอนเรามีโอกาสไปร่วมพิธีกงเต๊กของครอบครัวเขาเมื่อ ๒๖ เมษายน ๒๕๕๙ และมีเหตุให้ขาดการติดต่อไปนานจนล่วงสู่ปี ๒๕๖๘ ไม่รู้วันนี้อาโกเป็นอย่างไร หากยังมีชีวิตจะอายุ ๗๙ ปี

น่าคิดว่าแท้แล้วพิธีศพทุกชาติศาสนาทั่วโลกอาจไม่ได้ทำเพื่อคนตาย

คนเป็นต่างหากที่ปรุงจิตประดิษฐ์พิธีเพื่อสอนการใช้ชีวิตแก่ลูกหลาน  

ขอขอบคุณ 
ครอบครัวอาม่าป๋อจู แซ่อึ้ง (อายุ ๘๑ ปี พิธีกงเต๊ก ๓ กรกฎาคม ๒๕๕๓)

ครอบครัวอาม่าฮะเน้ย แซ่เล้า (อายุ ๑๐๒ ปี พิธีกงเต๊ก ๒๖ เมษายน ๒๕๕๙)

ครอบครัวอากงนิ้ม แซ่ตั้ง บิดาของตระกูลตันติวิทยาพิทักษ์
(อายุ ๙๒ ปี พิธีกงเต๊ก ๑๑ กันยายน ๒๕๖๐)

ครอบครัวอากงไฮฮะ แซ่เฮ้ง (อายุ ๙๒ ปี พิธีกงเต๊ก ๒๒ พฤษภาคม ๒๕๖๘)

คณะอุบาสกจากโรงเจเง็กเช็งซำเป้าเก็งเต๊ง (โรงเจซำเป้าอัมพวา)
คณะภิกษุจีนจากสำนักสงฆ์ส่วงกวงจินซ้า

เอกสารประกอบการเขียน
สมณะกมลาสน์ (เอ่งเฮง). คู่มือคำกล่าวในพิธีกงเต๊ก. สำนักสงฆ์ส่วงกวงจินซ้า.

สุรสิทธิ์ อมรวณิชศักดิ์. (๒๕๕๙). “พิธีกงเต๊กในราชสำนักไทย : คติว่าด้วยความกตัญญู” ใน วารสารจีนศึกษา มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร์, ปีที่ ๙ ฉบับที่ ๒ ตุลาคม-ธันวาคม.

แสงอรุณ กนกพงศ์ชัย. (๒๕๕๔). กตัญญูในกงเต๊ก และกงเต๊กในกตัญญู พิธีกงเต๊กในสังคมไทยและสังคมโลก. กรุงเทพฯ : สำนักพิมพ์แห่งจุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย.

ในการประกอบพิธีทุกครั้งไม่ว่าจะนั่ง-ยืน แถวหน้าสุดเป็นลูกชาย แถว ๒ คือลูกสาวและลูกสะใภ้ หลานอยู่แถว ๓  “หลานในสกุล” ที่เกิดจากลูกชายอยู่ก่อน “หลานนอกสกุล” ที่เกิดจากลูกสาว
ที่มาภาพ : https://optimise.kkpfg.com/thinking_big_17.php

ลูกชาย รวมถึง หลานชายคนแรก ที่เกิดจากลูกชายคนโต (ถือเป็นลูกคนสุดท้ายของผู้ตาย) จะใส่ชุดที่ตัดเย็บด้วยผ้าดิบไว้ด้านใน ด้วยถือว่าผ้าดิบมีเนื้อบริสุทธิ์เปรียบดังรักบริสุทธิ์ที่บุพการีมีต่อลูก จากนั้นจะสวมชุดคลุมด้านนอกที่ตัดเย็บจากใยปอ (ผ้ากระสอบ) ประกอบด้วย เสื้อ หมวกทรงสูง (ลูกชายแต่งงานแล้วจะมีผ้าสี่เหลี่ยมเล็กสีขาว ถ้ายังไม่แต่งงานจะเป็นสีแดงติดที่หมวก) เชือกคาดเอวที่มีถุงผ้าเล็กห้อยไว้ ไม้ไผ่เสียบที่เอว (ดั่งคบเพลิงส่องทางขณะไปฝังศพ)

ลูกสาวที่แต่งงานแล้ว และ สะใภ้ ใส่ชุดผ้าดิบด้านในเหมือนลูกชาย ส่วนชุดกระสอบด้านนอกจะเป็นเสื้อ กระโปรง หมวกสามเหลี่ยมยาวถึงหลังมีผ้าสี่เหลี่ยมเล็กสีขาวติดที่หมวก เชือกคาดเอวที่มีถุงผ้าเล็กห้อยไว้ (กรณีตั้งครรภ์จะไม่ใช้เชือกคาด เพียงผูกถุงผ้าที่เอวขวา) ส่วนลูกสาวที่ยังไม่แต่งงานจะต่างตรงหมวกสามเหลี่ยมมีผ้าสี่เหลี่ยมเล็กสีแดงติดไว้

ลูกเขย ใส่เสื้อผ้าสีขาว มีผ้าผืนยาวสีขาวพันรอบเอวและเหน็บชายผ้าที่เอวสองข้าง สวมหมวกเหมือนลูกชายแต่เป็นสีขาว

หลาน ใส่เสื้อผ้าสีขาวกับหมวกผ้าสามเหลี่ยม ถ้า “หลานในสกุล” (ลูกของลูกชาย) จะสวมหมวกขาว ส่วน “หลานนอกสกุล” (ลูกของลูกสาว) ใช้หมวกน้ำเงิน หลานที่ยังไม่แต่งงานจะติดผ้าสี่เหลี่ยมเล็กสีแดงที่หมวก ถ้าแต่งงานแล้วจะเป็นผ้าสีขาว

เหลน ใส่เสื้อผ้าสีขาวกับสวมหมวกผ้าสามเหลี่ยม ถ้า “เหลนในสกุล” จะเป็นหมวกสีเขียว (ถ้าแต่งงานแล้วจะติดผ้าเล็กสีแดงที่หมวก) ส่วน “เหลนนอกสกุล” หมวกเป็นสีเหลือง

ญาติ (พี่ชายและน้องสาว) ของผู้ตาย รวมถึงลูกของพี่ชายหรือน้องชาย จะใส่เสื้อสีขาวหรือดำ ที่เอวผูกสายผ้าสีขาว ส่วนหลานชายและหลานสาว (นอกสกุล) ของลูกสาว จะสวมเสื้อสีขาวหรือดำ ที่เอวผูกสายผ้าสีขาวโดยมีสายสีแดงรัดอยู่