ในเวลาไล่เลี่ยกันตาของนอเดียนาก็ได้รับเชื้อโควิด-๑๙ และถูกส่งตัวเข้ามาเพิ่มอีกคน ภาระหน้าที่ดูแลคนในครอบครัวที่เพิ่มขึ้นก่อความเครียดสะสม

“เราต้องอยู่กับความเป็นความตายตลอด ไม่รู้จะรอดมั้ย ทุกวันมีรายชื่อคนเสียชีวิต พ่อจะถามว่า ‘วันนี้ใคร ?’ เราไม่รู้จะตอบยังไง บางเตียงเพิ่งคุยกับเขา แล้วจู่ ๆ เขาก็เสีย”

หนึ่งเดือนเต็มในห้องปลอดเชื้อ ด้วยภาวะแทรกซ้อนทั้งโรคไตและอีกหลายโรคที่มีอยู่ก่อนหน้า ทำให้พ่อของนอเดียนาจากไป ร่างของพ่อถูกนำไปประกอบพิธีกรรมทางศาสนา แต่เธอยังต้องอยู่ดูแลตา

“ตอนนั้นคิดว่าตัวเองเป็นโรคซึมเศร้าหรืออะไรสักอย่างถึงขั้นมีพยาบาลจากหน่วยจิตเวชมาประเมินว่าขั้นไหน แต่โชคดีอยู่ในภาวะนี้เพียง ๑ เดือน”

แม้ภาวะความเครียดจะเกิดขึ้นแค่ช่วงเวลาหนึ่ง แต่นอเดียนารู้ว่ามันยังตกค้างในจิตใจ เธอจึงเลือกปลดปล่อยในงานศิลปะ

“โชคดีที่เราเรียนศิลปะ พอออกจากโรงพยาบาลก็ทำงานเลย เหมือนเอาความเครียดมาลงกับงานศิลป์”

นอกจากนี้การมองชีวิตตามหลักศาสนาที่เธอนับถือยังช่วยเยียวยาจิตใจอีกทาง

“ในมุมมองของศาสนาอิสลาม เขาให้คิดว่าโลกนี้เป็นโลกแห่งการทดสอบ ทุกอย่างถูกบันทึกไว้แล้วว่าเราเสียตอนไหน วันไหน แค่เราไม่รู้ เลยทำให้เราเข้าใจการใช้ชีวิตโดยไม่เครียดมากเกินไป”

เมื่อผ่านบททดสอบอันหนักหนาที่สุดในชีวิต ประสบการณ์และความทรงจำในห้วงเวลานั้นก่อเกิดเป็นงานศิลปะ ห้องปลอดเชื้อ จัดแสดงในเทศกาลศิลปะ Kenduri Seni Nusantara 2022 ที่จัดโดยปาตานีอาร์ตสเปซในปี ๒๕๖๕

ภายในพื้นที่จัดแสดงแผ่นพลาสติกใสนำมาใช้กั้นแทนผนัง จำลองเป็นห้องเล็ก ๆ เมื่อเรามองตามผนังพลาสติกใสจะพบสิ่งแทนความทรงจำเกี่ยวกับพ่อของนอเดียนาแขวนไว้รายรอบ ทั้งเสื้อผ้า ถุงน้ำยาล้างไต  เมื่อเข้าสู่ภายในห้องจะพบเตียงตั้งอยู่ บนผ้าปูเตียงนอเดียนาปักลวดลายเป็นโครงร่างมนุษย์ เธออธิบายว่าการเย็บปักนี้เป็นสัญลักษณ์แทนการซ่อมแซม สะท้อนความรู้สึกที่ปรารถนาให้ร่างกายพ่อกลับมาสมบูรณ์แข็งแรง

ผลงานชิ้นนี้ปลดล็อกความรู้สึกของเธอได้สำเร็จเนื่องจากเมื่อผู้ชมมาดูงานก็จะเข้าใจโดยไม่ต้องอธิบายมีผู้ชมคนหนึ่งเห็นผลงานแล้วร้องไห้ออกมา

นอเดียนาถามว่า “ทำไมถึงร้องไห้ ?” เขาตอบว่าพ่อเขาก็ป่วยเป็นโรคไต เขาเองทำหน้าที่ดูแลพ่อและตอนนี้พ่อก็เสียแล้ว

เมื่อมองย้อนกลับไปนอเดียนาบอกว่าช่วงเวลาที่ดูแลพ่อทำให้ได้เรียนรู้และเข้าใจสัจธรรมชีวิตมากขึ้น

“ก็ยังคิดถึงแหละ แต่เราต้องยอมรับความจริง ไม่งั้นจิตใจเราจะแย่ ดำเนินชีวิตยากขึ้น”

ภายในห้องชั้น ๑ ของปาตานีอาร์ตสเปซ ห้องมืดที่มีประกายสีทองมลังเมลืองคือผลงาน เพดานต่ำ ของ กรกฎ สังข์น้อย ซึ่งวัสดุสีทองครึ่งวงกลมมากมายที่ห้อยลงมาจากเพดานคือกะลาที่ทาสีทอง

เรื่องของพ่อกลายเป็นแรงบันดาลใจให้เธออยากสานต่อเรื่องราวให้ไกลกว่าตัวเอง ผลงานชิ้นถัดไปเธอทำร่วมกับโครงการ Early Years Project ของหอศิลปวัฒนธรรมแห่งกรุงเทพมหานคร ในปี ๒๕๖๖ ซึ่งเธอได้ทำงานศิลปะร่วมกับผู้ป่วยล้างไตผ่านช่องท้อง (CAPD) รวมถึงญาติ บุคลากรทางการแพทย์ในโรงพยาบาลเบตง จังหวัดยะลา

ไอเดียของเธอมาจากพาพ่อไปพบแพทย์ที่โรงพยาบาลทุกเดือน จึงมีโอกาสพบปะคนไข้อื่น ๆ ภายในห้องผู้ป่วย CAPD เห็นบรรยากาศการพูดคุย แลกเปลี่ยนบทสนทนาระหว่างกลุ่มผู้ป่วย

“กลายเป็นว่ามีทั้งความสุขความทุกข์ในเสียงพูดคุย เราเลยเกิดไอเดียว่าทำไมไม่เอามาทำเป็นภาษาภาพนะ อยากให้คนอื่นรู้มุมมองของคนไข้ว่ามีหลากหลาย”

เธอลงพื้นที่เยี่ยมเยียนผู้ป่วย รับฟังสิ่งที่พวกเขาพบเจอ ภายใต้อาการเจ็บป่วยนั้นแท้จริงแฝงด้วยปัจจัยอื่น ๆ อีก ทั้งความเครียด ค่าใช้จ่าย คนดูแล บางคนต้องการทำงานเพื่อมีรายได้มารักษาตัวเอง ขณะบางคนต้องล้างไตเอง เดินทางมาโรงพยาบาลเอง

“ตอนแรกเราเข้าใจว่าปัญหาเราใหญ่มาก แต่พอฟังปัญหาเขา กลายเป็นปัญหาเราดูเล็กไปเลย”

นอเดียนาจึงคิดหาแนวทางให้ผู้ป่วยเยียวยาสภาพจิตใจด้วยวิธีการทางศิลปะ ให้พวกเขามีที่ระบายความรู้สึก โดยเธอนำถุงน้ำยาล้างไตใช้แล้วมาทำความสะอาด แจกจ่ายแก่ผู้ป่วยให้ใช้แทนกระดาษเพื่อวาดรูปยามว่าง หรือมีเรื่องอยากระบาย รวมถึงบันทึกวิดีโอสัมภาษณ์แลกเปลี่ยนความคิดเห็นกับผู้ป่วย ก่อนที่ผลงานวาดเส้นและเสียงบันทึกเหล่านี้จะถูกรวบรวมเข้าด้วยกันกลายเป็นผลงาน “พื้นที่ปลอดภัย” จัดแสดงในรูปแบบศิลปะจัดวาง ณ หอศิลปวัฒนธรรมแห่งกรุงเทพมหานคร ในนิทรรศการ Early Years Project #7

บนทางเดินสีขาวสะอาดตา ผลงาน “พื้นที่ปลอดภัย” จัดแสดงอยู่สองฟากฝั่ง ฝั่งหนึ่งจะเห็นภาพถ่ายผู้ป่วยและบุคลากรผู้เกี่ยวข้องเรียงเป็นแถวบนผนังขาว คั่นกลางด้วยจอ LED ขนาดย่อมซึ่งแสดงวิดีโอบทสัมภาษณ์ผู้ป่วย อีกฟากผนังสะดุดตาด้วยแผงภาพขนาดใหญ่หลายแผงแขวนอยู่ มองใกล้ ๆ จะเห็นว่าคือถุงน้ำยาล้างไตที่เหล่าผู้ป่วยได้วาดภาพไว้ ซึ่งเย็บเข้าด้วยกันเป็นแผงภาพใหญ่ ทำให้ลวดลายการ์ตูน ดอกไม้ สัตว์ตัวน้อย อยู่ร่วมกันเป็นหนึ่งเดียว

 เจะอับดุลเลาะ เจ๊ะสอเหาะ เจ้าของปาตานีอาร์ตสเปซ จัดแสดงผลงานเศษซากทางความรู้สึก เป็นอาคารยกพื้นสูง ไม่มุงหลังคา และฝาเรือนเป็นกรวยจราจรสีส้ม ดูแปลกแยก ผิดที่ผิดทาง

ปาตานีอาร์ตสเปซเปรียบเสมือนพื้นที่ปลอดภัยที่รวมผู้คนหลายสัญชาติ ต่างพื้นที่ พูดคนละภาษา ทำงานคนละแบบ ซึ่งเชื่อมโยงกันผ่านงานศิลปะ

ตำบลดอนรัก อำเภอหนองจิก ห่างจากตัวเมืองปัตตานีประมาณ ๑๐ กิโลเมตร เป็นที่ตั้งของปาตานีอาร์ตสเปซ อาคารหลังคาจั่วสูงสีขาวสะอาดตา ตัดกับความเขียวขจีของทุ่งนาสุดลูกหูลูกตา มี ผศ. เจะอับดุลเลาะ เจ๊ะสอเหาะ อาจารย์คณะศิลปกรรมศาสตร์ มหาวิทยาลัยสงขลานครินทร์ วิทยาเขตปัตตานี เป็นเจ้าของ

“เราอยากมีพื้นที่จัดกิจกรรมเพื่อรวมกลุ่มศิลปินในพื้นที่สามจังหวัดชายแดนใต้ ผมเองเป็นอาจารย์ พอเด็กจบ งานดี ๆ หายไปพร้อมกับคน เพราะไม่มีที่ให้เขาประลองฝีมือ ซัปพอร์ตเขา”

เจะอับดุลเลาะเล่าว่า เมื่อครั้งตนเรียนที่นี่แทบไม่มีพื้นที่ศิลปะ ไม่มีหอศิลป์ท้องถิ่น ต้องไปกรุงเทพฯ ซึ่งการแข่งขันสูง พอเรียนจบปริญญาโทที่มหาวิทยาลัยศิลปากรจึงตัดสินใจกลับมาเติบโตที่บ้านเกิด และสร้างพื้นที่ศิลปะของตัวเองในปี ๒๕๕๕

“อีกเหตุผลคือจากความขัดแย้งในพื้นที่ คนมองเราในมิติของความน่ากลัว นิยมความรุนแรง เราเลยใช้ศิลปะนี่แหละส่งเสียงให้คนรับรู้ สร้างบทสนทนาระหว่างคนนอกกับคนใน”

สำหรับเขาศิลปะไม่ใช่เรื่องปัจเจก แต่เป็นเรื่องของชุมชนที่เข้ามามีส่วนร่วม

เทศกาลศิลปะนานาชาติ Kenduri Seni Patani 2024 เป็นประตูบานสำคัญที่เปิดให้คนนอกพื้นที่และคนในพื้นที่มาพบกัน วันแรกของงานเต็มไปด้วยผู้คนจากหลากพื้นที่ หลายภาษา ทั้งคนในสามจังหวัดชายแดนใต้ คนต่างถิ่น บางคนมาจากต่างประเทศ แถบเอเชียถึงยุโรป บางคนเป็นศิลปิน บ้างเป็นนักเรียนนักศึกษา เสียงพูดคุยทั้งภาษามลายู ไทย อังกฤษดังอื้ออึง กลายเป็นพื้นที่ที่ปราศจากอคติทางเชื้อชาติและศาสนา

“ชีวิตเราอยู่กับความขัดแย้ง ความเครียด เราต้องมีพื้นที่ทางจิตวิญญาณให้เขาได้ปลอบประโลม เหมือนช่วยบำบัดจิตใจแก่ทุกคน” เขากล่าว 

เศษซากทางความรู้สึก คือผลงานศิลปะของเจะอับดุลเลาะ บนเรือนมลายูสองชั้นที่หลังคามีเพียงโครงไม้ มีกรวยจราจรสีส้มประกบกันเรียงต่อเป็นผนัง ภายในมีกระทะที่ร่างรูปปืนด้วยจุดสีแดงห้อยเรียงราย เจะอับดุล-เลาะได้แรงบันดาลใจจากการใช้ชีวิตในปัตตานี  บ้านที่สร้างไม่เสร็จเหมือนปัญหาที่ยังคาราคาซัง ผนังบ้าน (ที่ควรมั่นคง) ที่ใช้กรวยจราจรประกบกันก็ดูพร้อมจะถล่มตลอดเวลา และกรวยจราจรที่มักอยู่ตามท้องถนนยังถูกใช้เพื่อสะท้อนประเด็นของด่านอันนำมาสู่ปัญหาหลายด้าน ทั้งทำให้เกิดอุบัติเหตุจนมีผู้เสียชีวิต การละเมิดสิทธิเสรีภาพจากการสอบสวน

เจะอับดุลเลาะมองว่าศิลปะเป็นอีกวิธีหนึ่งที่ช่วยเยียวยาให้ลืมความรุนแรงลงได้บ้าง

“‘ลืม’ ไม่ได้หมายถึงไม่สนใจนะ แต่เพื่อให้เรามีหัวจิตหัวใจทำอย่างอื่นบ้าง” เจะอับดุลเลาะย้ำ

Kenduri Seni Patani 2024 เทศกาลศิลปะนานาชาติที่จัดขึ้น ณ ปาตานีอาร์ตสเปซ ในหัวข้อ “Before Birth and Beyond Death : ก่อนอุบัติและหลังสลาย” ตำบลดอนรัก อำเภอหนองจิก จังหวัดปัตตานี

ริมคลองกอลอกรือบอที่ไหลผ่านหน้าหอศิลป์ คนในชุมชนดอนรักทั้งเด็กและผู้ใหญ่ ร่วมกับแขกต่างถิ่น ยืนแออัดริมตลิ่งส่งเสียงเซ็งแซ่เชียร์การแข่งเรือยอกอง กีฬาพื้นถิ่นที่หอศิลป์จัดขึ้น

“เราพยายามทำงานกับทุกคน อย่าลืมว่าศิลปะที่ศิลปินสร้างได้แรงบันดาลใจจากสังคมหรือชุมชน ดังนั้นศิลปะต้องมีหน้าที่ขับเคลื่อนสังคมด้วย”

ช่วงแรกที่ทำหอศิลป์ ชาวบ้านยังไม่เข้าใจสิ่งที่เขาทำ แต่ผ่านไปสักพักจึงค่อย ๆ เกิดบทสนทนาขึ้น พื้นที่หอศิลป์กลายเป็นส่วนหนึ่งของชุมชน ใช้จัดกิจกรรม ดังเช่นการแข่งขันเรือ ชาวบ้านก็ช่วยตัดหญ้า สร้างสนาม  เจะอับดุลเลาะชี้ว่าความยั่งยืนจะเกิดขึ้นได้ต้องทำประโยชน์ให้ชุมชนด้วย

เขายังมองว่าศิลปะมีศักยภาพช่วยพัฒนาให้เกิดรายได้ เพราะเป็นหนึ่งในการท่องเที่ยวที่ดึงดูดคนนอกเข้ามาสู่พื้นที่จังหวัด

“มนุษย์เสพอาหารสองประเภท คืออาหารทางกายกับอาหารทางจิตวิญญาณ ปากท้องกินอิ่ม ใจก็ต้องอิ่ม ด้วยการท่องเที่ยวเชิงธรรมชาติ ศิลปะและวัฒนธรรม” เจะอับดุลเลาะกล่าว

อนุวัฒน์ อภิมุขมงคล ภัณฑารักษ์ของเทศกาลศิลปะนานาชาติครั้งนี้เล่าถึงผลตอบรับซึ่งดีขึ้นจากเทศกาลศิลปะที่จัดเมื่อ ๒ ปีก่อนอย่างเห็นได้ชัด

“เกิดปรากฏการณ์โรงแรมเต็มซึ่งหาไม่ได้ง่าย ๆ ในปัตตานี จริง ๆ เป้าหมายการจัดแสดงงานเพื่อกระตุ้นเตือนบางอย่างแก่มนุษย์ แต่ผลพลอยได้คือเรื่องเศรษฐกิจ”

เมื่อมีนักท่องเที่ยวเข้ามาก็เกิดการกระจายรายได้แก่ผู้คนในจังหวัด ทั้งคนขับรถ ร้านอาหาร โรงแรม และตลาด

การเปลี่ยนแปลงอีกประการจากเทศกาลศิลปะครั้งก่อนคือบางสถานที่ เช่น โรงเรียนราชประชานุเคราะห์ หรือสถานสงเคราะห์เด็กปัตตานีที่เข้าไปจัดแสดงงานได้การตอบรับที่ดี อย่างสถานสงเคราะห์เด็กปัตตานีทางกลุ่มผู้จัดได้ทำกิจกรรมโครงการศิลปะบำบัดร่วมกับกระทรวงการพัฒนาสังคมและความมั่นคงของมนุษย์

ในศาสนาอิสลาม มนุษย์จะพบพานโลกสามโลกด้วยกัน “ดุนยา” คือโลกที่มนุษย์ใช้ชีวิตอยู่ เป็นโลกชั่วคราว เมื่อมนุษย์ตายจะไปสู่ “บัรซัค” โลกหลังความตาย วิญญาณจะอยู่ในหลุมฝังศพเพื่อรอคอยวัน “กิยา-มะฮ์” คือวันพิพากษา เพื่อฟื้นคืนชีพอีกครั้ง และเข้าสู่โลก “อาคิเราะฮ์” คือโลกนิรันดร์

“ความตายยิ่งใหญ่มาก ชีวิตหลังความตายสำคัญกว่าชีวิตที่เราเป็นอยู่ แต่ไม่ใช่อยู่รอความตายอย่างเดียว ต้องเป็นมนุษย์ที่มีคุณภาพ” เจะอับดุลเลาะกล่าว  แต่เมื่อตายแล้ว พระเจ้าจะยังให้ผลบุญแก่ผู้ทำความดีสามประการ นั่นคือ การเป็นลูกที่ดี การให้ทาน และการให้ความรู้แก่เพื่อนมนุษย์

LandscapeSociety (Space in the whirlpool beneath modern conditions) ผ้ามุ้งสีขาวแซมฟ้าและชมพูหลากสีปลิวไสวยามฝนตกกลางทุ่งนาเขียวขจีด้านหลังปาตานีอาร์ตสเปซ คือผลงานของ ไพศาล อำพิมพ์ ที่มุ้งมีนัยถึงการปกป้องบางอย่าง แต่บางอย่างก็ทะลุผ่าน

“อย่างผมเป็นอาจารย์ พอผมตาย พระเจ้าจะสอบสวนว่าเมื่อคุณมีชีวิต คุณนำความรู้ด้านศิลปะไปทำอะไรแก่มวลมนุษย์บ้าง พระเจ้าไม่ได้ถามเรื่องชื่อเสียงหรือความร่ำรวย เราจึงต้องไม่หยุดหย่อนในการทำงาน เพราะตั้งเจตนาไว้ว่าคือการให้”

เมื่อเราจากโลกนี้ไป แล้วสิ่งใดที่จะเหลือไว้ ? คำถามนี้กลายเป็นแนวคิดสำคัญของเทศกาลศิลปะนานาชาติครั้งนี้

“แนวคิดคือ ‘Before Birth and Beyond Death : ก่อน
อุบัติและหลังสลาย’ จริง ๆ ผมได้แรงบันดาลใจจากแนวปรัชญาของศาสนาอิสลาม ผมเป็นไทยพุทธ แต่ประเด็นนี้มันเชื่อมโยงหลายมิติ ไม่ใช่แค่ศาสนาอิสลามอย่างเดียว” อนุวัฒน์อธิบายแนวคิดหลัก

“โลกที่เราอยู่ชั่วคราว แล้วเราอยากทิ้งอะไรให้คนข้างหลัง จึงย้อนกลับมาประเด็นสิ่งแวดล้อม เพราะอีก ๕ ปีโลกจะเข้าสู่ภาวะวิกฤตโลกร้อน ขณะเดียวกันยังมีประเด็นสงครามและการเมืองที่ไม่เคยหยุดนิ่ง เลยคิดว่าเราจะทิ้งโลกในแบบที่เละเทะ หรือจะสร้างอะไรให้คนข้างหลัง”

“โดยส่วนใหญ่ศิลปะร่วมสมัย (contemporary art) มาจากปัญหา ความไม่สบายใจ เลยสะท้อนหรือตั้งคำถามถึงความไม่สบายใจนั้น เพื่อหาทางออกไม่ว่าศิลปะเชิงบวกเชิงลบ สุดท้ายต้องนำไปสู่เชิงบวก คือให้เรามีความเห็นใจ นึกถึงคนอื่นมากขึ้น”

จุดเล็ก ๆ ของศิลปะอาจเริ่มจากการแสดงออก หรือปลดเปลื้องสภาวะจิตใจของใครคนหนึ่ง แล้วค่อย ๆ รวมตัวเป็นเส้นสายให้ศิลปะสะท้อนบางอย่างนอกเหนือกว่านั้น กระทั่งกลายเป็นพื้นที่ปลอดภัยให้ผู้คนมีโอกาสสนทนากัน เชื่อมโยงสู่การทำเพื่อผู้อื่น เพื่อสังคม

…ฉันกลับกรุงเทพฯ สู่จุดเริ่มต้น หยิบกระดาษและปากกา... 

...ค่อย ๆ วาดระบายความรู้สึก...