“กระแทกนิ้วมือพร้อม ๆ กับทั้งดูดทั้งเป่า หายใจไปด้วยในตัว เสียงไม่ขาด แต่ก่อนผมเป่าได้ทั้งวัน เมดเลย์ต่อเพลงไปเลย สลับเพลงไปเรื่อย ๆ  ตอนนี้อายุ ๗๕ ปีแล้ว ๒-๓ ชั่วโมงยังเล่นได้”

มือแคนอาวุโสของหมู่บ้านท่าเรือช่วยกันนับไล่เรียงลายทำนองเพลงแคนที่เล่นกันอยู่ในท้องถิ่นริมโขงว่ามีอยู่อย่างน้อย ๓๒ ลายทำนอง ซึ่งมักเรียกชื่อเป็นคู่น้อย-ใหญ่ เช่น เต้ยน้อย เต้ยใหญ่ ผู้ไทน้อย ผู้ไทใหญ่ ล้อตูบลายน้อย ล้อตูบลายใหญ่ ลายรอบเล็ก ลายรอบใหญ่ สุดสะแนนน้อย สุดสะแนนใหญ่ เป็นต้น นอกจากนี้ยังมีลายลำเพลิน ลายลมพัดข้าว ลายแม่ม่ายกล่อมลูกนอน ลายเดินขึ้นเขา ฯลฯ

ฟังเพลงแคนและความรู้จากหมู่ปราชญ์อาวุโสบ้านท่าเรือแล้วสืบสาวต่อไปว่าได้วิชาทั้งหลายนี้มาจากไหน

ปราชญ์แคนอาวุโสต่างอ้างถึงนาม “พ่อใหญ่โลน” แล้วชี้ให้ไปดูอนุสาวรีย์บิดาแคนที่ใต้ร่มต้นโพ ในมุมรั้ววัดศรีโพธิ์ชัย 

มีรูปปั้นผู้ชายบุคลิกหน้าตาแตกต่างแต่อยู่ในวัยไล่เลี่ยกัน บนผนังด้านหลังมีแถวตัวหนังสือบอกชื่อและวัย เรียงจากซ้ายคือ นายโลน แสนสุริยวงศ์ เกิด ๒๐ พ.ย. ๒๔๕๑ นายไกร แมดมิ่งเหง้า เกิด ๑๐ พ.ย. ๒๔๕๓  นายไคร้ แมดมิ่งเหง้า เกิด ๑๕ มี.ค. ๒๔๕๔  นายลอง แมดมิ่งเหง้า เกิด ๑๕ เม.ย. ๒๔๕๒

สี่คนในอนุสาวรีย์เป็นคนกลุ่มแรกที่นำการทำแคนมาสู่บ้านท่าเรือ 

เริ่มต้นจากพ่อใหญ่โลน เดิมเป็นชาวบ้านยอดชาด อำเภอวังยาง มาสร้างครอบครัวที่บ้านท่าเรือ ได้ชักชวนเพื่อนในหมู่บ้านไปเรียนการทำแคนจากพี่ชายที่เป็นช่างแคนอยู่ที่บ้านเกิด แล้วกลับมาเริ่มทำเล่นกันในหมู่บ้านท่าเรือตั้งแต่ราวปี ๒๔๗๕ และสืบต่อกันมาจากรุ่นสู่รุ่นจนปัจจุบันทั้งการทำและการเล่นแคน

เมื่อปี ๒๔๔๕ ไทลาวราว ๓๐ คน อพยพตามลำน้ำก่ำ ลำน้ำสงคราม ย้อนขึ้นมาทางต้นน้ำ จนถึงแถวโคกป่าเต็งรังที่มีไม้มะค่า ไม้ใหญ่ใบหนาขึ้นอยู่ริมหนอง ก็ลงหลักปักฐานตั้งบ้านหนองแต้และสร้างวัดศรีโพธิ์ชัยขึ้นเป็นวัดประจำชุมชน

อีกภาพคุ้นตาในชุมชนอีสาน ยามมีงานบุญ คนเฒ่าพาดเฉียงผ้าขาวตุ้มโฮมกันอยู่ที่วัด

“อยากให้คนข้างนอกรู้ว่าเราเป็นหมู่บ้านช่างแคน ทำให้แคนอยู่คู่กับชาวท่าเรือ จังหวัดนครพนม และถิ่นอีสานเป็นร้อยปีมาแล้ว”

หลังผ่านยุคสมัยข้าวแลกปลา บ้านท่าเรือผ่านพ้นบทบาทการเป็นหมู่บ้านชุมนุมเรือ มาสู่หมู่บ้าน ทำเครื่องดนตรีที่สร้างรายได้หมุนเวียน
เข้าชุมชนปีละเป็นร้อยล้านบาท เป็นชุมชนผลิตเครื่องดนตรีอีสานแหล่งใหญ่ที่สุดในเมืองไทย

รวมทั้งการอพยพโยกย้ายข้ามไปมา ซึ่งตามประวัติศาสตร์การอพยพของคนชาติพันธุ์ลาวเข้ามาทางฝั่งขวาแม่น้ำโขงมีมาตั้งแต่พุทธศตวรรษที่ ๒๑ และสืบเนื่องมาตามยุคสมัยและสถานการณ์ทางสังคมการเมืองระหว่างสองฝั่งมหานที  และตลอดช่วงเวลาหลายร้อยปีต่อมา เขายังคงเดินทางเคลื่อนย้ายถิ่นฐาน ตั้งชุมชนอยู่ในพื้นที่ลุ่มน้ำโขงตอนล่าง

สำหรับบ้านท่าเรือ หมู่บ้านริมขอบทางตะวันตกของอำเภอนาหว้า จังหวัดนครพนม ต่อแดนอำเภออากาศอำนวย จังหวัดสกลนคร ในทุกวันนี้ไม่มีจุดเชื่อมต่อทางน้ำและไม่มีท่าเรือตามชื่อหมู่บ้าน รอบชุมชนเป็นที่ราบลุ่มชุ่มน้ำกว้างใหญ่อย่างเหมาะกับการกสิกรรมและการหาอยู่หากินทางประมง  ตัวชุมชนตั้งอยู่บนเนินและมีเนินเขาเตี้ย ๆ เก้าลูกกระจายอยู่รายรอบ บนยอดเขาเหล่านั้นบางแห่งมีการขุดพบโบราณวัตถุ รวมทั้งโครงกระดูกมนุษย์โบราณพร้อมเครื่องประดับที่บ่งบอกฐานะและศักดิ์ทางสังคม

“วัดโพนสวรรค์ตั้งมาก่อนผมเกิด ทวดผมเป็นคนบ้านข่า อำเภอศรีสงคราม มาบวชอยู่ที่นี่ ตอนหลังพระฝ่ายธุดงค์มาอยู่เป็น ๑๐ ปี ท่านไม่ได้ปลูกสร้างอะไร  พระอาจารย์ท่านนี้มาจึงพาญาติโยมสร้าง ยอดเขาถูกตัดเป็นครั้งที่ ๓ เพื่อสร้างวิหาร พระลูกหลานบ้านนี้หมุนเวียนกันอยู่มาเรื่อย แต่ที่ตั้งวัดอยู่บนที่สาธารณประโยชน์ของสองเขตจังหวัด เขาว่าขออนุญาตตั้งวัดยาก”

พื้นภูมิของวัดที่เป็นแหล่งโบราณคดีสำคัญของชุมชนตามคำเล่า บุญนงค์ ยะภักดี โยมวัดโพนสวรรค์

“จนวันนั้นท่านกวาดพื้น เจอโครงกระดูกหญิงกับชาย เห็นโครงสร้าง เรียกว่าคน ๘ ศอกก็ได้ โครงยาว ผู้หญิงมีเข็มขัดนาก พอโดนอากาศเป็นสีเขียว เราใช้ที่สูบลมล้อรถเป่าดู ขุดเป็นรูปร่าง  นอกนั้นก็เป็นไห หม้อดิน มีกระดูก แตกบ้างไม่แตกบ้าง ที่แตกน่าจะตอนตัดยอดเขาสร้างวิหาร แต่ทางจังหวัดสั่งให้กลบไว้ก่อน เอาเศษกระเบื้องหมายไว้ ถ้าเดินขึ้นไปหันหน้าเข้าหาวิหารโครงผู้หญิงจะอยู่ข้างขวามือ ผู้ชายอยู่ทางซ้ายมือ  ถ้าไม่สั่งกลบไว้ป่านนี้วัดคงจะรุ่งเรืองน่าดู คนคงมามาก”

บ่งบอกถึงการตั้งถิ่นฐานอาศัยมายาวนาน อาจมีช่วงที่ร้างไป กระทั่งมีคนเข้ามาอยู่ใหม่อีกครั้งเมื่อ ๑๐๐ กว่าปีก่อน

ตามข้อมูลในเอกสารแนะนำหมู่บ้านท่าเรือ อำเภอนาหว้า จังหวัดนครพนม เล่าถึงต้นกำเนิดของชุมชนไทลาวแห่งนี้ว่า เมื่อปี ๒๔๔๕ ไทลาวราว ๓๐ คน จากบ้านไร่อีเป จังหวัดอำนาจเจริญในปัจจุบัน นำโดยนายไชยราชกับนายศรีวงษา พากันอพยพตามลำน้ำก่ำ ลำน้ำสงคราม ย้อนขึ้นมาทางต้นน้ำ จนถึงแถวโคกป่าเต็งรังที่มีไม้มะค่า ไม้ใหญ่ใบหนาขึ้นอยู่ริมหนอง ก็ลงหลักปักฐานตั้งบ้านหนองแต้ ตามชื่อต้นไม้ใหญ่ริมหนองที่คนลาวเรียกหมากแต้ และสร้างวัดศรีโพธิ์ชัยขึ้นเป็นวัดประจำชุมชน

ในหน้าฝน ห้วยก่อ ห้วยแกที่อยู่รายรอบหมู่บ้านมีน้ำหลากเอ่อขึ้นมาถึงหนองหมากแต้ เวิ้งน้ำเชื่อมกับลำน้ำอูนและแม่น้ำสงคราม  เรือกระแชงจากศรีสงครามและชุมชนทางปลายน้ำที่ไม่มีพื้นที่ทำนาจะเดินขึ้นมาตามชุมชนนำปลามาแลกข้าวกับชุมชนกสิกรรมทางต้นน้ำ ซึ่งบ้านหนองแต้ก็เป็นหนึ่งในชุมชนที่เป็นชุมทางจอดเรือในหนองท้ายหมู่บ้าน

กระทั่งปี ๒๔๙๐ จึงเปลี่ยนชื่อเป็นหมู่บ้านท่าเรือ ตามบทบาทที่เป็นชุมทางเรือในฤดูน้ำหลาก

ถึงหน้าแล้งแถวห้วยบ่อเกลือและริมหนองเรือจะมีส่าเกลือผุดขึ้นจากใต้ดินให้ขูดไปต้มเป็นเกลือสินเธาว์เป็นอาชีพแรกที่คนบ้านหนองเรือได้ทำมาตั้งแต่เริ่มตั้งชุมชน

แต่การต้มเกลือต้องตัดต้นไม้จำนวนมากมาทำฟืน รวมทั้งสร้างปัญหาดินเค็ม ชาวบ้านจึงเริ่มหันมาทำผ้าไหม ก่อนกลายมาเป็นหมู่บ้านผลิตเครื่องดนตรีใหญ่ที่สุดในเมืองไทย

ชุมชนตั้งอยู่บนเนินและมีเนินเขาเตี้ย ๆ เก้าลูกกระจายอยู่รายรอบ บนยอดเขาเหล่านั้น บางแห่งมีการขุดพบโบราณวัตถุ รวมทั้งโครงกระดูกมนุษย์โบราณพร้อมเครื่องประดับที่บ่งบอกฐานะและศักดิ์ทางสังคม

“ศูนย์รวมเครื่องดนตรีพื้นเมืองอีสาน” ที่ผลิตในหมู่บ้านท่าเรือ มีเครื่องดนตรีอีสาน ๑๔ ชนิด ให้เลือกหลากหลายขนาดและระดับราคาโดยเฉพาะแคน เครื่องดนตรีที่เป็นดีเอ็นเอและจิตวิญญาณอีสาน

นำลำไผ่ประกอบเข้าเต้าแคน ใส่ลิ้น แล้วเป่าเทียบเสียงให้ได้มาตรฐานเสียงดนตรีสากล หากต้องการให้เสียงทุ้มขึ้นใช้ชันโรงแปะ ถ้าอยากให้เสียงแหลมปาดออก

“เวลาเป่าลมจะหมุนอยู่ในเต้าแคน เกิดการสั่นของลิ้น ปิดรูไหนดังเสียงนั้น เหมือนคีย์บอร์ด กดคีย์ไหนดังเสียงนั้น กดหลายรูมันจะเข้าคู่กัน บางทีกดพร้อมกันห้าหกนิ้ว เป่า-ดูดเป็นเสียงเดียวกัน เสียงจะไม่ขาดช่วงเลย เวลาหมู่บ้านมีงานบุญผมก็ไปร่วมเล่น ไม่ได้เก่งมาก เล่นแบบศิลปินเพื่อชุมชน”

นอกจากเป็นชุมชนผลิตเครื่องดนตรีอีสานแหล่งใหญ่ที่สุดในเมืองไทยที่ทำกันแทบทุกบ้านใน ๖๐๐ หลังคาเรือน ทั้งระดับสมัครเล่น ทำเป็นของโชว์ของประดับ จนถึงระดับมืออาชีพ เมื่อเข้าสู่ยุคตลาดออนไลน์ยังกลายโอกาสให้คนรุ่นใหม่มีช่องทางสร้างรายได้จากสินค้าที่ท้องถิ่นผลิตขึ้น

“ผมเล่นดนตรีพื้นบ้านตั้งแต่เข้า ม. ๑ โรงเรียนในหมู่บ้านสอนเล่นแคน พิณ โหวด แต่ก่อนนั้นพ่อแม่พาทำเครื่องดนตรีมาแต่แรกแล้ว บ้านนี้เป็นหมู่บ้านทำเครื่องดนตรี เกือบทุกหลังคาเรือนทำแคน พิณกันมานาน เด็ก ๆ ก็เล่นเป็น  ตอนอยู่ ป. ๖ ผมอยากหาเงินก็ไปรับจ้างขัดพิณ บางทีคนทำโปงลางจ้างไปช่วยงาน ตอนเรียนมัธยมฯรับจ้างทำเครื่องดนตรีหาเงินเรียน  พอไปต่อมหาวิทยาลัยขอนแก่นก็ไม่ได้ทำ จนอยู่ปี ๓ ลองขายพิณทางออนไลน์”

ผู้ชายในหมู่บ้านท่าเรือเล่นแคนเป็นกันแทบทุกคน ยังไม่นับว่าอีกไม่น้อย
ทำแคนเป็นด้วย ฝีมือดีถึงขั้นส่งออกขายต่างประเทศ และนักดนตรีอีสานชั้นนำในเมืองไทยมาสั่งทำ

ทนุศักดิ์ บินศรี เจ้าของร้านเครื่องดนตรีอีสาน เล่าชีวิตช่วงวัยรุ่นของเขาแบบย่นย่อ

“เห็นราคาที่เขาโพสต์ซื้อขายของกันทางไปรษณีย์ พิณขายกันแพงกว่าที่บ้านเรา ผมขายต่ำกว่านั้นได้ ในออนไลน์ ๓,๐๐๐ กว่าบาท ในหมู่บ้านเราขายกัน ๑,๐๐๐ กว่าบาท ผมซื้อมาปรับแต่ง หาสั่งอะไหล่มาให้ช่างเปลี่ยน เอาไปโพสต์ขาย ๒,๐๐๐ หักต้นทุนและค่าส่งแล้ว กำไรตัวละ ๕๐๐-๖๐๐ บาท  ก่อนเรียนจบเป็นช่วงโควิด-๑๙ ขายดีมาก ได้เงินมาซื้อที่ทำร้านและตั้งโรงงานทำพิณกับโปงลางเมื่อปี ๒๕๖๔”

โรงงานของทนุศักดิ์ตั้งอยู่ใกล้หนองเรือ บึงน้ำใหญ่ท้ายหมู่บ้านท่าเรือ

เป็นอาคารโรงเรือนปลูกง่าย ๆ มีเครื่องมืองานไม้ครบชุด ช่างเป็นสิบคนกำลังง่วนอยู่กับงานของตน เปลี่ยนท่อนไม้ให้กลายเป็นตัวพิณ

“ไม้แผ่นหนึ่งทำได้สองตัว ไขว้กัน  พิณโปร่งเจาะด้านหน้าแล้วใช้ไม้อัดแปะ พิณไฟฟ้าใส่ตัวขยายเสียง ใส่แจ็ก แล้วใช้แผ่นปิดหลัง เล่นกับเครื่องดนตรีสากลได้” ช่างทำพิณพูดขณะหยิบท่อนไม้ขนุนหนา ๔ เซนติเมตร ยาว ๒๕ เซนติเมตร วางจ่อใบเลื่อยที่กำลังหมุนจี๋ด้วยแรงมอเตอร์ไฟฟ้า

“ผมลงทุนซื้อไม้ เอาแบบมาให้ช่างทำ วัดครั้งเดียวแล้วทำแบบไว้ทาบ  ไม้ชนิดเดียวกันราคาต่างกันที่อุปกรณ์ ทั้งพิณโปร่ง พิณไฟฟ้า และพิณโปร่งไฟฟ้า ราคาเริ่มตั้งแต่หลักร้อยถึงหลักหมื่น เกรดกลาง ๆ สมัยก่อนราว ๔,๐๐๐-๕,๐๐๐ ตอนนี้ปรับลงมา ๒,๐๐๐ กว่า ให้จับต้องได้ง่ายขึ้น และการแข่งขันสูง บางเจ้าเริ่มต้น ๔๐๐-๕๐๐ บาทก็มี แต่ของเราคัดเกรด และผมจ้างช่างแพง ตั้งแต่ ๓๐๐ บาทถึง ๑,๐๐๐ กว่าบาทต่อตัว  โรงงานมีช่าง ๑๒ คน ถ้าเกรดง่ายก็ทำเร็ว ใครทำเยอะได้เยอะ วันละสองตัวได้ แต่เฉลี่ยก็วันละตัวต่อคน”

นอกจากพิณ ตอนหลังโรงงานของทนุศักดิ์ยังผลิตโปงลาง ไห เบสโปร่ง กรับ เกราะ และเครื่องดนตรีอีสานชนิดอื่น ๆ ด้วย  สำหรับพิณมีทั้งแบบสอง สาม และสี่สาย

เสียงดนตรีอีสานยังเดินทางไกล เช่นเดียวกับเผ่าพงศ์คนชาติพันธุ์ลาวที่ยังคงเคลื่อนไหลวิถีชีวิตไปตามยุคสมัย พร้อมกับการรักษาอัตลักษณ์ของตนไว้ อย่างน้อยที่สุดก็ในด้านดนตรีอันรื่นเริงใจ

ตามที่กล่าวกันเป็นทีเล่น แต่สะท้อนความเป็นจริงที่สุดว่า หมอลำอยู่ในสายเลือดชาติพันธุ์ลาว ได้ยินเสียงพิณแคนบรรเลงก็ลุกขึ้นฟ้อนได้ทันที