ไปป่าเราก็ให้เกียรติพื้นที่ที่สัตว์ป่าอยู่ ป่าก็คือบ้านของสัตว์ป่า เราไม่ส่งเสียงดัง รบกวนให้น้อยที่สุด เป็นกฎของคนอยู่กับป่าอยู่แล้ว เป็นกฎของทุกคนว่าไปบ้านคนอื่น บ้านชาวบ้านเราก็ต้องรบกวนน้อยที่สุด ต้องให้เกียรติมากที่สุด

เหมือนกับต้นไม้ที่นกอาศัย ไปแตะไปต้องไปยุ่งไปเกี่ยวไม่ดี ไปเรียนรู้อย่างเดียวในธรรมชาติ ผมถูกปลูกฝังมาอย่างนี้

คนอยู่กับธรรมชาติ คนอยู่ป่า คนเห็นแก่ตัวอยู่ไม่ได้ ผมถึงประทับใจคนมุสลิมอยู่กับป่า อยู่กับธรรมชาติ ไม่ต้องห่วงเลยไปที่ไหนเขาใจดี ผมอยู่ที่นี่มาราว ๓๐ ปี อยู่ได้อย่างมีความรู้ และมีความรู้ใหม่ ๆ จากธรรมชาติ ได้เอาความรู้ที่ร่ำเรียนมาด้านศิลปะสอนเด็ก ๆ ผมมีความสุข อาจารย์พิไลมีความสุข นี่เป็นเป้าหมายของท่านอยู่แล้ว ถึงเราอาจจะไม่ได้เศษเสี้ยวของอาจารย์ แต่ก็ทำตามที่อาจารย์บอกอย่างดีที่สุดแล้ว

คุณสมบัติของนักวิจัยภาคสนามคือต้องมีใจรักในธรรมชาติ มีน้ำใจ เรียนรู้สิ่งใหม่ ๆ ตลอดเวลา สามสิ่งนี้ผมว่าสำคัญ แล้วอีกอย่างคือต้องมีร่างกายแข็งแรงด้วยนะ

นักวิจัยนกเงือกต้องแข็งแรง ถ้าอ่อนแอคงทำไม่ได้ เพราะนกเงือกอยู่ในป่า เขาสูง เราต้องใช้กำลังเดินไปหามัน คนมีอายุนี่ยากจะทำงานวิจัยนกเงือก หมดสิทธิ์เห็นความงดงาม หมดโอกาสเรียนรู้สิ่งใหม่ ๆ  ผมจะบอกให้ฟัง ไม่ต้องเชื่อนะ จากประสบการณ์ผมคิดว่าเส้นทางสายนี้คนที่ไม่แข็งแรงหรือไม่รักจริงจะหมดโอกาส คนรุ่นใหม่อายุยังน้อยถ้าอยากเดินเส้นทางสายนี้ขอให้รีบตัดสินใจให้กล้าหาญ อย่าเอาเวลาวัยรุ่นไปอยู่ที่หน้าจอหรือในห้องแอร์เลย เพราะธรรมชาติ ร่างกายเราไม่รอเรา รีบเรียนรู้ ใช้ให้เกิดประโยชน์สูงสุด

ความมีน้ำใจ การช่วยเหลือ ชีวิตของเขาเป็นอย่างนั้น ดูแลครอบครัวอย่างดี เผื่อแผ่ไปถึงผู้อื่นด้วย  ผมดูแล้วนกเงือกปลูกป่า ปลูกต้นไม้ เวลาเขาแพร่กระจายเมล็ดเขาไปทั่ว ไม่ได้กำหนดว่าตรงไหน  เมล็ดไม้ใหญ่ ๆ นี่นกเงือกปลูกทั้งสิ้นเลย เพราะไม่มีสัตว์ชนิดไหนพาไปได้ไกล ๆ ปลูกแล้วเขาไม่ได้กินเองนะ  ผมไปที่ไหนก็อยากจะเป็นแบบนกเงือก เอาผลไม้ไปปลูกที่โน่นที่นี่ ปลูกในพื้นที่ที่ไม่ได้เป็นเจ้าของ ใครจะกินก็ได้ นกเงือกก็เหมือนกัน สัตว์ตัวไหนจะมากินผลไม้ก็ได้ ไม่หวง ไม่มีขอบเขต  ไม่เหมือนคน มีไร่ปลูกพืช สัตว์มากินหน่อยฆ่ามันไล่มัน

มีคนกลุ่มหนึ่งที่ผมประทับใจ นกเงือกนี่แหละพาผมไปพบ ก็คือกลุ่มซาไก โอรังอัสลี สอนว่าการดำเนินชีวิตของมนุษย์จริง ๆ ต้องแบบนี้ ผมว่านะแบบโบราณไม่สะสม ไม่เห็นแก่ตัว แบ่งปัน แค่นี้จบแล้ว เขาดำเนินชีวิตมาเป็นพันปี อยู่กับป่า อยู่กับธรรมชาติ

นกเงือกนี่สอนผมหลาย ๆ อย่าง พาไปหลาย ๆ แห่งที่สร้างสรรค์ ได้ทำงานศิลปะ พบมิตรภาพใหม่ ๆ เจอเพื่อน ๆ น้อง ๆ ที่มาช่วยเหลือกัน มีน้ำใจ ผมประทับใจนกเงือกที่พาเราไป

ผมอยู่กับนกเงือกมาเกือบครึ่งชีวิต มันคือเพื่อนที่น่ารักมาก ถ้าเรียนรู้จะรู้ว่าพฤติกรรมมันเป็นอย่างนี้นะ เราเรียนรู้เพื่อที่จะอยู่กับมันได้อย่างกลมกลืน แบบเพื่อนร่วมโลกเดียวกัน 

เพราะฉะนั้นด้วยองค์ความรู้ของที่สะสมมา ระยะเวลาที่เราทำวิจัยจะบอกได้เลยว่านกเงือกอยู่ตรงไหน

การทำงานในชุมชนมุสลิมไม่ต้องใช้เทคนิค เราใช้พฤติกรรมของเรา ผมเปิดใจ คบกับใครจริงใจเท่านั้น จริงใจกับเขาก่อนเลยครับ ไม่ว่าใคร เรามีน้ำใจ เขาก็ดูออก

มันคล้าย ๆ เป็นรังสี กลิ่นอายของความมีน้ำใจ มีเมตตา มันมีเซนส์บอกเราจากน้ำเสียง จากการกระทำว่าคนนี้มีน้ำใจ คนไหนเห็นแก่ตัวเราจะรู้เลย  ผมเจอคนหลากหลาย เขี้ยวงากะลาแก่ก็มี เพราะเขาเจออะไรมาเยอะ พอเจอว่าเขามีเล่ห์เหลี่ยม เราดูรู้ ทำงานกับคน ๑๐ คนก็มีปัญหา ๑๐ แบบ ต้องเข้าใจ ทำงานชุมชนผมทำใจอยู่แล้ว

เอาง่าย ๆ คนที่ไม่รักศิลปะ ธรรมชาติ เสียงดนตรี เราต้องห่าง เพราะจิตใจเขาหยาบ คนพวกนี้คาดเดาก็ยาก  แต่ถ้าเด็ก ๆ เขาบริสุทธิ์ มันง่าย เราสบาย

มีเด็ก ๆ หลายรุ่นในหมู่บ้านหรือชุมชนที่เคยมาเรียนวาดรูปกับผม เมื่อก่อนนี่เยอะมากเพราะผมเขียนรูปตามกำแพงด้วย ในพื้นที่สามจังหวัดชายแดนภาคใต้ผมอยากจะประชาสัมพันธ์เรื่องนกเงือกให้คนได้เห็น เริ่มจากเห็นก่อนแล้วเข้ามามีส่วนร่วม  ชาวบ้านต้อนรับเราเพราะเขารู้ว่าไม่ใช่ข้าราชการ ตำแหน่งคือลูกจ้างชั่วคราว ไม่มีรับทรัพย์อะไร  ที่ผ่านมามีคนเข้ามาหาผลประโยชน์ มากอบโกย ถ้าเราเจอก่อนก็โชคดี เด็ก ๆ ก็อาจจะโชคดีด้วย ในความหมายของผมคือเขาได้มาเรียนรู้ธรรมชาติ มาช่วยกันดูแล หรือมีความคิดสร้างสรรค์ที่จะทำอะไรดี ๆ เวลาสอนเด็ก ๆ ผมสนุก ถือเป็นการผ่อนคลาย

อีกอย่างชุมชนมุสลิมเขามีพระเจ้า มีอัลลอฮ์เป็นศูนย์รวมจิตใจ ทำชั่วเมื่อไรจะรู้สึกอึดอัดใจ  ชาวบ้านที่ผิดคำพูด ผิดคำสัญญามาขอสารภาพกับผม  ผมประทับใจเขานะในแง่ที่ว่าเราให้อภัยกัน ให้เกียรติ บางทีผิดพลาด ทำงานชุมชนเราถึงอยู่ได้ แล้วชาวบ้านก็เข้าใจโครงการดีมาก

เรื่องลี้ลับในป่านี่อาจเป็นเพราะผมไม่ค่อยเชื่อก็เลย ไม่ค่อยเจอ เราเรียนรู้ทุกเสียงในป่า ไม่ว่ากลางค่ำกลางคืนหรือกลางวันมันมีที่มาหมดแหละ บางทีมีเสียง ฮ้า ฮ้า ฮ้า คนกลัวว่าเสียงอะไร แต่ถ้ารู้ที่มาที่ไป เฮ้ย ตัวอะไรวะร้องแบบนี้ มันร้องทำไม ร้องช่วงเวลาไหน ร้องเพื่ออะไร เราได้เรียนรู้ไปอีก นี่ไงสรรพสิ่งในป่า เขาถึงบอกว่าการเรียนรู้ไม่สิ้นสุด  เสียงแมลงเล็ก ๆ เสียงนก เรารู้ แต่ก็มีที่ยังไม่รู้ ผมเองขนาดอยู่ในป่ามานานบางอย่างก็ยังไม่รู้ ถึงบอกว่าความรู้ในธรรมชาติให้ตายก็ยังเรียนรู้ไม่จบสิ้น เพราะฉะนั้นทุกคนอย่ามายิ่งใหญ่กว่าธรรมชาติเลย มาเรียนรู้ดีกว่า

ถึงวันนี้เป็นอย่างไร ทำลาย ทำฝาย ทำเขื่อน ไม่เกรงใจกัน ไม่ยำเกรงธรรมชาติ คนพวกนี้ธรรมชาติลงโทษหมด สักวันหนึ่ง

เพราะฉะนั้นคนทำงานวิจัยภาคสนามต้องมีร่างกายแข็งแรง อยู่ในป่าคนเดียวได้ ต้องไม่กลัวสรรพสิ่งในป่าผีสางนางไม้ไม่ต้องพูดถึง เขาทำอะไรเราไม่ได้อยู่แล้ว  พูดถึงสัตว์ร้ายก็หาวิธีป้องกัน แล้วก็เรียนรู้มัน เพราะเราอยู่กับสัตว์ป่าได้โดยที่เราเรียนรู้ชีวิตของเขา เรารู้แล้วว่าจะหลบหลีกอย่างไร งูเลื้อยมาอย่างนี้ต้องหลบแบบไหน งูตัวไหนมีพิษหรือไม่มีพิษ เราก็ค่อย ๆ เรียนรู้ไปเรื่อย ๆ

มีตกต้นไม้ ก็ธรรมดา ผมรับสภาพอยู่แล้ว  เรื่องงูกัด กระทิงขวิดผมไม่เคยเจอ ผมแค่ตกต้นไม้แล้วสลบไป ก็ปวดหลังมาจนถึงทุกวันนี้  นักวิจัยภาคสนามก็ต้องแบบนี้ เข้าป่าก็ต้องมีเหตุการณ์ ไม่ต้องซีเรียส  เรื่องเสี่ยงชีวิตผมไม่สนใจหรอก เพราะเราทำหน้าที่แล้ว เรื่องนั้นไม่มีใครทำอะไรเราได้หรอก

ดีใจนะที่เขาให้รางวัล แสดงว่าเขาเห็นความสำคัญของงานที่เราทำ ซึ่งน้อยมากที่คนจะเห็นความสำคัญของงานสิ่งแวดล้อมอนุรักษ์พวกนี้  ถึงจะมีโล่รางวัลแต่รางวัลที่ยิ่งใหญ่ที่สุดคือเขาเห็นความสำคัญของงาน ขอบคุณผู้ใหญ่ใจดีที่เล็งเห็นคุณค่า แต่สำคัญคือขอให้ต่อเนื่องและระยะยาว บางทีมอบรางวัลแล้วทิ้งเราเลย

บางทีสปอนเซอร์หรือพวกที่สนับสนุนไม่ค่อยเห็นคุณค่าของงานพวกนี้ ไม่ใช่เฉพาะโครงการนกเงือกนะ ผมหมายถึงงานวิจัยต่าง ๆ ที่มันสำคัญมากด้วย  บางคนบูลลี่พวกนักวิจัยด้วยซ้ำ

เขาไม่เห็นคุณค่าว่าข้าว ยารักษาโรคที่ใช้ดำเนินชีวิตมาจากงานวิจัยทั้งสิ้น ไม่อย่างนั้นจะสรุปได้อย่างไรว่าพืชต้นนี้จะเอาไปใช้ทำอะไร มันต้องทำซ้ำ ๆ  ลองคิดดูว่านักวิจัยทุกคน ครึ่งชีวิตของเขาที่ต้องเสียสละ เพราะฉะนั้นต้องให้เกียรติ ผมหมายถึงนักวิจัยทั่วทั้งโลกด้วย ผมคิดว่าพวกเขายิ่งใหญ่ที่สุด สิ่งนี้สำคัญ งานวิจัยจะเป็นคำตอบได้กับทุกสิ่งในธรรมชาติ

วันนี้ตอนบ่ายไปถ่ายนก ตอนนี้นกเข้ารัง ขึ้นไปบันทึกภาพ เก็บข้อมูลว่านกเอาอะไรมาป้อนกัน อาหารบนภูเขา เก็บรวบรวมสถิติทุกปีเพื่อวิเคราะห์ว่าแต่ละปีเป็นแบบไหน หมดช่วงนี้ก็วางแผนซ่อมโพรงรัง ชาวบ้านก็มีกิจกรรมเฝ้านกเงือก เด็ก ๆ ปิดเทอมก็ขึ้นเขาไปเรียนรู้ด้วย

งานของเราตลอดทั้งปีเป็นแบบนี้ คิดว่าดีแล้ว เป็นรูปแบบที่ลงตัวแล้ว พร้อมเป็นต้นแบบ เป็น “บูโดโมเดล” ให้พื้นที่อื่น

เกาะยาวน้อยเป็นตัวอย่างการเอา “บูโดโมเดล” เป็นต้นแบบในการอนุรักษ์ เช่น การทำโพรงเทียม การอยู่ร่วมกับชุมชน เขาเอาไปต่อยอดจากของเรา เราไปแนะนำเขาแค่นิดหน่อยเท่านั้น

ถ้ามีใจให้กับสัตว์กับธรรมชาติ เดี๋ยวจะเกิดความคิดสร้างสรรค์ขึ้นมาเอง ว่าควรทำอย่างไรเพื่อให้สิ่งนี้อยู่กับเราได้นาน ๆ  ธรรมชาติ นกเงือก หรือสัตว์อื่น ๆ ด้วยเหมือนกัน  ถ้ามีนกเงือกอยู่ไม่ต้องห่วงว่าจะไม่มีสัตว์อื่นอยู่ด้วยในระบบนิเวศของมัน เพราะนกเงือกกินอาหาร สัตว์อื่นก็กินอาหารคล้าย ๆ นกเงือก ก็อยู่ร่วมกัน

อย่างที่เราตกลงทำวิจัยร่วมกัน และทำ MOU กับป่าไม้มาเลเซีย เขาก็เอาต้นแบบจากบูโดนี่แหละไปทำ  นักอนุรักษ์ในอินเดียก็ทำตามที่เราแนะนำ เอาจากของเราไปทั้งนั้น เพราะประสบการณ์ของเรายาวนานที่สุด

นกเงือกไม่ได้อยู่แค่ในประเทศไทย นกเงือกอยู่กันทั่วโลก ในเอเชีย แอฟริกา เราพยายามถ่ายทอด แชร์ข้อมูลกัน มันเป็นองค์ความรู้ใหม่ ๆ ที่ต่อยอดได้ดีมากทุกคนต้องตระหนักภาวะโลกร้อนด้วย

เราทำหน้าที่ของเราในฐานะนักวิจัยนกเงือกแล้ว เราเสียสละกันครึ่งชีวิต เดินเขาจะไม่ไหวกันหลายคนแล้ว พวกพี่ ๆ มีความรู้เยอะแยะ พร้อมที่จะส่งต่อ เอาข้อมูลมาให้ พร้อมส่งสิ่งที่ดีแล้ว ใครจะสานต่อหรือจะปล่อยปละละเลยก็เป็นสิทธิของแต่ละคน แล้วน้อง ๆ พร้อมที่จะเรียนรู้หรือเปล่า พร้อมที่จะรักษาทรัพยากรตรงนี้ต่อไหมหรือจะปล่อยให้สูญพันธุ์ในรุ่นของเราก็แล้วแต่

สิ่งที่เคยมาเรียนรู้จากนกเงือกถ้าคุณจะไม่สนใจต่อ เห็นขยะอยู่ตรงหน้าแล้วไม่เก็บก็อาจเหม็นเน่าไปทั้งบ้านของคุณเอง ธรรมชาติก็เหมือนกัน ถ้าคุณไม่ดูแลสักวันมันก็ต้องกลับมาทำลายหรือไม่เอื้อให้คุณอีกต่อไป

ตอนเด็ก ๆ ผมมีผู้ใหญ่หลาย ๆ คน อย่างคุณอา พี่กาหลิบ (ณรงค์ จิระวัฒน์กวี) ทีมงานนกเงือกทุกคนพยายามถ่ายทอดความรู้ให้ อะไรที่เขามี พยายามรวบรวม เรียบเรียง เป็นจิ๊กซอว์ผืนใหญ่ ๆ แล้วก็เอาจิ๊กซอว์ผืนนี้ส่งต่อให้เด็กรุ่นใหม่ มันก็จะเกิดประโยชน์ นี่คือเป้าหมายเก็บไว้คนเดียวไม่เกิดประโยชน์

อย่างทุกวันนี้สิ่งที่โครงการนกเงือกทำ ก็มีคนเอาไปต่อยอดหลาย ๆ อย่าง ตามที่เรามีประสบการณ์มาเหมือนเราประสบความสำเร็จในระดับหนึ่ง ภูมิใจในโครงการของเราที่เอาความรู้ใหม่ ๆ จากในป่ามาต่อยอดให้คนรุ่นหลัง หรือนักวิจัยรุ่นใหม่ เป็นข้อมูลพื้นฐานให้คนรุ่นต่อไป

แน่นอนอยู่แล้ว เด็กสำคัญ เขาต้องโตและต้องอยู่ที่นี่ ผมเห็นเด็กพวกนี้บางคนตั้งแต่เกิด บางคนพอโตก็มาช่วยงานผม ประทับใจ อย่างน้อยพอโตขึ้นเขาอยู่บ้าน ไม่ได้ทำงานนกเงือก แต่ก็ไม่ล่านกเงือกนะ  พอเจอนกเงือกก็มาบอก พี่ปรีดาผมเห็นนกเงือกอยู่ในสวน

ตอนนี้ผมมีกลุ่มจิตอาสาหรือน้อง ๆ มาช่วยงานสามคน ช่วยถ่ายรูป ติดตามดูนก  ที่เขามาสัมผัสธรรมชาติเพราะเห็นตัวอย่างจากเราก่อนว่านกเงือกมันสวยงาม เราก็พาไปดูให้เห็นว่ามันดี ให้เขาเอาไปต่อยอด เราซ่อมโพรงเทียม เขามาช่วยซ่อม ทำโพรงเพิ่ม

เขามาเพราะนกเงือก ไม่ได้มาเพราะผม  มาเห็นนกเงือกแล้วเขาก็เจออย่างอื่นด้วยระหว่างทาง เจอต้นไม้ พันธุ์ไม้ ดอกไม้สวย ๆ  เจอนกอื่น ๆ สัตว์ แมลง ซึ่งมันสวยงามหมดนะถ้าคุณหยุดแล้วพิจารณา พอเห็นความงามแล้วก็อยากจะรู้ว่ามันอยู่อย่างไร กินอย่างไร มาจากไหน ก็สนุกอีกแบบในธรรมชาติ

ผู้คนที่นี่อยู่ร่วมกับธรรมชาติ สิ่งที่ถูกสื่อสารออกไปเรื่องราวของนกเงือก ธรรมชาติที่สวยงาม ทำไมไม่นำเสนอกัน สวยงามจะตาย  จริง ๆ ผู้คนน่ารักมากแต่ไปทำให้ดูน่ากลัว  คุณลองมาสัมผัสดูแล้วจะรู้ว่าสามจังหวัดชายแดนภาคใต้ไม่ได้น่ากลัวอย่างที่จินตนาการปรุงแต่งกันเลย มีทะเล มีธรรมชาติ มาขึ้นเขาบูโดสักครั้งในชีวิต ลองดูแล้วจะรู้ว่าประเทศไทยมีแบบนี้ด้วย

อยากบอกว่าสามจังหวัดชายแดนภาคใต้ไม่ได้น่ากลัวอย่างที่ปรุงแต่งกัน ลองมาสัมผัสดูว่านกเงือก ทะเล หรือผู้คนน่ารัก ทุกสิ่งทุกอย่าง วัฒนธรรม ศิลปะ สวยงาม น่าเรียนรู้ น่าศึกษา ลองดูครับ ไม่อย่างนั้นผมจะอยู่ที่นี่ถึง ๓๐ ปีเหรอครับ ครึ่งค่อนชีวิตจนจะปีนเขาไม่ไหวแล้ว

โครงการนกเงือกภาคใต้ไปที่ไหนก็ปลอดภัย ทุกคนต้อนรับอย่างดี นี่คือความประทับใจ  ผมรู้สึกเหมือนนกเงือกมีบุญคุณ ผมถึงตอบแทน