ส่วนคนที่ปรากฏตัวชัดเจนอยู่ในประวัติศาสตร์กบฏดุซงญอคือโต๊ะแปเราะ โต๊ะครูจากเมืองเประ รัฐทางตอนเหนือของมาเลเซีย มาเปิดปอเนาะสอนศาสนาอยู่บริเวณที่เป็นโรงเรียนบ้านดุซงยอในปัจจุบัน รับสมาชิกเข้าร่วมกลุ่มอบรมทำกิจกรรมทางศาสนาอยู่ในหมู่บ้าน

ส่วนอีกกลุ่มที่เชื่ออภินิหาร ทำพิธีอาบน้ำมันคงกระพันอยู่บนภูเขา ทำสมาธิ สวดมนตร์ร่วมกันจำนวนมากจนเสียงดังกระหึ่มกึกก้องได้ยินไปไกล

จนมีความเข้าใจกันไปว่าเป็นการปลุกใจให้เกิดความฮึกเหิมเพื่อลุกขึ้นแข็งข้อก่อกบฏต่อรัฐไทย

เมื่อเรื่องทราบถึงคณะกรรมการอำเภอ จึงให้ปลัดอำเภอนำตำรวจไปสอดส่อง แล้วโดนชาวบ้านไล่ตี

“ตำรวจเลยไปฟ้องว่าพวกนี้ซ่องสุมกำลังต่อต้านรัฐ ตำรวจรู้ข่าวก็ยกกำลังมาเจอโต๊ะแปเราะที่ทำพิธีกรรมอยู่ อีกกลุ่มรู้ข่าวก็เกณฑ์กำลังมา  วันปะทะคนเล่าบอกว่าโต๊ะแปเราะไม่ได้อยู่ตรงนั้นแล้ว หนีไปบ้านเมียที่ตำบลบองอ คนนำปะทะคือ ยีมะ กาแร” ณายิบถ่ายทอดคำเล่าตามที่เขาได้ฟังมาจาก กอฮารุดดีน อาบู หลานชายอดีตกำนัน

แต่ตามรายงานข่าวของทางการว่า ในช่วงนั้นชาวบ้านนับพันคนชุมนุมกันอยู่บนภูเขา เชื่อว่าเป็นการเตรียมการก่อกบฏซึ่งเป็นช่วงเวลาคาบเกี่ยวกับการจับกุม หะยีสุหลง โต๊ะมีนา เมื่อวันที่ ๑๖ มกราคม ๒๔๙๑ ซึ่งมีการชุมนุมใหญ่ของประชาชนที่ปัตตานี

บ้านเรือนโบราณสร้างด้วยไม้และปูนขนาบอยู่สองฟากถนนและตรอกซอยที่ตัดเชื่อมต่อกันเป็นตาราง คนท้องถิ่นส่วนใหญ่เป็นมุสลิม ซึ่งเลี้ยงนกไว้ฟังเสียงกันแทบทุกบ้าน

สถานการณ์ตึงเครียดขึ้นเมื่อมีการรายงานไปยังจังหวัด และส่งโทรเลขถึงรัฐมนตรีว่าการกระทรวงมหาดไทย

ในบทความ “ความเงียบของอนุสาวรีย์ลูกปืน : ดุซงญอ-นราธิวาส, ๒๔๙๑” ของ ชัยวัฒน์ สถาอานันท์ บันทึกคำเล่าของ มุกดา ตาปู ผู้ร่วมอยู่ในเหตุการณ์ ที่ให้สัมภาษณ์ต่อ สะรอนี ดือเระ ว่าดุซงญอเคยถูกโจรจีนคอมมิวนิสต์เข้าปล้นหลายครั้งเพื่อเอาเสบียงอาหาร ชาวบ้านจึงรวมตัวกันต่อต้าน โดยกลุ่มหนึ่งไปรวมตัวกันที่เขาตือกอ ห่างชุมชนไปหลายกิโลเมตร เพื่อทำพิธีอาบน้ำมันคงกระพันกันที่ถ้ำวัว ซึ่งจุคนได้ไม่กี่คน  การปะทะเกิดจากตำรวจขึ้นไปยิงชาวบ้านที่รวมตัวกันบนเขาในวันเสาร์ แล้วโดนชาวบ้านไล่ลงมา จากนั้นเกิดการปะทะกันที่บ้านดุซงญอในวันจันทร์ ฝ่ายชาวบ้านราว ๘๐๐ คน มีปืน มีด ดาบเป็นอาวุธ ผู้นำคนหนึ่งชื่อ หะยีมะ กาแร

ขณะที่ลูกชายโต๊ะแปเราะเล่าจากมุมของฝ่ายชาวบ้าน ซึ่งมีการบันทึกไว้ในบทความเรื่อง “กบฏ ? ดุซงญอ” โดย พล.ต.ต. จำรูญ เด่นอุดม ว่าขณะเกิดเหตุการณ์เขาอายุ ๑๗ ปี ทราบว่าตำรวจมาซุ่มดูและยิงปืนขู่ จนชาวบ้านที่ทำพิธีอยู่แตกตื่นและวิ่งไล่เจ้าหน้าที่ไปจนถึงตลาดดุซงญอ แล้วชาวบ้านก็กลับเข้าปอเนาะ

เช้าวันจันทร์ที่ ๒๖ เมษายน ๒๔๙๑ ร.ต.ท. บุญเลิศ เลิศปรีชา เป็นหัวหน้าชุดนำกำลังเข้าปราบปรามผู้ก่อเหตุ

ลูกชายโต๊ะแปเราะเล่าว่า ตำรวจมายิงปืนหน้าปอเนาะ ชาวบ้านจึงออกมาขับไล่อีกครั้ง เกิดการปะทะต่อสู้กันรุนแรง ตำรวจถูกยิงเสียชีวิตสี่นาย ชาวบ้านถูกยิงเสียชีวิตเจ็ดแปดคน

จากงานเขียนของภิกษุณีวรมัย กบิลสิงห์ อดีตครูและนักหนังสือพิมพ์ ที่เดินทางลงไปเก็บข้อมูลที่ดุซงญออยู่ ๑๒ วัน หลังเกิดเหตุการณ์ไม่ถึง ๒ เดือน เขียนเล่าไว้ใน ดุซงญอ ๒๔๙๑ ถึงตากใบวิปโยค ว่า ชนวนการปะทะเริ่มจากชาวบ้านไล่ยิงไล่ฟันตำรวจ แล้วมีการรวมตัวกันราว ๑,๐๐๐ คน ในวันที่ ๒๕ เมษายน ๒๔๙๑  รุ่งขึ้นอีกวันหน่วยรบพิเศษจากส่วนกลางพร้อมเรือรบและเครื่องบินโจมตี ๓ ลำ ยกกำลังพล ๑๐๐ พร้อมอาวุธเข้ากวาดล้างบ้านดุซงญอ ซึ่งเปิดปฏิบัติการตอนเช้าตรู่วันที่ ๒๘ เมษายน ซึ่งระบุว่าอาจมีผู้ตายถึง ๖๐๐ คน อีกราว ๔,๐๐๐ คนหนีเข้าป่าทางฝั่งมาเลเซีย

บ้านหรือวังของเจ้าเมืองระแงะ สมัยปกครองแบบเจ็ดหัวเมือง ส่วนเรือกสวนอยู่ลึกเข้าไปในหุบเขา ที่คนมลายูท้องถิ่นเรียกว่าดุซงญอ ซึ่งแปลว่าสวนท่านเจ้าเมือง

อนุสาวรีย์ลูกปืน หน้าสถานีตำรวจภูธรจังหวัดนราธิวาสที่ทางการสร้างเพื่อระลึกถึงเจ้าหน้าที่ที่เสียชีวิตในเหตุการณ์ดุซงญอ
ภาพ : คูไลดี ยามา

มีข้อมูลที่ใกล้ชิดกับเหตุการณ์มากที่สุดคือหนังสือพิมพ์ สยามนิกร ฉบับวันพุธที่ ๒๘ เมษายน ๒๔๙๑ ตามที่ ธเนศ อาภรณ์สุวรรณ อ้างไว้ใน “กบฏดุซงญอ การเมืองในประวัติศาสตร์” ว่า “เกิดจลาจลต่อสู้ที่นราธิวาส...” เนื้อข่าวอ้างถึงประกาศจากวิทยุกระจายเสียงรอบเช้าของเมื่อวานนี้ว่าเกิดการปะทะระหว่างเจ้าหน้าที่ตำรวจกับราษฎรครั้งใหญ่ ราษฎรกลุ่มหนึ่งประมาณ ๑,๐๐๐ คน ก่อจลาจลต่อสู้กับเจ้าหน้าที่จนทานไม่ไหว เนื่องจากมีอาวุธต่อสู้ทันสมัย เช่น คาร์ไบน์ ลูกระเบิด แม้แต่ปืนต่อสู้รถถังก็ยังมี จึงส่งโทรเลขมายังมหาดไทยเมื่อบ่ายวันที่ ๒๖ เมษายน ขอให้ส่งกำลังไปช่วยเหลือโดยด่วน

และต่อมา สยามนิกร ฉบับวันที่ ๓๐ เมษายน ๒๔๙๑ รายงานว่า จลาจลในนราธิวาสได้สงบลงแล้ว ฝ่ายจลาจลเสียชีวิต ๓๐ คน ฝ่ายปราบปรามเสียชีวิต ๕ คน หลังการต่อสู้ ๓๐ ชั่วโมง  พระยาอมรฤทธิธำรง ข้าหลวงตรวจการมหาดไทย ภาค ๕ โทรเลขมายังมหาดไทยว่า ฝ่ายจลาจลแตกพ่ายหนีเข้าป่าหมดสิ้นแล้ว และได้บอกด้วยว่าอาวุธของฝ่ายจลาจลมีเพียงมีด ไม้ และปืนยาวเท่านั้น

แกนนำที่รัฐมองว่าเป็นต้นเหตุแห่งความไม่สงบ หนีออกนอกประเทศ จับตัวไม่ได้

และหลังเหตุการณ์ สยามนิกร รายงานด้วยว่าคนมุสลิมในพื้นที่ชายแดนใต้ได้อพยพไปยังกลันตัน ไทรบุรี เประ รวมราว ๖,๐๐๐ คน ซึ่งบางส่วนอยู่เป็นพลเมืองมาเลเซียถาวร และมีบางส่วนกลับมามอบตัว ซึ่งรัฐได้ออกหนังสือรับรองให้ อย่างกรณีพ่อของ กอฮารุดีล อาบู ที่ณายิบ อาแวบือซา ได้ข้อมูลหลักฐานมา

ในภายหลังรัฐบาลจอมพล ป. พิบูลสงคราม ได้ตั้งกรรมการสอบสวนข้อเท็จจริง ซึ่งนายกรัฐมนตรีได้แถลงข้อสรุปว่า “โศกนาฏกรรมดุซงญอนั้น เกิดจากเจ้าหน้าที่ตำรวจแทรกแซงศาสนกิจอิสลาม”

และต่อมาก็เป็นที่รับรู้กันทั่วไปว่า การปะทะกันระหว่างชาวบ้านกับเจ้าหน้าที่ในเหตุการณ์ดุซงญอนั้น เกิดจากมุมมองเชิงลบของเจ้าหน้าที่รัฐที่เข้าใจไปว่าพิธีอาบน้ำมันอยู่ยงคงกระพันของชาวบ้านเป็นการซ่องสุมกำลังเพื่อก่อการกบฏต่อรัฐไทย จึงเข้ากวาดล้างจับกุม กระทั่งนำไปสู่การหลั่งเลือดใหญ่ครั้งแรกหลังยุคเจ็ดเมืองมาเป็นสามจังหวัดชายแดนใต้
...

“katadua kepada siam พูดครั้งที่ ๒ ต่อสยาม” พาดหัวแท็บลอยด์ อุตุซันมาลายา หนังสือพิมพ์เก่าแก่ที่อยู่มาจนถึงปัจจุบันของมาเลเซีย ฉบับวันที่ ๖ ธันวาคม ๒๔๙๗ หลังหะยีสุหลงหายตัวไป ๔ เดือน เข้าใจว่าเป็นข้อเรียกร้องของคนข้างหลังต่อรัฐไทยให้เร่งจัดการเรื่องการหายสาบสูญของหะยีสุหลง “พูดครั้งที่ ๒” ในที่นี้เป็นสำนวน หมายถึงยื่นคำขาด ซึ่งคนจริงจะไม่พูดครั้งที่ ๓

ทั้งนี้ก่อนจะเสนอ “คำขอเจ็ดประการ” ต่อรัฐบาลนั้น หะยีสุหลงได้ปรึกษาพระยารัตนภักดี ข้าหลวงปัตตานีก่อนแล้ว ตามบันทึกการสนทนาระหว่างหะยีสุหลงกับเจ้าเมืองปัตตานีที่ “ดอกไม้ขาว” นักข่าวหนังสือพิมพ์ เกียรติศักดิ์ ได้จากการสัมภาษณ์หะยีสุหลง ซึ่ง ชัยวัฒน์ สถาอานันท์ นำมาอ้างไว้ใน “มูลนิธิของคนสาบสูญ, ทะเลสาบสงขลา ๒๔๙๗-ปัตตานี ๒๕๓๗” ว่า “‘จะยื่นดังนี้ได้ไหมครับท่าน’ เจ้าคุณบอก ‘ได้’  ‘ผิดกฎหมายไหมครับ ?’  ท่านเจ้าคุณตอบอีกว่า ‘...ไม่ผิด...’  อาจารย์ฮัจยีสุหลงจึงขอยืมปากกาท่านเจ้าคุณลงนามในเอกสารฉบับนั้นบนโต๊ะอาหารต่อหน้าท่านเจ้าคุณเดี๋ยวนั้น !”

แต่ต่อมาเขาถูกพระยารัตนภักดี ข้าหลวงปัตตานีสั่งจับด้วยข้อหากบฏ

ตามที่เขาบันทึกไว้เองว่า “ผู้กำกับการตำรวจมาที่บ้านข้าพเจ้า พร้อมตำรวจอีกหลายคน เมื่อเวลา ๕ โมงเย็นของวันศุกร์ที่ ๕ เดือนรอบิอุลอาวัล ฮ.ศ. ๑๓๖๗ ตรงกับวันที่ ๑๖ มกราคม ๒๔๙๑ โดยได้รับคำสั่งจากพระยารัตนภักดี ผู้ว่าราชการจังหวัดปัตตานี ให้มาจับข้าพเจ้า และตรวจค้นในบ้านของข้าพเจ้า เพราะทำหนังสือร้องเรียนไปยังตนกูมะไฮยิดดิน บิน ตนกูอับดุลกาเดร์ เกี่ยวกับข้อเรียกร้อง ๗ ข้อ ของราษฎรปัตตานีต่อรัฐบาลไทย”

ประชาชนราว ๓๐๐ คน รวมตัวกันชุมนุมหน้าสถานีตำรวจภูธรเมืองปัตตานี  อัยการเกรงจะเกิดเหตุไม่สงบจึงยื่นคำร้องต่อศาลให้โอนคดีไปพิจารณาที่นครศรีธรรมราช ฐานความผิดสามข้อหา สมคบกันคิดการเปลี่ยนแปลงราชประเพณีการปกครองในราชอาณาจักร ตระเตรียมการกระทำให้เอกราชของรัฐเสื่อมเสียไป และเตรียมการให้เกิดเหตุร้ายแก่ประเทศจากภายนอก ถูกตัดสินลงโทษจำคุก ๔ ปี ๘ เดือน

หลังได้รับการปล่อยตัวจากเรือนจำกลางบางขวาง นนทบุรี เมื่อวันที่ ๒๐ มิถุนายน ๒๔๙๕ เขากลับมาสอนศาสนาอยู่ที่ปัตตานี แต่ได้รับคำสั่งจากทางการให้หยุดสอนซึ่งเขาก็หยุดทันที ด้วยเกรงจะสร้างความยุ่งยากเดือดร้อนแก่ตัวเอง ทั้งยังโทรเลขถึงรัฐมนตรีฯ มหาดไทย เมื่อ ๒๔ ธันวาคม ๒๔๙๖ แจงเหตุการณ์ที่เกิดขึ้นให้ทราบ “กระผมเพียงแต่ทำการสอนหลักธรรมศาสนาแก่ทุกคนที่สมัครใจเรียน และไม่เคยไปไหนเลย แม้แต่งานเลี้ยงและงานศพ เพื่อป้องกันมิให้ถูกเพ่งเล็งในสิ่งที่ไม่เหมาะไม่ควร”

แต่ไม่ถึงปีหลังจากนั้นเขาก็หายตัวไป

เด่น โต๊ะมีนา ลูกชายคนที่ ๓ ของเขาเล่าไว้ในเอกสารของมูลนิธิฮัจยีสุหลงว่า ช่วงปลายเดือนกรกฎาคม ๒๔๙๗ บิดาได้รับแจ้งว่า พ.ต.ท บุญเลิศ เลิศปรีชา ผู้บังคับการตำรวจสันติบาลสงขลา เชิญตัวให้ไปพบ

เช้าตรู่วันศุกร์ที่ ๑๓ สิงหาคม ๒๔๙๗ หะยีสุหลงพร้อมผู้ติดตาม แวสะแม มูฮัมหมัด  เจ๊ะสาเฮาะ ยูโซ๊ะ และ อะห์มัด โต๊ะมีนา ลูกชายคนโต ออกเดินทางจากปัตตานีไปยังสงขลา จนผ่านไป ๗ วัน ทั้งสี่คนยังไม่กลับบ้าน

หะยีสุหลงเป็นผู้นำมุสลิมภาคใต้ที่มีชื่อเสียงที่สุดคนหนึ่งซึ่งได้รับการยกย่องนับถือด้วยความเป็นผู้นำรุ่นใหม่ที่ตั้งใจจะฟื้นฟูการศึกษาอิสลามในพื้นที่ชายแดนใต้และเคลื่อนไหวเพื่อความเป็นธรรมของคนมุสลิม

ครอบครัวจึงออกตามหา ทราบว่าเมื่อเที่ยงวันศุกร์ที่ ๑๓ สิงหาคม ทั้งสี่คนมาละหมาดที่มัสยิดหาดใหญ่ สงขลา โดยมีตำรวจพร้อมอาวุธควบคุมอยู่ด้วย

คนในครอบครัวติดตามสอบถามเจ้าหน้าที่ที่เกี่ยวข้องก็ไม่ได้รับคำตอบที่ชัดเจน

จนวันที่ ๑๓ พฤศจิกายน รองปลัดกระทรวงมหาดไทยมีหนังสือถึงเจ๊ะเยาะ ภรรยาของหะยีสุหลงว่า “ตามที่ท่านได้มีหนังสือถึงรัฐมนตรีว่าการกระทรวงมหาดไทย ขอความกรุณาทราบว่า นายหะยีสุหลง สามีของท่านว่าอยู่ที่ใดเพื่อจะได้หายกังวลใจนั้น เรื่องนี้ตามทางสืบสวนของเจ้าหน้าที่ทราบว่า นายหะยีสุหลงกับพวกอยู่ภายนอกประเทศ จึงแจ้งมาเพื่อทราบ”

แต่ในประวัติย่อของหะยีสุหลงที่จัดพิมพ์โดยมูลนิธิฮัจยีสุหลง กล่าวถึงเขาว่า “ฮัจยีสุหลงถูกฆ่าตายพร้อมลูกชายคนโต วันที่ ๑๓ สิงหาคม ๒๔๙๗ นายฮัจยีสุหลงกับเพื่อนอีก ๒ คนและนายอาห์หมัด โต๊ะมีนา ลูกชายคนโต (ที่ตั้งครรภ์ที่เมกกะฮ์) เดินทางไปพบตำรวจสันติบาล ที่จังหวัดสงขลา ตามคำสั่งของ พ.ต.ท. บุญเลิศ เลิศปรีชา ซึ่งลูกชายช่วยเป็นล่ามให้เท่านั้น แต่ได้หายสาบสูญไปทั้งหมด  รัฐบาลได้แถลงว่าตำรวจสันติบาลได้ปล่อยตัวแล้วตามบันทึกปล่อยตัวที่เซ็นไว้ (ขณะนั้นฮัจยีสุหลงมีอายุ ๕๙ ปี) ในเวลาต่อมาจึงได้ทราบจากคณะกรรมการสะสางคดีนี้ ซึ่งแต่งตั้งโดยจอมพล สฤษดิ์ ธนะรัชต์ นายกรัฐมนตรีว่า นายฮัจยีสุหลงกับพวก ๒ คนและลูกชายได้ถูกฆ่าตายในวันนั้นเอง โดยรัดคอตายแล้วผ่าศพผูกเสาซีเมนต์ไปทิ้งทะเลสาบสงขลา ต่อมาอดีตรองผู้กำกับตำรวจสันติบาลได้เขียนบันทึกเปิดเผยว่า ได้มีคำสั่งฆ่านายฮัจยีสุหลงจริง (ดูหนังสือ บุรุษเหล็กแห่งเอเชีย โดย พ.ต.อ. พุฒ บูรณสมภพ)”

พล.ต.ต. จำรูญ เด่นอุดม กล่าวถึงหนังสือ ชัยชนะ และความพ่ายแพ้ของบุรุษเหล็กแห่งเอเชีย และตัวผู้เขียนไว้ใน “หะยี มูฮัมหมัดสุหลง อับดุลกอเดร์” ว่า “พล.ต.อ. เผ่า ศรียานนท์ เป็นผู้สั่งการผ่าน พ.ต.อ. พุฒ บูรณสมภพ” โดย พ.ต.อ. พุฒ บูรณสมภพ “เขียนสารภาพไว้ในหนังสือชื่อ ชัยชนะและความพ่ายแพ้ของบุรุษเหล็กแห่งเอเชีย แต่เขียนว่าเหตุที่สั่งฆ่าเพราะหะยีสุหลงเป็นคนชั่ว  คุณเด่น โต๊ะมีนา จึงฟ้อง พ.ต.อ. พุฒ บูรณสมภพ ต่อศาลยุติธรรมฐานหมิ่นประมาทด้วยการโฆษณา  สุดท้าย พ.ต.อ. พุฒ บูรณสมภพ ที่อยู่ในวัยชรามากแล้ว ยอมรับผิดต่อศาล และขอโทษคุณเด่น โต๊ะมีนา”

รวมทั้งต่อมาครอบครัวโต๊ะมีนาก็ได้รับการขอโทษจากลูกหลานจอมพล ผิน ชุณหะวัณ ด้วย

และกล่าวกันว่ามัสยิดกลางปัตตานีที่สร้างขึ้นในสมัยรัฐบาลจอมพล สฤษดิ์ ธนะรัชต์ ก็เพื่อสร้างความปรองดองกับชาวมลายูมุสลิมจากเหตุการณ์สูญหายของหะยีสุหลง
...

ตามที่ วีรชาติ บุณยศักดิ์ เผยคำสัมภาษณ์คนมุสลิมในพื้นที่หลายราย ในหนังสือพิมพ์ ประชาธิปไตย ฉบับวันที่ ๒๕ มกราคม ๒๕๑๙ ว่า “ความจริงเรื่องชาวมุสลิม ๓ จังหวัดภาคใต้นี้ ไม่ได้ถูกฆ่าครั้งนี้เป็นครั้งแรก แต่ถูกฆ่ามาแล้วนับครั้งไม่ถ้วน  ไอ้เรื่องการฆ่าชาวไทย-อิสลามใน ๓ จังหวัดนี้ เกิดขึ้นมาหลายสิบปีแล้ว ที่บ้านผมลักษณะบ้านเป็นที่ลุ่ม พอถึงฤดูฝนน้ำจะท่วมหมู่บ้าน จะเห็นชาวมุสลิมถูกฆ่าตายมาติดเป็นประจำทุก ๆ ปี ผมก็ต้องทำตามหลักศาสนา คือนำไปฝัง”

ช่วงนั้นเป็นยุคประชาธิปไตยเบ่งบานหลังเหตุการณ์ ๑๔ ตุลาคม ๒๕๑๖ เหตุฆาตกรรมถูกเปิดเผยมาถึงองค์กรนิสิตนักศึกษามุสลิมที่กรุงเทพฯ ลงไปนำการประท้วงที่ปัตตานี ในนามศูนย์พิทักษ์ประชาชน ตั้งแต่วันที่ ๑๑ ธันวาคม ๒๕๑๘ เรียกร้องให้ถอนทหารออกไปจากฐานวัดหัวเขา และให้ชดเชยค่าเสียหายแก่ญาติผู้สูญเสีย

สองวันต่อมา มีคนร้ายซึ่งผู้ชุมนุมเชื่อว่าเป็นเจ้าหน้าที่รัฐ ปาระเบิดใส่ผู้ชุมนุมหน้าศาลากลาง ทำให้มีผู้เสียชีวิต ๑๐ คน บาดเจ็บ ๓๐ คน และอีก ๒ รายถูกยิงขณะพูดอยู่บนเวที

การชุมนุมย้ายไปหน้ามัสยิดกลางจังหวัดปัตตานี มีการเดินขบวนนำศพผู้ตายแห่ไปตามถนน มุ่งไปยังกุโบร์ศพของผู้เสียชีวิตทั้ง ๑๒ รายถูกประกาศเป็นการตายในหนทางของพระผู้เป็นเจ้า หรือชะฮีด

หนังสือพิมพ์ ประชาธิปไตย ฉบับวันที่ ๘ มกราคม ๒๕๑๙ ลงภาพข่าวหน้า ๑ พร้อมคำบรรยายภาพ “ประชาชนหลายจังหวัดประมาณ ๒ แสนคน เดินขบวนประท้วงรัฐบาลที่จังหวัดปัตตานี เมื่อบ่ายวันที่ ๖ มกราคม” ถึงตอนนั้นศูนย์พิทักษ์ประชาชนซึ่งเป็นผู้นำการชุมนุมได้ยื่นข้อเรียกร้องเพิ่ม ให้ทางการจับตัวคนร้ายทั้งสองกรณีมาดำเนินคดีโดยเร็วที่สุด  ให้ถอนทหารที่มาปราบปรามออกจากสามจังหวัดชายแดนใต้ใน ๗ วัน  ให้ทบทวนนโยบายเกี่ยวกับสี่จังหวัดภาคใต้ใหม่หมด และให้นายกรัฐมนตรีมารับข้อเรียกร้องของประชาชน

กระทั่งวันที่ ๒๔ มกราคม หนังสือพิมพ์ลงข่าวม็อบปัตตานีสลายตัวเป็นข่าวหลักหน้า ๑ ของแทบทุกฉบับ

“เรื่องการฆ่าชาวไทย-อิสลาม ใน ๓ จังหวัดนี้เกิดขึ้นมาหลายสิบปีแล้ว ที่บ้านผมลักษณะบ้านเป็นที่ลุ่ม พอถึงฤดูฝนน้ำจะท่วมหมู่บ้าน จะเห็นชาวมุสลิมถูกฆ่าตายมาติดเป็นประจำทุกๆ ปี ผมก็ต้องทำตามหลักศาสนา คือนำไปฝัง”

และเมื่อเดือนมิถุนายน ๒๕๕๒ สรยุทธได้ให้สัมภาษณ์กองบรรณาธิการ Deepsouth Bookazine ถึงเรื่องนี้อีกครั้ง

“อย่างเรื่องกรือเซะที่ว่าสร้างไม่ได้เพราะว่าเจ้าแม่สาปไว้นั้นผมอยากพิสูจน์ให้ดู กูจะไปสร้างเอง  ใครคิดว่าจะมาตายไม่ต้องมา ให้ฟ้ามาผ่ากูนี่ ดูซิว่าจริงอย่างเขาว่ามั้ย พอไปดูก็รู้ว่าสร้างไม่ได้ เพราะติดกฎหมายโบราณสถาน ใครฝ่าฝืนก็ติดคุกสองปี  พอเรารู้แล้วก็เลยว่าไม่เกี่ยวกับเจ้าแม่โกวเนี้ยว แต่เกี่ยวกับกฎหมายก็เลยว่าจะสร้างให้ดู ก็ถอนออกมาสิ จะได้สร้างใหม่เพื่อลบล้างคำสาป  จริง ๆ แล้วไม่เกี่ยว เพราะมันเกิดจากการรบราสมัยก่อน แล้วมันก็พังไป  แต่ทางการท่องเที่ยวต้องการที่จะหาประโยชน์ เพื่อบูมเจ้าแม่ แล้วเอาคนจีนมาเที่ยว...”

หมอดิงกับพวกจึงเริ่มทำกิจกรรมดื้อแพ่งโดยเข้าไปละหมาดทุกวันศุกร์ มีคุตบะห์ หรือการบรรยายธรรม และมีการชุมนุมตามวาระวันสำคัญ ๆ ในมัสยิด  จัดพูดคุยปราศรัยและแจกจ่ายเอกสารประวัติมัสยิดและประวัติศาสตร์ปาตานี ปัญหาความเดือดร้อนของชาวบ้านจากการกระทำของภาครัฐ ตลอดจนแนวคิดการรับใช้สังคมตามแนวทางของมุสลิม

“...ตรงนี้ก็ได้ชื่อว่าเป็นสุเหร่าโบราณ แล้วทำไมจะซ่อมไม่ได้  พอสร้างแล้วจะจับเราเข้าคุก ที่ผิดก็กฎหมายลูก แล้วกฎหมายแม่ให้เรา แล้วทำไมกฎหมายลูกมาดันกฎหมายแม่ได้ เราก็ชี้ให้คนเข้าใจ”

กระทั่งมีการชุมนุมเรียกร้องให้รัฐถอนการขึ้นทะเบียนมัสยิดกรือเซะเป็นโบราณสถาน ให้คืนกลับชุมชนได้ใช้ประกอบศาสนกิจ โดยมีนักการศาสนาและครูสอนศาสนาอิสลามมาร่วมด้วยจำนวนมาก แต่ไม่มีคำตอบจากทางการ

จากเดือนตุลาคม ๒๕๓๒ มีประชาชนจากที่ต่าง ๆ ในสามจังหวัดมาร่วมชุมนุมและฟังปราศรัยตอนกลางคืนจำนวนมากขึ้นเรื่อย จนถึงต้นเดือนมิถุนายน ๒๕๓๓ เหตุการณ์การชุมนุมที่มัสยิดกรือเซะสุกงอม หลังมีคนเข้ามาแจกใบปลิวต่อต้าน จนเกิดชุลมุนกับผู้ชุมนุม นายตำรวจที่เข้าห้ามปรามถูกผู้ชุมนุมทำร้ายได้รับบาดเจ็บกลายเป็นมูลเหตุให้ทางการเตรียมใช้มาตรการทางกฎหมายสลายการชุมนุม

กระทั่งในคืนวันที่ ๓ มิถุนายน ก็กลายเป็นคืนสุดท้ายของการชุมนุม  ตามคำเล่าของหมอดิงว่า เขาประกาศถึงสามครั้งให้ประชาชนที่เป็นสตรี เด็ก และผู้ที่กลัวความตายออกจากที่ชุมนุม แต่กลับมีผู้เข้ามาร่วมชุมนุมมากขึ้น จนถึงราว ๑ แสนคน และไม่มีผู้ใดออกจากที่ชุมนุม

และไม่มีเจ้าหน้าที่เข้ามาในที่ชุมนุม

จนการปราศรัยจบลงตอนเที่ยงคืนเช่นทุกครั้งที่ผ่านมาประชาชนก็แยกย้ายกันกลับ บ้างนั่งรถบ้างเดินผ่านเจ้าหน้าที่ทหารตำรวจที่ตรึงกำลังอยู่รอบรัศมี ๒ กิโลเมตร โดยไม่มีเหตุการณ์รุนแรงใด ๆ เกิดขึ้น

แต่หมอดิงกับพวกที่เป็นแกนนำรวมแปดคนถูกตั้งข้อหากบฏจากการเป็นแกนนำชุมนุม และได้หลบหนีไปอยู่ประเทศมาเลเซีย กระทั่งถูกจับกุมส่งตัวกลับมาดำเนินคดีเมื่อปี ๒๕๓๘

ศาลพิพากษาจำคุก ๓๑ ปี แต่ได้รับอภัยโทษหลังถูกคุมขัง ๗ ปี

หลังการชุมนุมเรียกร้องใหญ่ครั้งนั้น ทางการอนุโลมให้ชาวบ้านเข้าใช้มัสยิดโบราณได้ตามสภาพมาตั้งแต่นั้น

แต่เหตุการณ์รุนแรงที่กรือเซะยังเกิดตามมาอีกหลายครั้ง
...

ถึงตอนนั้นผู้นำรัฐบาลคงเริ่มตระหนักแล้วว่าโจรใต้ไม่ได้มีเพียงกลุ่มเล็กๆ ที่จะปราบให้ราบคาบได้ใน ๓ เดือนอย่างที่คิด อย่างไรก็ตามช่วง ๒ ปีที่ผ่านมาสถานการณ์ ยังไม่รุนแรงเท่าที่จะเกิดขึ้นในช่วงหลังวันปีใหม่ ๒๕๔๗

แต่นายพลเสนาธิการทหารนายหนึ่งที่ทำงานข่าวอยู่ในพื้นที่ชายแดนใต้มา ๒๐ ปี อ้างจากการร่วมสอบสวนผู้ถูกจับกุมว่า การปล้นปืนครั้งนั้นใช้คนถึง ๓๐๐ คนเข้าไปในค่าย แยกย้ายกันขึ้นอาคารตามที่วางแผนการมา ซึ่งแต่ละกองร้อยอาจเหลือทหารอยู่แค่ ๑๐ คนในช่วงปีใหม่ สิบเวรที่ต่อสู้เสียชีวิต ทหารพัฒนาคนน้อย  จากนั้นขนเอาปืนใส่กระสอบ ลำเลียงผ่านสายสลิงลงมา ออกมาแยกเป็นสามสาย ส่งต่อ ๆ  เขาไม่เก็บเป็นคลัง ไปอาเจะห์ตามที่สังคมสงสัย แต่แยกย่อยส่งต่อไปเป็นสิบคน คนท้าย ๆ ไม่รู้ว่ามาจากไหนและจะไปไหน  สุดท้ายไปอยู่ตามหมู่บ้านที่จัดตั้งไว้  หลังเอาปืนไปแล้วมวลชนที่เหลือก็วางเรือใบ เผายาง ตัดต้นไม้  สกัดเส้นทางที่จะไปยังค่ายทหารปิเหล็ง

ในช่วงเวลาไล่เลี่ยกัน คนร้ายอีกกลุ่มได้เผาโรงเรียนในนราธิวาสนับ ๒๐ แห่ง วางเพลิงจุดตรวจตำรวจ ๒ แห่ง วางระเบิดแสวงเครื่องและระเบิดปลอมตามเส้นทางรวม ๑๒ จุด

เหตุการณ์ปล้นปืนในค่ายทหารโด่งดังเป็นข่าวใหญ่ไปทั่วประเทศ  ทำให้รัฐยอมรับว่าขบวนการแบ่งแยกดินแดนมีอยู่จริง ทั้งแถลงด้วยว่ามีการใช้ปืนที่ปล้นมาในการก่อเหตุรุนแรง

จากการสืบสวนปืนที่ถูกปล้นมีการนำไปแจกจ่ายไปใช้ก่อเหตุร้ายรายวันในพื้นที่ มีวิธีรักษาความลับโดยมีคนเดินปืนนำอาวุธส่งมอบและรับคืนตามจุดนัด ทำให้สมาชิกไม่รู้จักกัน เมื่อถูกจับกุมก็ไม่สามารถสาวถึงตัวผู้บงการ

ช่วงแรกของการสอบสวนพุ่งเป้าไปที่ทหารเกณฑ์ ๕๑ นายที่เพิ่งปลดประจำการ ขยายผลไปสู่การจับกุม ๘ อุสตาซ หรือครูสอนศาสนา โดยส่วนใหญ่สอนอยู่ที่โรงเรียนธรรมวิทยามูลนิธิ จังหวัดยะลา ที่ถูกกล่าวหาว่าร่วมอยู่ในขบวนการแบ่งแยกดินแดนกลุ่ม BRN  ผู้บงการปล้นปืนและก่อเหตุรุนแรงในพื้นที่ รวมทั้งจับกุมกำนันตำบลโต๊ะเด็ง ซึ่งซัดทอดถึงนักการเมืองระดับชาติอีกสามคนว่าอยู่เบื้องหลังการปล้นปืน แต่เขากลับคำให้การในชั้นศาลโดยอ้างว่าต้องยอมพูดตามที่ตำรวจบังคับเนื่องจากถูกซ้อมทรมาน

ผู้ถูกออกหมายจับอีกสองคนเป็นแกนนำของขบวนการ BRN (ขบวนการแนวร่วมปฏิวัติแห่งชาติมลายู ปัตตานี (มลายู : Barisan Revolusi Nasional Melayu Patani) คือ มะแซ อูเซ็ง เจ้าของแผน “บันไดเจ็ดขั้น” เพื่อการแบ่งแยกดินแดนจากประเทศไทย กับ สะแปอิง บาซอ อดีตครูใหญ่โรงเรียนธรรมวิทยามูลนิธิ ที่เชื่อกันว่าเป็นแกนนำสูงสุดของขบวนการ แต่ปัจจุบันทั้งคู่ได้เสียชีวิตแล้วในต่างแดน เมื่อปี ๒๕๕๙ และ ๒๕๖๐

นอกจากนี้ยังมีการลักพาตัวผู้ต้องสงสัยว่ามีส่วนในการปล้นปืนไปสอบสวนทรมานอีกหลายราย ทั้งนักศึกษา ครูสอนศาสนา ราษฎรในพื้นที่ บางรายถูกทำร้ายถึงเสียชีวิต และบางรายสูญหายไม่พบแม้ศพ

ช่วง ๒-๓ เดือนหลังเหตุการณ์มีการจับกุมผู้ต้องสงสัยอีกเก้าคนไปสอบสวนจนผู้ต้องหารับสารภาพ มีการทำแผนประทุษกรรมออกข่าวทางโทรทัศน์เป็นข่าวใหญ่ไปทั่วประเทศว่าจับคนร้ายปล้นปืนได้แล้ว ผู้ต้องหาถูกนำไปสอบสวนต่อที่กองบังคับการปราบปราม กรุงเทพฯ

เมื่อได้พบกับ สมชาย นีละไพจิตร ทนายความมุสลิมที่ได้รับการติดต่อให้มาว่าความให้กับผู้ต้องสงสัยกลุ่มนี้ พวกเขาเล่าว่าถูกตำรวจที่จับกุมทรมานทำร้ายร่างกายจนต้องยอมรับสารภาพ  ทนายทำเรื่องร้องเรียนไปยังหน่วยงานที่เกี่ยวข้องและยื่นคำร้องคัดค้านการฝากขังที่ห้องควบคุมตัวของตำรวจกองปราบฯ แต่ให้ฝากขังในเรือนจำดังคดีอาญาทั่วไป ซึ่งศาลรับคำร้อง

ขณะที่การคลี่คลายความจริงในเหตุการณ์ยังไม่เป็นที่ชัดแจ้ง หลังเกิดเหตุการณ์ใหม่ ๆ มีการตั้งข้อสงสัยกันว่า ปืน ๔๑๗ กระบอกที่ถูกปล้นไปจากค่ายปิเหล็งอาจเป็นการกระทำของทหารเองเพื่อนำอาวุธไปขายที่อาเจะฮ์ หรือเพื่อกลบเกลื่อนเรื่องอาวุธที่หายไปก่อนหน้านั้น ต่อมาความจริงค่อยเปิดเผยเมื่อสามารถยึดคืนอาวุธที่คนร้ายนำมาก่อเหตุ

ตามข้อมูลจากศูนย์ปฏิบัติการตำรวจจังหวัดชายแดนภาคใต้ นับถึงปัจจุบันมีปืนถูกปล้นไปนับ ๒,๐๐๐ กระบอก ยึดคืนมาได้ราว ๗๐๐ กระบอก ในจำนวนนี้เป็นปืนที่ถูกปล้นจากค่ายปิเหล็งกว่า ๙๐ กระบอก

คดีปล้นปืนค่ายปิเหล็ง ๔ มกราคม ๒๕๔๗ ถูกนับว่าเป็นหลักหมายแรกของเหตุการณ์ไฟใต้ในปัจจุบัน  ทั้งเจ้าหน้าที่รัฐยังเชื่อด้วยว่าการชุมนุมใหญ่หน้า สภ.อ. ตากใบ ในเดือนตุลาคมปีเดียวกัน ก็เป็นความต่อเนื่องมาจากกลุ่มขบวนการเดียวกันกับเหตุการณ์ปล้นปืน

และคดีปล้นปืนค่ายปิเหล็งยังเป็นชนวนเหตุให้ทนายความมุสลิมนักสิทธิมนุษยชนคนสำคัญ ถูกลักพาตัวหายไปยังไม่พบร่องรอยจนปัจจุบัน
...

แล้วในช่วงค่ำวันที่ ๑๒ มีนาคม ๒๕๔๗ ระหว่างทนายสมชายขับรถอยู่บนถนนรามคำแหง จะกลับบ้านย่านถนนอิสรภาพ ถูกชายฉกรรจ์ห้าคนล็อกตัวนำไปขึ้นรถยนต์อีกคัน ส่วนรถของเขาถูกคนร้ายอีกคนขับไปจอดทิ้งไว้แถวหมอชิต

การสืบสวนของตำรวจนครบาลต่อมามีการออกหมายจับและจับกุมตำรวจกองปราบฯ และหน่วยอื่นรวมห้านาย แต่การสอบสวนฟ้องร้องคดีขาดความร่วมมือจากเจ้าหน้าที่ระดับสูง  ในที่สุดศาลพิพากษาลงโทษจำเลยที่ ๑ เพียงคนเดียว จำเลยคนอื่นยกฟ้อง

ส่วนการติดตามหาตัวหรือศพของทนายสมชายยังไม่พบร่องรอยใด ๆ

การหายตัวของทนายสมชายเป็นคดีสำคัญที่เป็นข่าวใหญ่ไปทั่วประเทศและถึงระดับโลก ในประเด็นการละเมิดสิทธิมนุษยชนร้ายแรง

แม้แต่นักกฎหมายที่เชื่อมั่นในกระบวนการยุติธรรมของรัฐยังไม่รอดพ้นจากการถูกละเมิดด้วยความรุนแรงนอกระบบ จึงไม่ต้องสงสัยเลยว่าเหตุการณ์นี้จะยิ่งตอกย้ำความไม่ไว้วางใจต่อเจ้าหน้าที่รัฐของคนมุสลิมลงอีกเพียงใด

ยังไม่นับถึงว่าครอบครัวหนึ่งต้องขาดเสาหลัก ซึ่งจากนั้นมาภาระการเลี้ยงดูลูก ๆ ห้าคนก็ตกอยู่กับภรรยาเพียงคนเดียว

“พูดกับลูก ๆ เสมอว่า เราไม่ต่างจากคนทั่ว ๆ ไปในสังคม บางคนเป็นกรรมกรก่อสร้าง รับค่าแรงรายวัน และต้องเลี้ยงดูครอบครัว เขาก็ต้องซื้ออาหารในตลาดเดียวกับที่เราซื้อ คนเหล่านั้นเขาอยู่ได้ เราก็ต้องอยู่ได้  เราอาจจะไม่มีเสื้อผ้าสวย ๆ ใส่ เราอาจจะไม่มีเงินทองไปใช้จ่ายฟุ่มเฟือย แต่เราก็มีคุณภาพชีวิตที่ดี”
...

ภาพจากหนังสือพิมพ์ ไทยรัฐ ฉบับวันที่ ๓๐ เมษายน ๒๕๔๗

เนื้อหาเป็นบทสวดและประวัติความเป็นมาของชนชาติมลายูปาตานี ทำให้สมาชิกส่วนใหญ่ซึ่งเป็นเยาวชนที่มีความประพฤติเรียบร้อย ไม่ยุ่งเกี่ยวยาเสพติด ไม่เคยถูกจับกุม จึงไม่มีฐานข้อมูลทางคดีอยู่กับทางการ ได้รับการปลูกฝังสำนึกในความเป็นมลายูที่จะต้องปลดปล่อยเป็นอิสระจากรัฐไทย

มีการฝึกสมาธิ ฝึกความพร้อมด้านร่างกาย และการเรียนวิชาอาคมที่เชื่อว่าสามารถป้องกันตนจากอาวุธร้ายแรงได้

พวกเขาเรียกตัวเองว่าเปอร์มูดอปาตานี หรือเยาวชนกู้ชาติปาตานี ตามข้อมูลว่ามีสมาชิกไม่น้อยกว่า ๓,๐๐๐ คน พร้อมต่อสู้ในแนวทางนักรบพระเจ้าที่เรียกว่าญิฮาดหรือจีฮัด

เช้าตรู่วันที่ ๒๘ เมษายน ๒๕๔๗ สมาชิกที่มาเตรียมตัว ปฏิบัติการอยู่ที่มัสยิดกรือเซะ ออกเดินตามถนนมุ่งไปทางทิศเหนือหลังทำละหมาด  ถึงด่านจุดตรวจกรือเซะก็กรูกันเข้าไปในป้อมยาม ใช้มีดดาบบุกเข้าฟันตำรวจห้าหกนายที่อยู่ในป้อมไม่ให้ทันตั้งตัว  เจ้าหน้าที่บางนายใช้ปืนยิงสวนแต่ไม่อาจต้านทาน ต้องพากันวิ่งออกไปในสวนมะพร้าวของชาวบ้านแถวนั้น

หลังการปะทะตำรวจเสียชีวิตคาป้อมหนึ่งนาย ผู้บุกรุกถูกยิงตายหนึ่งราย พวกที่เหลือเก็บเอาอาวุธปืนของเจ้าหน้าที่สามสี่กระบอก เผาจักรยานยนต์สามสี่คัน แล้วพาพวกที่ถูกยิงบาดเจ็บสามคนกลับไปหลบในมัสยิดกรือเซะ

“บ้านผมอยู่หลังที่ ๕ ถัดเข้าไปจากถนนหน้ามัสยิด เช้านั้นตื่นมาเพราะได้ยินเสียงปืน เหมือนใกล้มาก ดังมากเหมือนเสียงปืนอยู่ข้างหู  ห้องนอนผมอยู่บนชั้น ๒ ผมคลานลงจากเตียงเหมือนเป็นสัญชาตญาณ ออกจากบ้านมาดูหน้าปากซอย ตอนนั้นถนนสาย ๔๒ ปัตตานี-นราธิวาส ยังไม่มีเลนคู่ขนาน แถวนั้นยังเป็นร่องน้ำต่ำกว่าถนน เราหมอบดูอยู่ตรงนั้น พอเสียงปืนสงบมีคนกลุ่มหนึ่งเดินมา แบกคนเจ็บมาด้วย”

มูหมัดซอเร่ เดง ชาวบ้านกรือเซะวัย ๓๘ ปี ที่รู้เห็นอยู่ในเหตุการณ์วันนั้นด้วย

“ชาวบ้านบางส่วนที่มาทำละหมาดในมัสยิดตามปรกติ เล่าว่าพวกที่จะออกปฏิบัติการทำละหมาดเสร็จ เข้าแถวเดินออกไป เขามีแต่มีดกับดาบ  คนในหมู่บ้านละหมาดเสร็จก็ได้ยินเสียงปืน  พอเจ้าหน้าที่ทิ้งป้อมแตกหนี เขาเอาปืนตำรวจกลับมา  หลังจากนั้นเขาใช้ไมค์คุยกับชาวบ้านว่าจะขอที่มั่นตรงนี้ พูดตั้งแต่ ๖ โมงครึ่ง จนฝ่ายรัฐตัดเสียงไป  อธิบายถึงสิ่งที่เขาทำ ว่าวันนี้ปฏิบัติการทั่วสามจังหวัด ขอให้ชาวบ้านถอยออกไป แต่เขาขออยู่ในมัสยิด ซึ่งสมาชิกส่วนหนึ่งอยู่ในมัสยิดอยู่ก่อนแล้วตั้งแต่เมื่อคืน  ชาวบ้านก็วิ่งกรูออกมา ผมกลับเข้าบ้าน ไม่คิดว่าเหตุการณ์จะยืดยาว คิดว่าก่อนเจ้าหน้าที่มาถึงเขาคงหนีไปก่อน แต่เขาไม่ยอมหนี”

ทหารชุดแรกมาด้วยรถฮัมวี ทันทีที่จอดทางด้านใต้ของมัสยิดก็ถูกยิงเข้าที่ประตูรถ จึงยิงตอบโต้เข้าไปทางมัสยิด

กำลังเจ้าหน้าที่เข้ามาเพิ่ม เช่นเดียวกับชาวบ้านที่เข้ามามุงดูอยู่รอบมัสยิด  จากคำให้การของแม่ทัพภาค ๔ ต่อคณะกรรมการอิสระฯ ว่าจนถึงช่วงบ่ายเขาได้มอบหมายให้ชุดเจรจาเข้าเจรจาฝ่ายตรงข้ามให้มอบตัว แต่ไม่ทันได้เจรจาพลปืนของกองร้อยปฏิบัติการพิเศษถูกยิงเสียชีวิต

“ความเป็นมลายูมุสลิมที่ดี เขาถือว่าแผ่นดินตรงนี้เป็นแผ่นดินที่ผู้คนเคร่งครัดในศาสนา และรู้สึกว่าทำไม คนในพื้นที่ที่เป็นเหมือนเจ้าของบ้าน กลับกลายเป็นคนต่ำต้อย ถูกปฏิบัติเหมือนเป็นพลเมืองชั้นสอง”

รองผู้อำนวยการรักษาความมั่นคงภายในจึงสั่งการให้ใช้ความเด็ดขาดตามขั้นตอนทางยุทธวิธี เริ่มจากยิงปืนเล็กกล แก๊สน้ำตา ระเบิดสังหาร และยิงด้วยเครื่องยิงระเบิดอาร์พีจี  จากนั้นใช้ชุดจู่โจมเข้ากวาดล้างภายในมัสยิดสองชุด

หัวหน้าชุดจู่โจมกล่าวกับคณะกรรมการอิสระฯ ว่า “ผมตกใจว่าทำไมข้างในมีคนเยอะขนาดนี้ ที่ได้รับข่าวครั้งแรกแค่สี่ห้าคน ชุดของเราได้ยิงเข้าไปจนเสียงโต้ตอบเงียบลง  เราออกมาให้ชุดหลังเข้าตรวจสอบว่าเสียชีวิตหมดหรือไม่ ชุดเราปลอดภัย ชุดสนับสนุนปลอดภัย”

ยอดผู้เสียชีวิตภายในมัสยิดมีทั้งสิ้น ๓๒ ราย

ในวันและเวลาใกล้เคียงกัน นอกจากที่มัสยิดกรือเซะยังมีการก่อเหตุรุนแรงที่ฐานทหารและจุดตรวจตำรวจอีกสองแห่งในจังหวัดปัตตานี  ในพื้นที่จังหวัดยะลาอีกราวหกแห่ง และที่อำเภอสะบ้าย้อย จังหวัดสงขลา ซึ่งเป็นข่าวสลดใจไปทั่ว เนื่องจากผู้เสียชีวิตเป็นนักกีฬาฟุตบอลเยาวชนของท้องถิ่นเกือบทั้งทีม

อาดิลัน อาลีอิสเฮาะ ทนายความจากมูลนิธิศูนย์ทนายความมุสลิม เล่าถึงกรณีนี้ว่า “วิสามัญ ๑๙ ศพ นักกีฬาฟุตบอล ที่ร้านอาหารสวยนะ อำเภอสะบ้าย้อย ญาติมาร้องคดีว่า จับเป็นก็ได้ทำไมต้องยิง จำเป็นต้องวิสามัญหรือไม่  เราไปดูที่เกิดเหตุ ดูแผนที่ ดูอะไรทั้งหมดแล้วก็เห็นว่าถ้าจะกดดันให้เขาจำนนยอมวางอาวุธก็สามารถจับได้โดยไม่ต้องวิสามัญ เพราะล้อมไว้หมดแล้ว และทุกศพโดนยิงแบบจ่อหัวทั้งหมด วิถีกระสุนพุ่งลงพื้น ช่วงนั้นกรรมการสิทธิมนุษยชนแห่งชาติก็ลงมาดู สุดท้ายสำนวนการชันสูตรก็ออกมาว่าความตายเกิดขณะเจ้าหน้าที่ทำการปฏิบัติหน้าที่ ไม่มีความผิด ปิดคดี”

“เหตุการณ์กรือเซะ” ที่เกิดในพื้นที่สามจังหวัดเมื่อวันที่ ๒๘ เมษายน ๒๕๔๗ วันเดียวกับที่เคยเกิด “เหตุการณ์ดุซงญอ” เมื่อ ๕๖ ปีก่อน ทำให้เจ้าหน้าที่รัฐเสียชีวิต ๖ นาย ฝ่ายผู้ก่อเหตุรุนแรงเสียชีวิตรวม ๑๐๘ ราย

คณะกรรมการอิสระไต่สวนข้อเท็จจริงกรณีมัสยิดกรือเซะ โดยเสียงข้างมากเห็นว่า การยุติเหตุการณ์โดยวิธีรุนแรงและอาวุธหนักนั้น เป็นเรื่องไม่เหมาะสมและเกินกว่าเหตุ  ต่อมามีการพิจารณาเงินเยียวยาให้กับญาติผู้เสียชีวิตในมัสยิดครอบครัวละ ๒ หมื่นบาท โดยคณะกรรมการผู้ได้รับผลกระทบสืบเนื่องจากเหตุการณ์ความไม่สงบในจังหวัดชายแดนภาคใต้

ทำไมคนเหล่านั้นจึงยอมตายถือมีดถือดาบไปสู้กับปืน จากคำถามที่ใครหลายคนตั้งขึ้นมา

โซรยา จามจุรี พบคำตอบบางส่วนจากการลงพื้นที่เยียวยาช่วยเหลือครอบครัวผู้สูญเสีย ที่ผู้ก่อเหตุเป็นอุสตาซ หรือครูสอนศาสนาคนหนึ่ง

“ข้อมูลจากลูกศิษย์เขาบอกว่า อุสตาซคนนี้ไม่พอใจกับระบบการศึกษาของรัฐไทยที่ไปเปลี่ยนแปลงเยาวชนในท้องถิ่น ทำลายตัวตนของเขา ความเป็นมลายูมุสลิมที่ดี  เขาถือว่าแผ่นดินตรงนี้เป็นแผ่นดินที่ผู้คนเคร่งครัดในศาสนา และเขารู้สึกว่าทำไมคนในพื้นที่ที่เป็นเหมือนเจ้าของบ้านกลับกลายเป็นคนต่ำต้อย ถูกปฏิบัติเหมือนเป็นพลเมืองชั้นสอง ขณะที่คนต่างถิ่นซึ่งเข้ามาภายหลังกลับได้ดิบได้ดี ได้รับการเอื้อประโยชน์ทุกอย่าง”

แต่อาจเนื่องมาจากการใช้ความรุนแรง ผู้เสียชีวิตในกรณีกรือเซะจึงไม่ได้เงินเยียวยาจากรัฐ และยังถูกตอบโต้ด้วยความรุนแรง ซึ่งกาลเวลาก็ได้พิสูจน์ว่านั่นไม่ใช่หนทางที่จะยุติปัญหา