ถ้าเป็นเช่นนั้นจริง การปฏิบัติต่อคนเหล่านี้ก็ควรจะแตกต่างจากอาชญากรทั่วไปหรือไม่ และ “ผู้ป่วย” ควรต้องรับการรักษาแทนที่จะต้องนำไปจำคุกหรือลงโทษแบบอื่นหรือไม่ ?

การที่จะตอบคำถามนี้ได้คงต้องมีวิธีประเมินชัดเจนว่าป่วยจริงหรือไม่

มีการประเมินว่ามีผู้ป่วยโรคจิตอยู่ราว ๐.๕-๑.๐ เปอร์เซ็นต์ของประชากร และอาจมีคนคุกในสหรัฐอเมริการาว ๑๕-๓๕ เปอร์เซ็นต์ที่เป็นผู้ป่วยโรคจิต เมื่อคนพวกนี้ออกจากคุกก็มีแนวโน้มสูงถึงสี่ถึงแปดเท่าที่จะก่ออาชญากรรมซ้ำอีก หากเทียบกับคนปรกติ ค่าเสียหายและค่าใช้จ่ายสำหรับการจัดการคนโรคจิตมีผู้คำนวณว่าแค่เพียงในสหรัฐอเมริกาประเทศเดียวก็สูงถึง ๒.๕-๔.๐ แสนล้านดอลลาร์สหรัฐต่อปีแล้ว

หากรักษาคนเหล่านี้ได้ก็คงประหยัดงบประมาณมหาศาล

งานวิจัยทางประสาทวิทยาศาสตร์ชี้ให้เห็นว่า ผู้ป่วยโรคจิตบางส่วนมีความผิดปรกติของร่างกายอย่างหนัก สมองประมวลผลแตกต่างจากคนทั่วไปจนไม่สามารถรับรู้ถึงอารมณ์ความรู้สึกของคนอื่นได้ มีงานวิจัยหลายชิ้นเชื่อมโยงเรื่องการไม่สามารถแยกแยะน้ำเสียงแสดงอารมณ์ต่าง ๆ ได้ เช่นน้ำเสียงแสดงความรู้สึกหวาดกลัว

ย้อนกลับไปต้นคริสต์ทศวรรษ ๑๙๙๐ มีการทดลองคลาสสิกของทีมที่นำโดยโรเบิร์ต ดี. แฮร์ ที่แสดงให้เห็นได้อย่างชัดเจนว่า พวกผู้ป่วยโรคจิตแยกแยะความแตกต่างเล็ก ๆ น้อย ๆ ของคำแสดงอารมณ์ไม่ได้ การทดลองทำง่าย ๆ โดยเขาให้ผู้ต้องหาที่น่าจะเป็นผู้ป่วยโรคจิตมองคำต่าง ๆ ที่แสดงบนจอ หากเป็นคำที่มีความหมายก็ให้กดปุ่ม

ผลที่พบก็คือไม่ว่าจะเป็นคนปรกติหรือผู้ป่วยก็แยกแยะคำที่มีอยู่จริงกับคำหลอก ๆ ที่โชว์ขึ้นมาได้ไม่แตกต่างกัน แต่ครั้นดูเฉพาะในกลุ่มคำที่มีอยู่จริงและเป็นคำที่ “แสดงนัย” บวก (เช่นน้ำนม) หรือลบ (เช่นแผลเป็น) หรือเป็นกลาง (เช่นประตู) หากเป็นคำที่มีนัยบวกหรือลบ คลื่นสมองของคนทั่วไปจะโดนกระตุ้นทั้งคู่ แต่กับพวกโรคจิตกลับตอบสนองน้อยมากและกราฟคลื่นสมองก็ไม่ค่อยเปลี่ยนแปลง

ผู้ป่วยโรคจิตกลุ่มนี้ยังเข้าใจคำอุปมาอุปไมยได้ไม่ดีเท่าคนทั่วไป อีกทั้งยังแยกแยะคำศัพท์นามธรรม เช่น ความรัก ความเชื่อใจ การอุทิศตัว ความอยากรู้อยากเห็น ไม่ค่อยออกด้วย ยกตัวอย่างประโยค “ความรักเป็นยาแก้ความเจ็บป่วยของโลก” ผู้ป่วยโรคจิตมองว่าคำนี้มีนัยเป็นลบแทนที่จะเป็นบวก

คีห์ลวิจัยพบใน ค.ศ. ๑๙๙๙ ว่าพวกโรคจิตระบุคำนามที่เป็นนามธรรม (เช่น ความรัก การหลอกลวง ความเชื่อใจ การอุทิศตัว และความอยากรู้อยากเห็น) ผิดมากกว่าคนทั่วไป

โจชัว บักโฮลต์ซ (Joshua Buckholtz) นักประสาทวิทยาศาสตร์ที่มหาวิทยาลัยแวนเดอร์บิลต์ในรัฐเทนเนสซี ตรวจสอบสารเคมีในสมองของผู้ป่วยโรคจิตที่เป็นอาชญากร พบว่าคนกลุ่มนี้มีสารโดปามีน มากกว่าคนทั่วไปอย่างมีนัยสำคัญ  สารนี้หลั่งออกมาเมื่อได้รับการกระตุ้นให้ทำสิ่งต่าง ๆ เป็นเสมือน “รางวัล” ที่ทำให้พึงพอใจ  ความต้องการให้ร่างกายหลั่งโดปามีนมาก ๆ นี่เองที่อาจกระตุ้นให้คนพวกนี้ทำอาชญากรรมต่าง ๆ โดยไม่สนใจผลที่จะตามมา

ใน ค.ศ. ๒๐๑๗ มีงานวิจัยสำคัญที่ทีมจากมหาวิทยาลัยชั้นนำหลายแห่งร่วมงานกัน นำทีมโดยนักวิจัยจากมหาวิทยาลัยฮาร์วาร์ด พวกเขาทดสอบคนโรคจิตโดยใช้อุปกรณ์ตรวจการทำงานของสมองที่เรียกว่า fMRI สิ่งที่นักวิจัยพบก็คือมีความบกพร่องของการเชื่อมต่อของสมองสองส่วนคือ สมองที่เชื่อมโยงกับการให้รางวัล ความพึงพอใจ และการเสพติด (nucleus accumbens) และสมองที่เกี่ยวข้องกับการตัดสินใจ การควบคุมอารมณ์ และพฤติกรรมทางสังคม (ventromedial prefrontal cortex)

ผลลัพธ์ก็คือสมองส่วนหลังที่รับผิดชอบโดยตรงต่อการวิเคราะห์ผลในอนาคตจากการตัดสินใจเรื่องตรงหน้านั้นทำงานไม่เต็มที่หรือทำงานไม่ได้เลย วงจรควบคุมการตัดสินใจจึงเสียหายไป ทำให้มักตัดสินใจทำสิ่งที่สุ่มเสี่ยงและผิดศีลธรรมมากกว่าคนทั่วไป

หากมองจากสิ่งที่คนโรคจิตทำ ก็ไม่น่าแปลกใจว่าคนทั่วไปมักมองคนกลุ่มนี้ว่าเป็นพวก “คนเลือดเย็น” เป็นคนร้ายที่ไร้อารมณ์ความรู้สึก ทำเรื่องแย่ ๆ ได้สารพัดกับคนอื่นได้ แต่ความจริงที่ลึกลงไปคือ คนพวกนี้เป็นผู้ป่วย และอาการป่วยทำให้เกิดนิสัยที่ดูราวกับเป็นคนเลือดเย็นต่างหาก

งานวิจัยที่มากขึ้นเกี่ยวกับวิธีการรับรู้หรือมองโลก รวมไปถึงความผิดปรกติทางร่างกาย อารมณ์ความรู้สึก การตัดสินใจ และความเสียใจต่อผลการกระทำของตัวเอง อาจนำทางไปสู่การรักษาที่ได้ผลมากกว่าการลงโทษ ซึ่งตามข้อมูลที่ได้กล่าวไปข้างต้นแสดงให้เห็นว่าไม่ค่อยได้ผล

อาชญากรโรคจิตบางคนจึงอาจไม่ใช่คนเลวโดยสันดาน แต่เป็นผู้ป่วยที่มีระบบการตัดสินใจบกพร่องต่างหาก