แต่ถึงจะอยู่วังเดียวกัน ช่วงนี้กลับเกิดรอยร้าวระหว่างนายพันเอก พระยาพหลฯ กับนายพันโท พระยาทรงฯ คำพิพากษาของศาลพิเศษฯ เล่าถึงการลอบประชุมผู้บังคับกองพันในตึกทหารโดยนายพันเอก พระยาพหลฯ ไม่ทราบ จนครั้งหนึ่งนายพันเอก พระยาพหลฯ มารับแขกนอกตึก พอจะกลับขึ้นตึก ทหารยามไม่ให้ขึ้นและอยู่ในท่า “เตรียมแทง” พอพระยาทรงฯ มาดู ก็แก้ตัวว่า “ทหารไม่รู้จักผู้บังคับบัญชา” มีการวิเคราะห์ว่า ท่าทีนี้แสดงถึงความมุ่งหมายแย่งชิงอำนาจของนายพันโท พระยาทรงฯ

มิถุนายน-มีนาคม ๒๔๗๕ (นับตามปฏิทินเก่า) รัฐสภาและคณะกรรมการราษฎรก็ยุ่งอยู่กับการร่างรัฐธรรมนูญฉบับถาวร ครม. ยังเร่งให้หลวงประดิษฐ์ฯ ร่าง “เค้าโครงการเศรษฐกิจแห่งชาติ” โดยประสานงานกันอย่างใกล้ชิดและคอยกราบบังคมทูลรายงานรัชกาลที่ ๗ จนพอพระทัย ถึงกับครั้งหนึ่งตรัสว่าพระองค์ก็เป็น “โซเชียลลิสต์” (สังคมนิยม) เหมือนกัน

เค้าโครงการเศรษฐกิจนี้ต่อมารู้จักในชื่อ “สมุดปกเหลือง” มีเนื้อหาโดยย่อคือ รัฐบาลจะประกันความเป็นอยู่ประชาชน ๑๑ ล้านคน (ขณะนั้น) ผ่านระบบสหกรณ์ ให้ทุกคนมีสถานะคล้ายรับราชการ รัฐจัดซื้อที่ดินมาบริหาร มีรายละเอียดการตั้งหน่วยงานทางเศรษฐกิจ (สหกรณ์, ธนาคารกลาง) การเก็บภาษีมรดก โดยยืนยันว่าไม่มีการยึดที่ดินคนมั่งมี และมีกฎหมายอีกสองฉบับที่จะออกบังคับใช้เพื่อให้การดำเนินการเป็นไปได้

แต่ข้อกล่าวหา “คอมมิวนิสต์” ก็ดังขึ้น เกิดแรงต้านในกรรมการราษฎร แม้หลวงประดิษฐ์ฯ จะชี้แจงในเอกสารว่ามองความเป็นจริงและนำ “ส่วนที่ดีของลัทธิต่าง ๆ ที่เห็นเหมาะสม...ยกขึ้นเป็นเค้าโครงการ”

ไม่นานปัญหาก็ลุกลาม เกิดความขัดแย้งในคณะรัฐมนตรี แม้ว่าหลวงประดิษฐ์ฯ ส่งสัญญาณ “ถอย” ยอมแก้เนื้อหาและย้ำว่าเป็นข้อเสนอทางนโยบาย แต่ข้อหาคอมมิวนิสต์ก็กลบเรื่องนี้ไปทั้งหมด

พระยามโนฯ ยังนำ “สมุดปกขาว” ที่เชื่อว่าเป็นพระบรมราชวินิจฉัยในรัชกาลที่ ๗ เข้า ครม. ตั้งคำถามถึงประสิทธิภาพของสหกรณ์ ปัญหาการเก็บภาษีมรดกที่จะทำได้แค่สามรุ่น ตั้งคำถามว่าราษฎรจะกลายเป็น “ทาส” วิจารณ์ความพยายามตั้งสมาคมคนงานว่าจะเป็นที่หาประโยชน์ของหัวหน้าคนงาน กระทบกระเทียบว่า “สตาลินจะเอาอย่างหลวงประดิษฐ์ฯ หรือหลวงประดิษฐ์จะเอาอย่างสตาลินก็ตอบไม่ได้”

ขณะที่นายพันเอก พระยาพหลฯ มองว่า “ถ้าได้แก้ไขเสียก็ใช้ได้” นอกจากนี้ยังได้เข้าเฝ้าฯ รัชกาลที่ ๗ ที่หัวหิน และถูกตรัสถามว่าระบอบรัฐธรรมนูญ “จะไปได้ตลอดรอดฝั่งหรือไม่” หัวหน้าคณะราษฎรจึงกราบบังคมทูลตอบว่า “ถ้าข้าราชการของพระองค์ไม่โลภ ก็คงจะตลอดรอดฝั่งไปได้”

ทั้งนี้ในการประชุม ครม. วันที่ ๒๘ มีนาคม ๒๔๗๕ (นับตามปฏิทินเก่า) นายพันเอก พระยาพหลฯ ยังยับยั้งไม่ให้หลวงประดิษฐ์ฯ ลาออก แต่เมื่อมีการลงมติว่าจะรับหรือไม่รับ เขาเลือก “งดออกเสียง”  ขณะที่พระยามโนฯ อยู่ฝ่ายชนะมติ สถานการณ์ตึงเครียดยังเกิดขึ้นที่สภา ด้วย สส. ที่สนับสนุนหลวงประดิษฐ์ฯ ยังทวงถามถึงเค้าโครงการเศรษฐกิจ เกิดความขัดแย้งเมื่อรัฐบาลส่งทหารมาค้นอาวุธ สส. ทำให้มีการโจมตีพระยามโนฯ ว่าเป็น “มโนเครซี” (เผด็จการพระยามโนฯ)

"คุณรักตัวหรือรักบ้านเมือง"

พระยาพหลฯ ถามหลวงพิบูลฯ ก่อนจะร่วมวางแผนทำรัฐประหาร วันที่ ๒๐ มิถุนายน ๒๔๗๖

น่าแปลกที่ช่วงนี้พระยามโนฯ แนะนำให้นายพันเอก พระยาพหลฯ ไปพักผ่อน เขาจึงไปกาญจนบุรีในช่วง ๓๑ มีนาคม ๒๔๗๕-๑ เมษา-ยน ๒๔๗๖ เพราะมองว่าที่วุ่นวายอยู่เป็นเรื่อง “...หยุมหยิม ก็คาดหมายว่าจะตกลงกันได้ในที่สุด ไม่ได้คิดเลยว่าจะกลายเปนเรื่องใหญ่โต”

ขากลับ นายพันเอก พระยาพหลฯ และคณะนั่งเรือออกจากปากน้ำแม่น้ำแม่กลองสู่อ่าวไทยทางจังหวัดสมุทรสงครามเพื่อเข้ากรุงเทพฯ ทางปากแม่น้ำเจ้าพระยา แต่พบคลื่นลมแรง จนเรือยนต์ ราชบุรี ที่โดยสารเกือบล่ม กว่าจะเทียบท่าที่สมุทรสาครเพื่อต่อเรือเล็กเข้าพระนครก็ล่าช้า จนเข้าสู่ ๐๒.๐๐ น. ของวันใหม่ แทนที่จะเป็น ๒๐.๐๐ น. ตามกำหนดเดิม  ในความเรียง “ผจนภัยไนทเล” นายพันเอก พระยาพหลฯ เล่าว่าเขาสังหรณ์ถึง “เหตุการน์ที่ร้ายแรงเกิดขึ้นในเบื้องหน้า”

เมื่อถึงพระนคร “พระยามโนฯ เอาประกาศ (พระราชกฤษฎีกา) ปิดสภาผู้แทนราษฎรมาให้ลงนาม”

สภาพที่ไม่มีเวลาสืบสาวเรื่องราว ทำให้ “ต้องรำลึกถึงความปลอดภัยและความมั่นคงของประเทศเป็นสำคัญ ผมจำต้องตัดความรักใคร่ในหลวงประดิษฐ์ฯ และหน้าที่ซึ่งผมพึงมีต่อประเทศออกไปเปนคนละส่วน และเข้าร่วมชื่อ...” (ประชาชาติ, ๗ เมษายน ๒๔๗๖) ในฐานะรัฐมนตรีผู้สนองพระบรมราชโองการ

แต่หลังจากนั้นพระยามโนฯ ก็ออกคำแถลงการณ์ของรัฐบาล โจมตีหลวงประดิษฐ์ฯ อย่างรุนแรงว่าเป็นคอมมิวนิสต์ ออกพระราชบัญญัติว่าด้วยคอมมิวนิสต์ พุทธศักราช ๒๔๗๖ แล้วบีบให้หลวงประดิษฐ์ฯ ออกนอกประเทศในวันที่ ๑๒ เมษายน 

ตามด้วยพิมพ์สมุดปกขาวแจกอีก ๓,๐๐๐ ฉบับ โดยแหล่งทุนนั้นชัดเจนว่ามาจากเครือข่ายคณะเจ้า (ประชาชาติ, ๒๐ เมษายน ๒๔๗๖)

"เวลาทำงานพ่อ (พระยาพหลฯ) ใช้ห้องชั้น ๒ (ของวังปารุสก์)"

พ.ต. พุทธินาถ พหลพลพยุหเสนา
กล่าวถึงบิดาสมัยเป็นนายกฯ

ปัจจุบัน (ปี ๒๕๖๗) พื้นที่วังปารุสก์ด้านติดถนนศรีอยุธยาเป็นพิพิธภัณฑ์ตำรวจ วังปารุสก์ ตำหนักจิตรลดา (ตึกทหาร) เป็นที่จัดนิทรรศการถาวรที่ไม่มีเรื่องพระยาพหลฯ ปรากฏอยู่ อีกส่วนที่เป็น “ตึกพลเรือน” ยังคงเป็นพื้นที่ปิด เนื่องจากเป็นที่ทำการของสำนักข่าวกรองแห่งชาติ

อาจารย์ศรัญญูอธิบายว่ารัฐบาล “พระยาพหลฯ ๑” ใช้นโยบาย “แก้ไข-ไม่แก้แค้น” ไม่เอาเรื่องพระยามโนฯ แม้คณะราษฎรสายพลเรือนจำนวนหนึ่งต้องการเช็กบิล แต่พระยาพหลฯ ขอให้ “ประนีประนอม ไม่อยากเสียเลือดเนื้อ เพราะมองว่าพระยามโนฯ เป็นแค่ตัวกลางระหว่างคณะราษฎรกับพระปกเกล้าฯ  จะเห็นว่าหลัง ๒๐ มิถุนายน จะมีคณะราษฎรสายพลเรือนจำนวนหนึ่งลาออก ซึ่งพวกนี้เป็นสายสุดขั้วที่จะเอาเรื่อง”

พลเอกบัญชรมองว่าในธรรมเนียมทหาร หากมอบอำนาจให้ผู้บังคับการในสนามรบเป็นเรื่องปรกติที่หลวงพิบูลฯ จะเป็นคนนำ ยิ่งเมื่อคิดถึงความเป็นจริงว่า ในเหตุการณ์นี้ทหารเรือวางตัวเป็นกลางไม่ฟังคำสั่งรัฐบาล มีการประกาศกฎอัยการศึก ก็ยิ่งทำให้หลวงพิบูลฯ มีอำนาจมาก

เมื่อปราบกบฏเสร็จในวันที่ ๒๕ ตุลาคม ๒๔๗๖ พระองค์เจ้าบวรเดชก็ลี้ภัยไปที่เมืองไซ่ง่อน อินโดจีนของฝรั่งเศส พระยาศรีฯ ถูกยิงเสียชีวิตในการรบที่สถานีหินลับ ทหารและตำรวจฝ่ายรัฐบาลเสียชีวิต ๑๗ คน บาดเจ็บ ๕๙ คน รัฐบาลจัดงานศพให้วีรชน ๑๗ นาย โดยทำ “เมรุสามัญชน” ครั้งแรกที่ท้องสนามหลวง

จากนั้นตั้งศาลพิเศษดำเนินคดีผู้ต้องหากว่า ๖๐๐ คน ออก พ.ร.บ. จัดการป้องกันรักษารัฐธรรมนูญ พ.ศ. ๒๔๗๖ ให้อำนาจเจ้าหน้าที่กักบริเวณผู้ต้องสงสัยว่าจะล้มล้างรัฐธรรมนูญถึง ๑๐ ปี มีโทษปรับ ๕๐๐-๕,๐๐๐ บาท จำคุก ๓-๒๐ ปี ซึ่งต่อมาถูกวิจารณ์ว่าเป็นการใช้อำนาจเกินขอบเขต

อาจารย์ศรัญญูมองว่ากฎหมายนี้ “เพื่อป้องปราม เพราะเมื่อมีการกล่าวหา จะมีคณะกรรมการพิจารณาดูหลักฐาน ส่วนการจำกัดบริเวณ ผู้ถูกกักก็มีอิสระกว่าถูกจำขังในคุก เป็นการลดบทบาททางการเมือง กฎหมายนี้ออกโดยรัฐสภา ศาลพิเศษก็ตั้งขึ้นพิจารณาคดีกบฏโดยเฉพาะ ตัดสินจบก็หมดสภาพ ต่างกับมาตรา ๑๗ ของจอมพลสฤษดิ์และศาลพิเศษในยุคหลังที่มีมากและฝังตัวในระบบการเมืองอย่างถาวร”

ต่อมาหลังเลือกตั้ง สส. ประเภท ๑ สส. ชุดใหม่ที่เปิดประชุมในเดือนธันวาคม ๒๔๗๖ ก็นำประเด็นหลวงประดิษฐ์ฯ มาทวงถามรัฐบาล “พหลฯ ๒” โดย ฟัก ณ สงขลา สส. อุตรดิตถ์ เสนอญัตติให้สภาตั้งกรรมการสืบ เพราะ “ยังเคลือบคลุมอยู่” ต้องการให้ “ประจักษ์ชัดแจ้งลงไปว่ามีมลทินหรือไม่” โดยสภาตั้งกรรมาธิการชุดหนึ่ง มีผู้เชี่ยวชาญชาวต่างประเทศเข้าร่วมด้วยสองคนตามความต้องการของนายพันเอกพระยาพหลฯ ที่ต้องการให้มีคนนอกเพื่อความเป็นกลางมากที่สุด

โดยกรรมาธิการมุ่งสอบแนวคิดหลวงประดิษฐ์ฯ มากกว่ามุ่งไปที่สมุดปกเหลือง “ซึ่งเป็นของที่เปลี่ยนแปลงแก้ไขได้” และเป็นเพียงข้อเสนอเชิงนโยบาย ผลออกมาว่าไม่เป็นคอมมิวนิสต์ ขณะที่ฝ่ายคัดค้านในสภามองว่าต้องพิจารณาสมุดปกเหลืองด้วยเพราะเป็นชนวน แต่สภาก็ลงมติรับรองการสอบสวน

ต่อมานายพันเอก พระยาพหลฯ เปิดใจต่อสภาว่า ตนพยายามรักษาความเป็นกลางไว้ โดยรำลึกถึงคราวที่ส่งหลวงประดิษฐ์ฯ ไปต่างประเทศว่า ที่ตนแสดงอาการอาลัยชัดเจนเพราะ “...รู้อยู่เต็มใจว่าหลวงประดิษฐ์มนูธรรมมิได้เป็นไปดังคำกล่าวหานั้น...ข้าพเจ้าแสดงให้แลเห็นว่า คนดีถูกกล่าวหา แต่เรื่องเช่นนี้ข้าพเจ้ารู้สึกอยู่แต่ในใจข้าพเจ้า และได้บอกหลวงประดิษฐ์มนูธรรมทีหลังว่า คุณหลวงมีความรู้ แต่ขาดความรู้ในทางน้ำใจของพวกเราบางคน ข้าพเจ้าเองโดนมาอย่างนี้โดยหลายครั้งหลายหนแล้ว...หลวงประดิษฐ์มนูธรรมรู้แต่เพียงเท่าที่ได้เคยไปเรียนมาจากต่างประเทศ จึงพลาดท่าเสียทีถึงกับนอนหงายเช่นนี้...”

กฎหมายอีกชุดคือร่าง พ.ร.บ. แก้ไขเพิ่มเติมประมวลกฎหมายอาญาทหาร พ.ศ. ๒๔๗๗  ร่าง พ.ร.บ. แก้ไขเพิ่มเติมในลักษณะกฎหมายอาชญา ฉบับที่ ๖ พ.ศ. ๒๔๗๗ และร่าง พ.ร.บ. วิธีพิจารณาความอาญา พ.ศ. ๒๔๗๗ ที่เนื้อหา
เกี่ยวเนื่องกัน เพราะทรงมองว่าอำนาจพระราชทานอภัยโทษถูกลดทอนลง

แต่สภาก็ลงมติยืนยัน โดย สส. ปราจีนบุรีระบุว่าการทักท้วงของพระองค์อนุโลมตามไม่ได้เพราะเป็นการ “นอกเหนือรัฐธรรมนูญ” และยืนยันอำนาจสภาที่ได้รับฉันทะจากประชาชน

ตุลาคม ๒๔๗๗ รัชกาลที่ ๗ ทรงโทรเลขแจ้งผ่านผู้สำเร็จราชการแทนพระองค์ในพระนครไปยังนายพันเอก พระยาพหลฯ ว่า ความเห็นของพระองค์กับรัฐบาล “ขัดกัน” เสียแล้ว และตรัสถึงแนวคิดสละราชสมบัติ 

นายกฯ จึงกราบบังคมทูลฯ ผ่านผู้สำเร็จราชการว่า กิจการที่ทำหาได้เจตนา “ขัดพระราช-หฤทัย...แต่ได้ปฏิบัติการไปโดยบริสุทธิ์ใจ เพื่อให้การเป็นไปตามรัฐธรรมนูญเท่านั้น” และส่งตัวแทน คือ ประธานสภา เลขาธิการ ครม. และเลขานุการกระทรวงการต่างประเทศไปเข้าเฝ้าฯ ที่อังกฤษร่วมกับทูตสยามประจำปารีส 

การเข้าเฝ้าฯ เจรจากินเวลาตั้งแต่เดือนธันวาคม ๒๔๗๖ จนถึงช่วงปลายปี (มีนาคม) ๒๔๗๗

โดยสรุปคือ รัชกาลที่ ๗ ทรงมี “พระราชบันทึก” วิจารณ์เหตุการณ์ตั้งแต่เปลี่ยนแปลงการปกครอง ทรงยกปัญหาการเลือก สส. ประเภท ๒ (แต่งตั้ง) ปัญหาอำนาจวีโต้กฎหมายของพระองค์ในระหว่างที่สภาส่วนหนึ่งยังมาจากการแต่งตั้ง (สส. ประเภท ๒)

ทั้งยังทรงเปลี่ยนท่าทีจากสมัยรัฐบาลพระยามโนฯ อย่างสิ้นเชิงหลายเรื่อง เช่น ทรงเสนอให้แก้รัฐธรรมนูญให้มีเสรีภาพ ให้จัดตั้งพรรคการเมืองได้ ให้เลิก พ.ร.บ. ป้องกันรัฐธรรมนูญ อภัยโทษนักโทษการเมือง ไม่ตัดงบประมาณทหารรักษาวัง “ขอให้รัฐบาลจ่ายอาวุธ และลูกกระสุนเท่ากับกองร้อย กองพันทหารราบอื่น ๆ” ให้ทหารรักษาวัง

ยังมีประเด็นย่อย เช่น การจัดการทรัพย์สินส่วนพระมหากษัตริย์ที่ทรงไม่ต้องการ “มีฐานะเช่นเดียวกับฐานะของพระเจ้าแผ่นดินอังกฤษ” พระราชอำนาจการอภัยโทษที่ถูกจำกัดเวลาตัดสินพระทัยลง พระราชอำนาจเลือก สส. ประเภท ๒ (แต่งตั้ง) โดยทรงขอให้นำเรื่องนี้เข้าสภา

กรณีปัญหาเรื่อง สส. ประเภท ๒ รัฐบาลตอบว่าเป็นไปตามรัฐธรรมนูญฉบับวันที่ ๑๐ ธันวาคม ๒๔๗๕ ที่ขณะร่างทอดพระเนตรใกล้ชิด ส่วนการตั้ง สส.ประเภท ๒ หลังเลือกตั้ง สส. ประเภท ๑ ในเดือนธันวาคม ๒๔๗๖ คนที่ได้รับเลือกนั้นเป็นผู้ก่อการ ๔๗ คนจาก ๗๘ คน นอกนั้นเป็นผู้มีประสบการณ์ ทั้งยังเกิดขึ้นขณะที่พระองค์ยังไม่เสด็จนิวัตพระนครจนวันที่ ๙ ธันวาคม (ก่อนเปิดสภาวันเดียว) รัฐบาลก็รีบทูลเกล้าฯ ถวายรายชื่อในวันนั้น (เรื่องนี้ก็ยังมีผู้ตั้งข้อสงสัยว่า ทำไมรัฐบาลไม่โทรเลขถวายรายชื่อล่วงหน้า)

พระราชหัตถเลขาสละราชสมบัติของรัชกาลที่ ๗ มักถูกใช้โดยคนรุ่นหลังที่มีวัตถุประสงค์ทางการเมือง โดยถูกตัดออกจาก "บริบทของเหตุการณ์" เสมอมา

ส่วนการแก้รัฐธรรมนูญเรื่องการยืนยันกฎหมายหลังกษัตริย์ทรงวีโต้ ที่ควรจะเป็นเสียง สองในสามนั้น รัฐบาลกราบบังคมทูลฯ ว่าไม่เห็นด้วย เพราะถ้าดูจำนวนเสียงโหวตที่ผ่านกฎหมายที่ทรงวีโต้ ก็เห็นว่ามิได้ส่งผลใดถึงแม้จะแก้ อีกทั้งถ้าแก้ไขรัฐธรรมนูญ จะทำให้รัฐธรรมนูญที่เพิ่งบังคับใช้ขาดความศักดิ์สิทธิ์ไป

ทางด้าน พ.ร.บ. จัดการป้องกันรักษารัฐ-ธรรมนูญ รัฐบาลมองว่าเป็นการป้องกันดีกว่ารอให้เกิดเหตุการณ์ที่ส่งผลให้ “เสียชีวิตของไพร่ฟ้าข้าแผ่นดินไปโดยใช่เหตุ” เช่นกรณีกบฏบวรเดช

ด้านคดีกบฏบวรเดช รัฐบาลกราบบังคมทูลฯ ว่างดส่งฟ้องมาระยะหนึ่งแล้ว ผู้ต้องหาที่ยังอยู่ในกระบวนการก็ควรปล่อยให้กระบวนการไปถึงที่สุด ส่วนประเด็นทหารรักษาวังนั้น ตามประเพณี “หามีอาวุธเช่นนั้นไม่” ทั้งยังกราบบังคมทูลฯ ข้อคำนึงคือพระองค์ทรงเป็นจอมทัพอยู่แล้ว หากทำเช่นนั้น ทหารผู้ภักดีเหล่าอื่นอาจ “รู้สึกโทรมนัสว่า พระมหากษัตริย์ไม่ทรงไว้วางพระราชหฤทัย” เพราะมีการติดอาวุธให้กองกำลังรักษาพระองค์

ต่อมานายกฯ กราบบังคมทูลฯ รัชกาลที่ ๗ ผ่านราชเลขาฯ ว่า ครม. ลงมติ “กราบบังคมทูล (ตอบ) อย่างชัดเจนแล้ว” ส่วนสภาก็ลงมติเอกฉันท์ “ผ่านวาระ” ที่พระองค์ขอให้พิจารณาไป “จึงไม่มีอะไรจะกราบบังคมทูลเพิ่มเติมอีก”

เมื่อถึงทางตัน ๒ มีนาคม ๒๔๗๗ (เดือนสุดท้ายของปีตามปฏิทินเก่า) รัชกาลที่ ๗ มีพระราชหัตถเลขาสละราชสมบัติ ในพระราชหัตถเลขาฉบับนี้มีวรรคสำคัญซึ่งเป็นที่รู้จักดีในยุคต่อมาว่า “ข้าพเจ้ามีความเต็มใจที่จะสละอำนาจ อันเป็นของข้าพเจ้าอยู่แต่เดิมให้แก่ราษฎรโดยทั่วไป แต่ข้าพเจ้าไม่ยินยอมยกอำนาจทั้งหลายของข้าพเจ้าให้แก่ผู้ใด โดยเฉพาะเพื่อใช้อำนาจนั้นโดยสิทธิขาดและโดยไม่ฟังเสียงของราษฎร”

อาจารย์ศรัญญูระบุว่าถ้าอ่านเฉพาะท่อนนี้ จะไม่เห็นภาพทั้งหมด “ต้องอ่านเอกสารฉบับเต็มที่รัฐบาลพระยาพหลฯ พิมพ์เรื่องการสละราช-สมบัติ หากแยกเอกสารออกจากกัน เอกสารแต่ละฝ่ายก็จะเข้าข้างตัวเอง ที่ผ่านมาฝ่ายอนุรักษนิยมมักหยิบประโยคนี้มาใช้ทางการเมืองโดยแยกจากบริบทแวดล้อม ทั้งที่เป็นเพียงส่วนหนึ่งของชุดเอกสาร” โดยอธิบายว่าสิ่งที่เกิดขึ้นขณะทรงสละราชย์คือภาวะ “การต่อรองระหว่างรัชกาลที่ ๗ กับรัฐบาลพระยาพหลฯ ในช่วงแรกประนีประนอมกัน แต่เมื่อฝ่ายหนึ่งต้องการอำนาจมากขึ้น อีกฝ่ายก็ไม่ยอมเพราะสถานการณ์เปลี่ยนรัฐบาลปฏิเสธ สุดท้ายคำขาดเรื่องสละราชสมบัติก็กลายเป็นทางออกเดียว”

ถึงตอนนี้ นายพันเอก พระยาพหลฯ ยังต้องเผชิญปัญหา “วิกฤตรัฐธรรมนูญ” (constitutional crisis) ทันที เพราะผู้สำเร็จราชการแทนพระองค์รัชกาลที่ ๗ คือสมเด็จฯ เจ้าฟ้ากรมพระนริศรานุวัดติวงศ์ ทรงหยุดลงพระนามในกฎหมายและเอกสารที่ต้องมีพระปรมาภิไธยปรากฏ การบริหารราชการแผ่นดินจึงชะงักลง

นายพันเอก พระยาพหลฯ  ม.จ. วรรณไวทยากร วรวรรณ และหลวงธำรงฯ จึงรีบไปเข้าเฝ้าฯ กราบบังคมทูลฯ ขอให้ทรงทำหน้าที่ต่อระหว่างที่พระราชหัตถเลขาสละราชสมบัติยังไม่เข้าสู่ขั้นตอนสภา ทว่าสมเด็จฯ กรมพระนริศฯ ตัดสินพระทัยไม่ลงนามในเอกสารใด ๆ อีก

อาจารย์ศรัญญูระบุว่า จุดยืนของนายพันเอกพระยาพหลฯ ตอนนี้สำคัญมาก ด้วยเขายังคงยืนยันระบอบราชาธิปไตยภายใต้รัฐธรรมนูญ (constitutional monarchy) ยึดมั่นขั้นตอนในสภาและตัดสินใจทูลเชิญพระองค์เจ้าอานันทมหิดลขึ้นครองราชย์เป็นรัชกาลที่ ๘ แห่งราชวงศ์จักรี

ในการเข้าเฝ้าสมเด็จฯ กรมพระนริศฯ นายพันเอก พระยาพหลฯ ได้ทูลว่า รัฐบาลให้ประธานสภาผู้แทนราษฎร (พระยาศรีธรรมาธิเบศร์) ที่เข้าเฝ้าฯ รัชกาลที่ ๗ ในอังกฤษ จัดการเก็บความพระราชหัตถเลขาสละราชสมบัติแจ้งกลับสยามผ่านโทรเลขเพื่อเสนอสภา

จากนั้น “จะได้ขอให้สภาผู้แทนราษฎรรับรองผู้หนึ่งผู้ใดขึ้นเสวยราชสมบัติ...โดยยึดหลักแห่งกฎมณเฑียรบาลว่าด้วยการสืบสันตติวงศ์...แหละได้แก่พระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าอานันทมหิดล”

คณะรัฐมนตรีชุด “พระยาพหลฯ ๓” ซึ่งรวมคนสำคัญของคณะราษฎรเอาไว้ในภาพ เช่น ปรีดี พนมยงค์ แปลก พิบูลสงคราม และหลวงธำรงนาวาสวัสดิ์ เป็นต้น

ความวุ่นวายระยะนี้ทำให้นายพันเอก พระยาพหลฯ กล่าวว่า “ฉันพูดไม่ออก เวลานี้คนมันอยากที่ฉัน (ตำแหน่งนายกฯ)...มันอยู่ในนี้ ๆ” (ทุบอก)

แต่อาจารย์ศรัญญูมองว่าในยุคพหลฯ ๒-๕ “ความขัดแย้งก็จางลงมาก มีการประนีประนอมระหว่างรัฐบาลกับผู้สำเร็จราชการแทนพระองค์ชุดใหม่มากขึ้น”

ส่วนในแง่การวางบทบาทสถาบันการเมืองเริ่มเกิดแบบแผนสื่อสารระหว่างรัฐบาลและกษัตริย์โดยเฉพาะ “หลัก ‘The king can do no wrong’ กษัตริย์ไม่ทรงทำการใดโดยไม่มีผู้สนองพระบรมราชโองการ เช่น เมื่อตรัสกับสาธารณะรัฐบาลก็ร่างแถลงการณ์ถวาย ผู้สำเร็จราชการฯ ต้องปฏิญาณตนต่อรัฐสภาเพื่อยึดโยงกับประชาชน กระทั่งการลงมติในสภา ถ้าแพ้ พระยาพหลฯ ก็ไม่ลังเลที่จะลาออก ต่างกับสมัยพระยามโนฯ ที่แพ้โหวตสองครั้งก็ไม่ลาออก”

น่าสนใจว่าคนรุ่นหลังที่ศึกษาการเมืองไทยจะไม่ค่อยสังเกตเห็นผลงานรัฐบาลพระยาพหลฯ เท่าใด แต่จะไปรู้จักผ่านผลงานของหลวงประดิษฐ์ฯ ที่รับตำแหน่งรัฐมนตรีว่าการกระทรวงมหาดไทย ต่างประเทศ หลวงพิบูลฯ ที่รับตำแหน่งรัฐมนตรีว่าการกระทรวงกลาโหมมากกว่า

กรณีหลวงประดิษฐ์ฯ เมื่อรับตำแหน่งรัฐมนตรีว่าการกระทรวงมหาดไทย (มีนาคม ๒๔๗๖ ตามปฏิทินเก่า) ก็วางระบบการปกครองแบบเทศบาลให้เป็นรูปร่าง ตั้งมหาวิทยาลัยวิชาธรรมศาสตร์และการเมืองเพื่อขยายการศึกษา เมื่อรับตำแหน่งรัฐมนตรีว่าการกระทรวงการต่างประเทศ ก็เจรจาแก้ไขสนธิสัญญาเรื่องสิทธิสภาพนอกอาณาเขต (สิทธิทางการศาล) ทำให้ชาวต่างชาติในสยามกลับมาอยู่ใต้กฎหมายสยามอีกครั้ง ปรับแก้การลงโทษด้วยการตัดคอที่ “สยดสยอง” มาเป็นการยิงเป้า เมื่อเป็นรัฐมนตรีว่าการกระทรวงการคลังก็จัดตั้ง “ธนาคารแห่งประเทศไทย” ขึ้นเพื่อสร้างความมั่นคงให้ระบบการเงินของประเทศ

หน้าที่ของรัฐบาลพระยาพหลฯ คือฟื้นฟูระบอบรัฐธรรมนูญและวางพื้นฐาน "ชาตินิยมทางเศรษฐกิจ" ที่จะเกิดขึ้นในยุคจอมพล ป. อย่างชัดเจน

ถ่ายขณะเป็นนายกฯ (ไม่ทราบภารกิจ)

กรณีหลวงพิบูลฯ ในฐานะรัฐมนตรีช่วยและรัฐมนตรีว่าการกระทรวงกลาโหม (กันยายน ๒๔๗๗) ลงมือปรับปรุงกองทัพให้มีโครงสร้างคล้ายยุคก่อนพระยาทรงฯ เข้ามาจัดการ พลเอกบัญชรอธิบายว่า หลวงพิบูลฯ ทำให้รอยร้าวทหารพระนครกับหัวเมืองที่เคยเป็นชนวนกบฏบวรเดชดีขึ้น “เพราะสมัยพระยาทรงฯ ยุบกองพล กรม เอากองพันทั้งหมดไปขึ้นตรงกับ ผบ.ทบ. ผมมองว่าท่านพลาด ทำลายสายการบังคับบัญชา นอกจากคนที่โดนปลดไม่พอใจ ถ้าเกิดสงครามกองทัพแบบนี้รบไม่ได้ การสั่งการจะช้ามาก ยังไม่นับการยุบโรงเรียนเสนาธิการทหารบก ทั้งที่พระยาทรงฯ จบมาด้วยซ้ำ...พอหลวงพิบูลฯ แก้ทำให้ทหารหัวเมืองสถานะดีขึ้น มีการจัดซื้ออาวุธทำกองทัพให้ทันสมัย กระจายอาวุธไปทุกหน่วย เพิ่มทหารอีก ๔ กองพัน มอบธงชัยเฉลิมพลสร้างกำลังใจ เรื่องนี้กลายเป็นการสร้างฐานความนิยมของหลวงพิบูลฯ ด้วย”

อย่างไรก็ตามหนังสือ กองทัพคณะราษฎร ล้อมรั้วประชาธิปไตยในยุคปฏิวัติสยาม ของปรัชญากรณ์ ลครพล อธิบายเรื่องเดียวกันว่าการจัดการกองทัพที่พระยาทรงฯ ทำเป็นไปเพื่อลดอำนาจเสนาบดีกลาโหม รวมอำนาจตัดสินใจที่ “คณะกรรมการกลางกลาโหม” นี่คือสิ่งที่ “ทำให้กองทัพคณะราษฎรมีความพร้อมและได้เปรียบในการรบ” กับกบฏบวรเดช เนื่องจากอาวุธที่ทันสมัยนั้นอยู่กับกองทหารภายในพระนคร

แต่โครงสร้างนี้ก็สลายไปในที่สุด เมื่อหลวงพิบูลฯ (แปลก) สลายกรรมการกลางกลาโหม กลับไปใช้โครงสร้างที่อำนาจรวมอยู่ที่ รมว. กลาโหมอีกครั้ง โดยอีกทางหนึ่งก็เพื่อรับมือภาวะสงครามที่ตั้งเค้าทั่วโลก

อีกเบาะแสหนึ่งที่อาจช่วยให้เราแกะรอยแนวคิดการบริหารของนายพันเอก พระยาพหลฯ ได้คือ สุนทรพจน์ขณะเขาเดินทางไปตรวจราชการที่ต่าง ๆ เช่น ในปี ๒๔๗๙ พระยาพหลฯ สั่งให้แปลรัฐธรรมนูญจากภาษาไทยเป็นมลายูแจกจ่าย “เพื่อนร่วมชาติที่นับถือศาสนาอิสลาม” ในพื้นที่ชายแดนภาคใต้ ๑,๐๐๐ ฉบับ ระหว่างตรวจราชการภาคใต้ เพื่อให้ราษฎรรู้จักรัฐธรรมนูญมีการนำรัฐธรรมนูญจำลองไปประดิษฐานตามจังหวัดต่าง ๆ โดยรัฐบาลจัดรถไฟขบวนพิเศษนำไปส่ง เพื่อให้ประชาชนหัวเมืองรู้จักรัฐธรรมนูญมากขึ้น (ปี ๒๔๗๗) ทั้งเน้นย้ำว่าไม่ว่าทำอาชีพอะไร ชนชั้นใด ก็ล้วน “เพื่อนร่วมชาติ” ที่ต้องพึ่งพาอาศัยกัน (ปี ๒๔๗๙)

พระยาพหลฯ ยังเน้นเรื่องการพัฒนาเยาวชนโดยมองว่า “...ยุวชนของชาตินี่แหละ จักต้องเข้ารับหน้าที่แทน (ผู้ใหญ่) ต่อไปในภายหน้า...” โดยขอให้ยุวชน “พยายามรับการฝึกอบรมและฝึกตนให้มีอุปนิสัยอันดีงามอยู่เสมอ และขอให้ครูอาจารย์ อบรมด้านศีลธรรมไปด้วย” (ปี ๒๔๗๙)

อาจารย์ศรัญญูเล่าว่า ระยะนี้คนที่โดดเด่นขึ้นมาคือหลวงประดิษฐ์ฯ และหลวงพิบูลฯ “มีการแสดงกำลังบารมีเป็นระยะ บางทีฝ่ายหลวงพิบูลฯ ก็ลาราชการไปเฉย ๆ หายไปนานโดยไม่บอกว่าไปทำอะไรก็มี”

แต่การประลองนี้ก็ยังอยู่ในความควบคุมเพราะ “พระยาพหลฯ” ยังนั่งหัวโต๊ะ ครม.

อ่านต่อ EP.03 (จบ)