รถแห่มักมีสองชั้น บริเวณชั้นบนเสมือนเป็นเวทีหรือพื้นที่แสดงที่นักร้องนักดนตรีใช้เล่นดนตรี ปัจจุบันเป็นแบบเปิดข้างได้ เพิ่มการมีส่วนร่วมระหว่างผู้ชมกับนักแสดงได้เป็นอย่างดี

ส่วนบริเวณชั้นล่างเป็นพื้นที่ของผู้ควบคุมเสียง หรือในวงการรถแห่เรียกมือมิกซ์ มีคอมพิวเตอร์และอุปกรณ์เกี่ยวกับเครื่องเสียงของช่างเทคนิค สองส่วนนี้ทำงานร่วมเป็นอันหนึ่งอันเดียวกัน ผ่านระบบปฏิบัติการการเล่นดนตรีสมัยใหม่ที่ใช้ไฟฟ้าแทบจะทั้งหมด ถือเป็นความรู้แห่งยุคสมัยของคนดนตรีอีสานที่ค่อย ๆ เรียนรู้ไปพร้อม ๆ กับการเรียนรู้ธุรกิจบันเทิง

รถหกล้อบรรจุเครื่องเสียงเล่นสดไม่ใช่ของแปลกใหม่ในวัฒนธรรมอีสาน ชาวอีสานต่างคุ้นตาดีกับการเล่นดนตรีในลักษณะดังกล่าว โดยเฉพาะในงานบุญบั้งไฟที่มีการประกอบรถขึ้นมาสำหรับเล่นดนตรีในวันแห่บั้งไฟเพื่อความสนุกสนาน
แต่นั่นเป็นเพียงการเล่นชั่วครั้งชั่วคราว เมื่อเลิกรางานบุญก็แยกย้าย นำรถไปประกอบกิจกรรมการงานอื่น ๆ ไม่ได้แต่งรถให้คงทนถาวรเพื่อใช้ในงานเฉพาะกิจอย่างที่เห็นในปัจจุบัน

“เล่นแบบนี้มานานแล้ว แต่ไม่ได้หน้าตาแบบนี้หรอก” คำกล่าวของพี่ช้าง ช่างทำรถแห่จังหวัดชัยภูมิ

รถแห่ของพี่ช้าง-สัญญา จุลชีพ ถือกำเนิดขึ้นเมื่อราวทศวรรษ ๒๕๔๐ โดยพี่ช้างทดลองใช้เครื่องปั่นไฟกับการแห่งานบวชของคนใกล้ชิดเป็นครั้งแรก จากการโอนย้ายเครื่องปั่นไฟของวงดนตรีหมอลำที่เคยได้ร่วมงานกัน จากนั้นดัดแปลง ทดลองระบบ จนสามารถรับงานอย่างจริงจังในเวลาต่อมา

ความรู้รวมถึงแนวทางการเล่นดนตรีแห่ในลักษณะนี้เพิ่มขยายมากขึ้นในดินแดนอีสานในช่วงทศวรรษ ๒๕๕๐ และในพื้นที่ชัยภูมิยังมีโรงงานประกอบรถแห่เจ้าดังคือเอกซาวด์ของ
เอกรินทร์ ทางชัยภูมิ ที่เติบโตในธุรกิจนี้ได้ดี จนขยายเครือข่ายและผลิตรถแห่อย่างมืออาชีพส่งออกทั่วประเทศ

“กว่าจะมีวันนี้ เราได้ลองถูกลองผิดกันมาเยอะพอสมควรเสียเงินไปก็เยอะ”

คำกล่าวอีกเสียงของผู้ประกอบการรถแห่ พี่โอเล่ หรือสุวิทย์ ภาคบัว เจ้าของรถแห่ย่องเบามิวสิค จากจังหวัดมหาสารคาม เล่าถึงที่มาที่ไปก่อนจะมาเป็นรถแห่ เครื่องเสียง หรือมหรสพเคลื่อนที่สำเร็จรูปอย่างในปัจจุบันที่มีความนิยมแพร่หลาย  เขาเริ่มต้นทำรถแห่มาตั้งแต่ช่วงทศวรรษ ๒๕๕๐ จนในปัจจุบันมีรถแห่ที่รับงานแสดงได้สองคันด้วยกัน รับทั้งงานแห่และงานจอดเล่น

ทักษะของนักดนตรีรถแห่คือการดึงผู้ชมให้มีส่วนร่วมจนเป็นมหรสพที่ครองใจวัยรุ่นหนุ่มสาว

กรณีงานแห่ทั่วไปที่มีเจ้าภาพหลักหนึ่งเจ้าภาพ หรืองานในหมู่บ้านเล็ก ๆ นิยมจัดหารถแห่มาแห่เพียงงานละหนึ่งวงเท่านั้น แต่งานที่ยิ่งใหญ่ระดับตำบล อำเภอ หรือจังหวัด มักจะมีรถแห่มารวมตัวกันกว่า ๑๐ คัน โดยเฉพาะงานบุญบั้งไฟที่ถือเป็นงานแห่ขบวนที่ยิ่งใหญ่งานหนึ่งที่ชาวอีสานให้ความสำคัญ

อย่างไรก็ดีในอดีตการใช้งานมหรสพหรือแนวงันในอีสานมักจะเงียบเหงาลงในฤดูกาลเข้าพรรษา เนื่องจากงดกิจกรรมทางพุทธศาสนา ทำให้กิจกรรมทางสังคมที่ผูกพ่วงจึงงดไปด้วย แต่ปัจจัยหนี้สินและค่าครองชีพบีบรัด คนดนตรีรุ่นใหม่จึงเสาะแสวงหาทางใหม่ ๆ เพื่อความอยู่รอด

พวกเขารวมกลุ่มคืบคลานเข้าสู่เมืองใหญ่ เช่น กรุงเทพฯ หรือนิคมอุตสาหกรรมแถบภาคตะวันออก ตอบโจทย์ชาวแรงงานอีสานพลัดถิ่นผู้ไกลบ้าน จึงพบงานรถแห่ไม่เว้นแต่ละวันในพื้นที่ตลาดนัดใกล้โรงงาน  พวกเขาเรียกงานในลักษณะนี้ว่า “มหกรรมรถแห่” หมายถึงงานชุมชนคนรถแห่ที่มีการแสดงรถแห่จอดเล่นกับที่มากกว่าสองคัน บางแห่งใช้เล่นสลับกับเวทีคอนเสิร์ตหรือหนังกลางแปลง เป็นสีสันชุบชูใจให้ชาวแรงงานอีสานพอได้หายคิดถึงถิ่นฐานบ้านเกิด

ความเป็นอีสานใหม่ทางดนตรีกับการรับใช้พิธีกรรมการแห่ในท้องถิ่นอีสาน

"การเติบโตของรถแห่คู่ขนานระหว่าง
ความเป็นสมัยใหม่กับความเป็นพื้นถิ่นแบบเก่าในอีสาน"

ภาพ : วิจิตต์ แซ่เฮ้ง

อาจารย์โอม ชายหนุ่มผู้ที่คงอัตลักษณ์ในชาติพันธุ์เขมรของตน ทั้งด้านภาษา การแต่งกาย และดนตรี ได้รับการยกย่องเรียก “อาจารย์” เพราะถือเป็นผู้รู้ผู้เชี่ยวชาญในการเล่นดนตรีแบบเฉพาะตัวของตนเอง

เขาเล่าถึงชีวิตวัยเยาว์ที่เติบโตมากับวงการดนตรีตั้งแต่อายุ ๑๗ ปี เริ่มเล่นในวงขมิ้นสีทอง วงดนตรีจากจังหวัดบุรีรัมย์ การแสดงดนตรีแห่ในสมัยนั้นยังไม่มีการร้องประกอบดนตรี เป็นเพียงแค่การบรรเลงดนตรีเป็นลายแห่ ซึ่งเป็นการเล่นดนตรีแบบเขมรทางอีสานใต้  แต่ในช่วงเวลาดังกล่าวมีการเล่นดนตรีผสมผสานแล้ว คือมีเบส กีตาร์ กลอง พิณ และซอ

“ผมอาศัยการเล่นดนตรีแบบครูพักลักจำ มือซอสมัยก่อนไม่ได้มีเยอะและขาดตลาด ไปเล่นเป็น ๑๐๐ กิโลก็ต้องขับมอเตอร์ไซค์ไป” คำกล่าวถึงชีวิตนักดนตรีของโอม

เส้นทางชีวิตสายดนตรีของเขาออกเดินทางครั้งสำคัญจากบ้านเพื่อไปอยู่วงโปงลางสะออน วงดนตรีอีสานที่โด่งดังมากเป็นอันดับต้น ๆ ของประเทศในช่วงทศวรรษ ๒๕๔๐ แต่อยู่
ในวงได้ประมาณเกือบ ๒ ปี มีเหตุการณ์ไม่คาดคิดคือแม่ไม่สบาย เขาจึงกลับมาบ้านเกิดและเล่นดนตรีในท้องถิ่นอยู่หลายวง

“มาอยู่วารีศิลป์อีสานได้ ๕ ปีแล้ว แต่ต้องบอกก่อนว่าคนที่เอากันตรึมมาบุกกรุงคนแรกคือ ‘ดาร์กี้ กันตรึมร็อค’”

สมชาย คงสุขดี หรือ “ดาร์กี้ กันตรึมร็อค” นักดนตรีชาวสุรินทร์ผู้บุกเบิกเส้นทางดนตรีอีสานใต้แนวกันตรึมร่วมสมัยให้เป็นที่รู้จักอย่างแพร่หลายคนแรก ๆ ในช่วงทศวรรษ ๒๕๓๐ ที่โอมยกย่องนับถือให้เป็นศิลปินต้นแบบ เป็นครูทางดนตรีและเป็นผู้แผ้วถางทางเดินให้นักดนตรีอีสานใต้รุ่นใหม่ ๆ ได้เดินตามรอย

โอมกล่าวว่า “เพลงกันตรึมจะร้องให้สุภาพก็ได้ ไม่สุภาพก็ได้ เช่นเดียวกับหมอลำ  อีกอย่างคือกันตรึมต้องด้นกลอนเป็น เช่น จ้างไปเล่นงานแต่งก็ต้องมีกลอนสำหรับงานแต่ง เล่นในงานศพก็ต้องมีกลอนสำหรับงานศพ พูดง่าย ๆ ว่าคำที่ร้องออกไปทำให้คนฟังรู้สึกดีต่อจิตต่อใจของเขา”

เพลงที่ถือว่าเป็นเพลงแจ้งเกิดของอาจารย์โอมในฐานะศิลปินรถแห่ เริ่มมาจากการนำเพลงทำนอง “ก.ไก่” ของ “ดาร์กี้
กันตรึมร็อค” มาร้องมาเล่นกับซอแบบฉบับของกันตรึม จึงถูกใจผู้ฟัง เริ่มต้นจากกลุ่มคนในหมู่บ้านที่เป็นชาติพันธุ์เขมร แล้วค่อย ๆ แพร่กระจายสู่ผู้คนนอกวัฒนธรรมไกลออกไปเรื่อย ๆ ทั้งทางกายภาพและทางสื่อออนไลน์สมัยใหม่ โดยเฉพาะยูทูบที่ถือเป็นเวทีทองออนไลน์ พลิกชีวิตศิลปินในท้องถิ่นมาหลายต่อหลายคนแล้ว

“มันไม่ใช่แค่ท้องถิ่นนะ สมุทรปราการ สมุทรสงคราม
เขาจะบวชลูกบวชหลานก็จ้างเรา  อ่างทอง อยุธยา ลพบุรี
ก็ไปมาแล้ว เราก็เล่นสไตล์ของเราเลย แล้วก็ถามเขาว่าเล่น แบบนี้โอเคไหม ถ้าสนุกก็จะปล่อยให้เล่น แต่ถ้าบางงานเจ้าภาพมาบอกว่าไม่ค่อยเท่าไร เราก็จะลดความเป็นตัวเองลง กลับเข้าหาเพลงสมัยนิยม”

โอมบอกเล่าถึงการปรับตัวในหน้างานการแสดงที่บางครั้งไม่สามารถเป็นตัวเองได้เต็มที่ เนื่องจากเจ้าภาพและผู้ฟังไม่คุ้นชินกับวัฒนธรรมการเล่นดนตรีแบบกันตรึมนัก แต่หากงานใดสามารถเล่นได้อย่างอิสระ พวกเขาก็จะเผยตัวตนทางดนตรีออกมาอย่างคมชัดทั้งภาพและเสียง