ตอนเริ่มเรียนรู้วิธีเขียนงานสารคดี ผมก็ไม่ต่างจากคนจำนวนมากที่รู้สึกว่างาน nonfiction หรืองานที่ไม่ใช่เรื่องแต่ง อ่านแล้วเข้าถึงง่ายสุดคือประเด็นว่าด้วย “ประวัติศาสตร์”

ความย้อนแย้งคือ วิชานี้เป็นวิชา “น่าเบื่อ” ที่สุดสำหรับคนที่เรียนในระบบโรงเรียนไทยยุค 90s และความน่าเบื่อก็น่าจะดำรงอยู่เคียงคู่วิชานี้มาถึงปัจจุบัน

แต่ความรู้สึกนั้นกลับหายไปเมื่อผมได้เรียนรู้ว่า “ประวัติศาสตร์” เล่าผ่านงานเขียน “สารคดี” ได้ พลังของงานสารคดีทำให้เรื่องเคี้ยวยากนี้กลายเป็นเรื่องน่าอ่าน มีพลังมากพอจะเปลี่ยนแปลงการรับรู้บางอย่างในสังคม

นักเขียนสารคดีอาวุโสคนหนึ่งบอกผมว่า งาน nonfiction ที่ดีสามารถเปลี่ยนชีวิตคนคนหนึ่งได้ และคุณต้องตระหนักถึงพลังของมัน

ผมตระหนักถึงพลังนั้นครั้งแรกตอนเขียนเรื่องของแขกขายถั่วชื่อ “เบอร์นาร์ด” 

เบอร์นาร์ดเข้ามาขายถั่วที่ธรรมศาสตร์ ท่าพระจันทร์ ตั้งแต่ช่วงต้นทศวรรษ ๒๕๐๐ ความยาวนานของการขายของในธรรมศาสตร์ทำให้เขากลายเป็นส่วนหนึ่งของสังคมที่นี่ นักศึกษานับสิบรุ่นต่างจำเรื่องราวของเขาได้ ไม่ว่าจะเป็นการที่เบอร์นาร์ดฮาร์ดเซลด้วยการปาถั่ว เอาโต๊ะขายถั่ว (ซึ่งเขาแบกไปทุกที่) ไปนั่งกดดัน การที่นักศึกษาแกล้งกลับโดยการขโมยถั่วเวลาเบอร์นาร์ดนั่งหลับ (เพราะกลางคืนทำงานเป็นยาม)

เขานั่งอยู่ตรงนั้นมาตลอด ขณะนักศึกษาแต่ละรุ่นต่างจบออกไปทำงานทำการ เป็นผู้บริหาร เติบโตในหน้าที่การงาน 

เมื่อเวลาผ่านไป เขียนงานสารคดีประวัติศาสตร์หลายชิ้น ผมค้นพบว่า “เพดาน” อย่างหนึ่งของงานเขียนสารคดีแนวนี้คือ จำนวนมากไม่ “วิพากษ์หลักฐาน” 

พูดอย่างตรงไปตรงมาที่สุดคือ ถูกหลักฐานหลอกเสียสนิท ในความเป็นจริง เครื่องมือจัดการหลักฐานเวลาเขียนสารคดีแนวนี้ เราทุกคนรับมอบมาแล้วเมื่อเรียนวิชาประวัติศาสตร์ชั้นมัธยมฯ ต้น (แม้แบบเรียนจะสอนพอเป็นพิธี) เพียงแต่หลายคนหลงลืม

ไม่ว่าการแบ่งประเภท-ประเมินความน่าเชื่อถือ-วิพากษ์ หลักฐาน ทั้งหมดนี้ผมมองว่าไม่ต่างจากสิ่งที่นักประวัติศาสตร์ทำคือต้องนำเสนอลงในงาน เพราะงาน “สารคดี” มิใช่เล่าแค่ “เขาว่ากันว่า” หากแต่ผู้เขียนมีหน้าที่แสดงที่มาที่ไปของคำกล่าวอ้างหรือหลักฐานนั้นด้วย

ไม่อย่างนั้นก็จะเป็นเพียงงานเขียนที่นำคำบอกเล่าของคนอื่นมาบอกต่อทื่อๆ 

วิธีการทางประวัติศาสตร์ที่ผมนำมาใช้กับงานเขียนสารคดีแบบเข้มข้นคือ “๒๓๑๐ อวสานกรุงศรีฯ” ตีพิมพ์ใน สารคดี ฉบับที่ ๓๖๒ (เมษายน ๒๕๕๘)

จุดเริ่มต้นในการทำเรื่องนี้มีคำถามเดียวคือ ความคั่งแค้นในการเสียกรุงศรีอยุธยา ที่ถูกใส่เอาไว้ในแบบเรียน ละครทีวี และสื่อต่าง ๆ ซึ่งกล่อมเกลาคนยุค 90s มาตั้งแต่เด็ก เป็นความจริงแค่ไหน

ก่อนจะพบว่า หากใช้วิธีการทางประวัติศาสตร์มาจับหลักฐานทั้งหมดที่เป็นฐานของ “โครงเรื่องเก่า” ซึ่งเล่าเกี่ยวกับการเสียกรุงนั้น วางอยู่บนหลักฐานของไทยเป็นส่วนมาก อีกทั้งยังเจือปนด้วยอุดมการณ์ของรัฐที่ต้องการใช้กรณีนี้สร้าง “ความสามัคคีในชาติ” จนทำให้เรื่องเล่าสำนวนหลักไม่อาจเล่าไปทางอื่นได้เลย แม้จะปรากฏหลักฐานใหม่ก็ตาม

ด้วยเหตุนี้ผมตัดสินใจนำหลักฐานใหม่เข้ามาประกอบทั้งหมด ผลที่ได้คือ “โครงเรื่องใหม่” ที่บอกว่า กรุงแตกไม่ได้เกิดจากคนอยุธยาขาดความสามัคคี ไม่ได้เป็นเพราะพระเจ้าเอกทัศน์ กษัตริย์พระองค์สุดท้ายของอยุธยาอ่อนแอ แต่เกิดจากยุทธวิธีของฝ่ายกองทัพอังวะซึ่งบรรลุจุดสูงสุดทางยุทธศาสตร์ที่ทำให้อยุธยาไม่ว่าจะเข้มแข็งเพียงใดก็ต้องแตก 

“๒๓๑๐ อวสานกรุงศรีฯ” จึงเป็นงานทดลองชิ้นแรก ๆ ในการอธิบายประวัติศาสตร์ “ปมใหญ่” ของประวัติศาสตร์นิพนธ์ไทยในรูปแบบงานสารคดี โดยอาศัยงานของนักประวัติศาสตร์หลายท่านที่นำเสนอทฤษฎีที่เกี่ยวข้องเป็นฐาน เช่น งานของ ศาสตราจารย์ ดร. สุเนตร ชุตินธรานนท์ ซึ่งวิจัยหลักฐานพม่าอย่างค่อนข้างละเอียด  จุดแข็งอีกเรื่องที่ผมนำมาเสริมคือการเก็บปากคำในพื้นที่เกิดเหตุ และลงไปสัมผัสสถานที่เกิดเหตุจริง

เพราะเราจะไม่มีวันเขียนถึง “หัวรอริมป้อมมหาชัย” ของอยุธยาได้เลย หากไม่เห็นว่าเป็นอย่างไร

เพราะผมจะไม่มีวันเข้าใจว่า “ทุ่งภูเขาทอง” กว้างใหญ่แค่ไหน และทำไมหลายครั้งกลายเป็นสนามรบสำคัญ

สิ่งที่ผมคิดว่านักเขียนสารคดีแนวประวัติศาสตร์ต้องตระหนักอีกอย่างคือ เราเขียนรับใช้ใคร และรับใช้อุดมการณ์แบบไหน เราเขียนงานเพื่ออะไร เราอยากให้สังคมไทย คนไทย เป็นแบบไหน ในแง่ของการรู้เท่าทันข้อมูลข่าวสาร ในฐานะพลเมืองในระบอบประชาธิปไตย

เพราะวิชาประวัติศาสตร์ในมุมหนึ่งแม้จะเป็น “ยาขมหม้อใหญ่” ซึ่งน่าเบื่อที่สุดในระบบการศึกษาขั้นพื้นฐาน และเป็นเพียงภาควิชาลูกเมียน้อยในระดับมหาวิทยาลัย (เพราะเด็กส่วนใหญ่ที่เรียนสายสังคมศาสตร์ ศิลปศาสตร์ จะเลือกสาขาที่ทำมาหากินได้มากกว่า เช่น เอกภาษาอังกฤษ เอกเกาหลีศึกษา) แต่กลับกลายเป็นศาสตร์ที่ใช้กล่อมเกลาผู้คนมากที่สุดผ่านสื่อต่าง ๆ 

ผมคิดว่ากระแสละครทีวีแนวพีเรียด (ประวัติศาสตร์) ที่ฮอตฮิตติดเทรนด์ช่วงหลายปีที่ผ่านมา ความพยายามของมือลึกลับในการทุบทำลายโบราณสถานที่เกี่ยวกับประวัติศาสตร์การเมืองช่วงยุคคณะราษฎร คือพยานชี้ถึงความสำคัญของศาสตร์ชนิดนี้ซึ่งส่งผลต่อความรับรู้ของผู้คน

ทั้งหมดข้างต้นคือคำตอบว่า ทำไมงานเขียนสารคดีแนวนี้ จึงสำคัญอยู่ไม่น้อย