ตลอดปี ๒๕๖๖ เป็นช่วงเวลาที่คนไทยต้องเผชิญปัญหาสิ่งแวดล้อมอย่างรุนแรง โดยเฉพาะวิกฤตด้านคุณภาพอากาศ ผู้คนที่อาศัยอยู่ในพื้นที่ภาคเหนือตอนบนประสบปัญหาฝุ่น PM 2.5 เรื้อรัง ส่งผลกระทบต่อสุขภาพ จนนำมาสู่การฟ้องร้องนายกรัฐมนตรีและหน่วยงานราชการที่เกี่ยวข้อง ทั้งที่กำกับดูแลงานด้านสังคม เศรษฐกิจ สิ่งแวดล้อม ด้วยผู้ฟ้องเห็นว่าหน่วยงานเหล่านั้นไม่ได้นำนโยบายหรือมาตรการที่มีมาใช้ในสถานการณ์ฉุกเฉินอย่างมีประสิทธิภาพ

เดือนมีนาคมยังมีเหตุการณ์ที่ชาวปราจีนบุรีและพื้นที่โดยรอบต้องหวาดผวา จากกรณีวัสดุกัมมันตรังสีซีเซียม-๑๓๗ สูญหายจากโรงไฟฟ้าพลังงานความร้อน เกิดการตั้งคำถามถึงความปลอดภัยและความรัดกุมในการบริหารจัดการของโรงงาน

ถึงแม้ต่อมาอธิบดีกรมโรงงานอุตสาหกรรมจะประเมินว่าวัสดุกัมมันตรังสีซีเซียม-๑๓๗ ดังกล่าวถูกหลอมไปหมดแล้ว หลังตรวจพบระดับรังสีซีเซียม-๑๓๗ ในฝุ่นเหล็ก หรือเรียกกันว่า “ฝุ่นแดง” จากกระบวนการหลอมโลหะของโรงงานในอำเภอกบินทร์บุรี  อย่างไรก็ตามการแถลงข่าวของผู้ว่าราชการจังหวัด พร้อมด้วยเลขาธิการสำนักงานปรมาณูเพื่อสันติและคณะ เมื่อวันที่ ๒๐ มีนาคม ๒๕๖๖ กลับไม่อาจยืนยันว่าฝุ่นเหล็กที่ปนเปื้อนรังสีซีเซียม-๑๓๗ ดังกล่าว มาจากวัสดุกัมมันตรังสีซีเซียม-๑๓๗ ที่สูญหายอย่างไร้ร่องรอยหรือไม่

การให้ข้อมูลที่คลุมเครือของหน่วยงานรัฐทำให้สถานการณ์เลวร้าย ทั้ง ๆ ที่นี่เป็นอุบัติภัยที่อยู่ในกระแสความสนใจของประชาชน และเกี่ยวข้องโดยตรงกับความปลอดภัยสาธารณะ

อากาศสะอาดเป็นสิทธิขั้นพื้นฐานของคนไทยทุกคน  ทุกคนมีสิทธิ์ที่จะสูดหายใจเอาอากาศที่ดีเข้าสู่ร่างกาย

แต่เหมือนกับวันนี้อากาศสะอาดเป็นทรัพยากรที่เข้าถึงไม่ง่าย ประชาชนต้องทนสูดอากาศที่ปนเปื้อนฝุ่นละอองขนาดเล็ก PM 2.5 หรือไม่ก็เจือปนด้วยสารเคมีชนิดต่าง ๆ อย่างไม่มีวี่แววว่าสถานการณ์จะดีขึ้น

ทุกวันนี้ท้องฟ้าสีฝุ่น ทึมเทา แลดูเหงาเศร้า ไม่สดใส กลายเป็นสิ่งที่พบเห็นทั่วไปเมื่อฤดูกาลแห่งอากาศเลวร้ายมาเยือน

หลายปีแล้วที่มีการนำเสนอข้อมูลข่าวสารเกี่ยวกับการเพาะปลูกข้าวโพดเลี้ยงสัตว์ในพื้นที่ภาคเหนือ เพื่อตอบสนองอุตสาหกรรมอาหาร มีการลงทุนข้ามชาติของบริษัทอุตสาหกรรมเนื้อสัตว์ของไทยเพื่อเพิ่มพื้นที่เพาะปลูกและผลิตข้าวโพดเลี้ยงสัตว์ในอนุภูมิภาคลุ่มน้ำโขง เป็นหนึ่งในเหตุผลเบื้องหลังปัญหาฝุ่นควัน ทว่าเรื่องนี้ยังไม่เคยถูกจัดการอย่างเด็ดขาดจากภาครัฐ  ในทางตรงกันข้ามกลับยังมีนโยบายอีกหลายชุดที่ส่งเสริมการขยายตัวของข้าวโพดเลี้ยงสัตว์และอุตสาหกรรมเนื้อสัตว์

ผลจากการวิเคราะห์ภาพถ่ายดาวเทียมของกรีนพีซ ร่วมด้วยศูนย์ภูมิภาคเทคโนโลยีอวกาศและภูมิ-สารสนเทศ (ภาคเหนือ) คณะสังคมศาสตร์ มหาวิทยาลัยเชียงใหม่ ระบุไว้ในรายงาน “ผืนป่า ข้าวโพดเลี้ยงสัตว์
และมลพิษ PM2.5 ข้ามพรมแดนในอนุภูมิภาคลุ่มน้ำโขง ปี ๒๕๕๘-๒๕๖๓” ว่า ช่วงระหว่างปี ๒๕๕๘-๒๕๖๓
พื้นที่ป่าไม้ประมาณ ๑๐.๖ ล้านไร่ ในอนุภูมิภาคลุ่มน้ำโขงถูกทำลาย และกลายเป็นพื้นที่ปลูกข้าวโพดเลี้ยงสัตว์
ซึ่งราวครึ่งหนึ่งอยู่บริเวณภาคเหนือของลาว

ธารา บัวคำศรี ผู้อำนวยการกรีนพีซ ประเทศไทย ชี้ว่า การจะแก้ปัญหาฝุ่นพิษภาคเหนือที่เป็นมลพิษ
ข้ามพรมแดนรัฐชาติ โดยโทษเกษตรกรที่เผาพื้นที่เพาะปลูกเพียงฝ่ายเดียว เพิกเฉยไม่เอาผิดบริษัทอุตสาหกรรมที่มีส่วนสำคัญในการก่อผลกระทบทางสิ่งแวดล้อมเป็นการแก้ปัญหาที่ปลายเหตุ

ชัดเจนแล้วว่าปลายปี ๒๕๖๖ ประเทศไทยจะเผชิญปรากฏการณ์เอลนีโญ ที่จะทำให้ปริมาณฝนลดลง และความแห้งแล้งแผ่กระจาย ซึ่งน่าจะเร่งเร้าให้เกิดปัญหามลพิษทางอากาศเพิ่มมากขึ้น 

หากอากาศสะอาดเป็นสิทธิขั้นพื้นฐานของทุกคน โอกาสที่จะได้เฝ้ามองท้องฟ้าใสกระจ่าง ยามราตรีมีดวงดาวทอประกายระยิบระยับ ก็น่าจะเป็นสิทธิอันชอบธรรมของความเป็นมนุษย์

ครั้งหนึ่ง สตีเฟน ฮอว์กิง ยอดนักวิทยาศาสตร์เอกผู้วายชนม์กล่าวว่า “จงเงยหน้าขึ้นมองดวงดาว มิใช่ก้มมองเท้าตัวเอง”

แต่ทุกวันนี้ละอองฝุ่นเม็ดเล็ก ๆ ที่ล่องลอยอยู่บนฟากฟ้า กำลังกลบภาพหมู่ดาวแทบหมดสิ้น

จากอดีตถึงปัจจุบัน มนุษย์มีแนวโน้มการใช้แสงสว่างมากขึ้นทุกปี ไม่ว่าจะเป็นแสงสว่างที่จำเป็นต่อการดำรงชีวิต หรือเป็นเพียงความเคยชินที่ต้องเปิดไฟ

ผู้คนในเมืองใหญ่หรือกระทั่งในชนบทกำลังใช้แสงสว่างโดยไม่คำนึงถึงความสิ้นเปลืองทางพลังงาน ผลกระทบต่อสิ่งแวดล้อม ขาดความเคารพนบนอบสิ่งมีชีวิตชนิดอื่น ๆ ทั้งพืชและสัตว์ที่อาศัยอยู่ในโลกใบเดียวกัน สิ่งนี้จะกลับมาบ่อนทำลายสุขภาพและตัวเราเอง

การรณรงค์ให้ประชาชนใช้แสงสว่างอย่างเกิดประโยชน์สูงสุดและส่งผลเสียน้อยสุดเพื่ออนุรักษ์ท้องฟ้ายามค่ำคืนเป็นเรื่องที่ได้รับการพูดถึงอย่างกว้างขวาง เพื่อเสริมสร้างเขตอนุรักษ์ฟ้ามืดในเมืองไทย

รายงานสถานการณ์คุณภาพสิ่งแวดล้อม พ.ศ. ๒๕๖๕ จัดทำโดยสำนักงานนโยบายและแผนทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อม จำแนกความต้องการใช้น้ำในประเทศ ทั้งน้ำผิวดินและน้ำบาดาล ระหว่างปี ๒๕๖๔-๒๕๖๕ ว่าภาคเกษตรกรรมคือผู้ใช้น้ำมากที่สุด คิดเป็นราวครึ่งหนึ่งหรือ ๕๐.๕๓ เปอร์เซ็นต์ของความต้องการใช้น้ำ รองลงมาคือการใช้น้ำเพื่อรักษาระบบนิเวศ อุปโภคบริโภค และอุตสาหกรรม คิดเป็นร้อยละ ๓๒.๕๙, ๑๑.๒๙ และ ๕.๕๙ ตามลำดับ

อย่างไรก็ตามทุกวันนี้โครงการพัฒนาแหล่งน้ำถูกตั้งคำถามว่าคำนึงถึงความสำคัญของการรักษาระบบนิเวศจริงไหม

แม่น้ำลำคลองหลายสายถูกทำลายจากการสร้างเขื่อน ฝาย ทำนบ ตลิ่งธรรมชาติกลายเป็นคอนกรีต

โครงการก่อสร้างกำแพงป้องกันตลิ่งตัดขาดความสัมพันธ์ของสายน้ำกับชายฝั่ง สัตว์เลื้อยคลานและสัตว์สะเทินน้ำสะเทินบกไม่สามารถขึ้นมาทำรังและวางไข่

กรณีโครงการขนาดใหญ่ สูบน้ำจากแม่น้ำยวมจังหวัดแม่ฮ่องสอนเข้าอุโมงค์ลอดมาเติมน้ำให้กับอ่างเก็บน้ำ เขื่อนภูมิพล ถือเป็นการผันน้ำข้ามลุ่มน้ำ

ขณะหน่วยงานรัฐซึ่งผลักดันโครงการชี้ว่าที่ผ่านมาแม่น้ำยวมต้องไหลลงทะเลไปฟรี ๆ แต่นักวิชาการด้านสิ่งแวดล้อมชี้แจงว่าไม่มีน้ำหยดไหนที่ไหลลงทะเลอย่างเปล่า ๆ ปลี้ ๆ กระแสน้ำช่วยผลักดันน้ำเค็มไม่ให้รุกเข้ามาและช่วยรักษาระบบนิเวศชายฝั่งไม่ใช่หรือ

บนแม่น้ำโขงซึ่งเป็นแม่น้ำนานาชาติก็กำลังมีโครงการสร้างเขื่อนผลิตไฟฟ้า ท่ามกลางคำถามว่าความต้องการใช้ไฟฟ้าของมนุษย์มีจุดสิ้นสุดตรงไหน ไฟฟ้าจากเขื่อนมีความจำเป็นถึงแม้ว่าจะต้องทำลายความหลากหลายทางชีวภาพด้วยการสร้างกำแพงคอนกรีตกั้นแม่น้ำ และทำลายวิถีชีวิตของชุมชนริมฝั่งโขงอย่างนั้นหรือ

โครงการก่อสร้างท่าเรือและสนามบินหลายแห่งกำลังเกิดขึ้นทั้ง ๆ ที่ท่าเทียบเรือและรันเวย์ตั้งอยู่ติดแนวปะการัง แหล่งอาหารและแหล่งเพาะพันธุ์สัตว์น้ำวัยอ่อน ที่อาจได้รับผลกระทบทั้งตะกอนระหว่างก่อสร้างความเสียหายจากกระแสน้ำเปลี่ยนทิศทางเมื่อสร้างเสร็จ นอกจากนี้ยังเป็นตัวเร่งให้เกิดปัญหาการกัดเซาะชายฝั่ง

ภาวะโลกร้อนทำให้อุณหภูมิของน้ำทะเลเพิ่มขึ้น มหาสมุทรต้องดูดซับความร้อนส่วนใหญ่ไว้ ส่งผลให้น้ำแข็งบริเวณขั้วโลกละลายและระดับน้ำทะเลเพิ่มสูงขึ้น เป็นภัยต่อชุมชนริมชายฝั่งและบนเกาะต่าง ๆ  มหาสมุทรยังต้องดูดซับก๊าซคาร์บอนไดออกไซด์ทำให้น้ำทะเลเป็นกรดและเป็นอันตรายต่อสัตว์ทะเล

อย่างไรก็ตามทุกวันนี้ชุมชนชายฝั่งหลายแห่งพยายามชี้ว่าปัญหาการกัดเซาะชายฝั่งไม่ได้เป็นผลจากการเพิ่มขึ้นของระดับน้ำทะเลอันสืบเนื่องจากภาวะโลกร้อนเสมอไป แต่การพังทลายของชายฝั่งและหาดทรายหลายแห่งโดยเฉพาะทางภาคใต้เป็นความผิดพลาดจากโครงการก่อสร้างกำแพงกันคลื่นของมนุษย์

อภิศักดิ์ ทัศนี กลุ่ม Beach for Life เคยตั้งคำถามว่า “ถ้าชายหาดถูกน้ำทะเลกัดเซาะเพราะโลกร้อนแล้วทำไมหาดที่อยู่ติด ๆ กันถึงโลกเย็น”

การเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศ (climate change) อันนำมาซึ่งภาวะโลกร้อน (global warming) ก่อให้เกิดผลกระทบต่อสิ่งมีชีวิตและระบบนิเวศอย่างไม่เคยปรากฏมาก่อน

มุมหนึ่งของโลกภัยแล้งและไฟป่ากำลังลุกลามและแผ่ขยายวงกว้าง ขณะซีกโลกอีกด้านก้อนน้ำแข็งและธารน้ำแข็งขนาดมหึมาละลายหายไปอย่างรวดเร็ว ระดับน้ำในท้องทะเลและมหาสมุทรยกระดับสูงขึ้นอย่างต่อเนื่อง ส่งผลกระทบต่อชุมชนชายฝั่ง เมืองท่า รวมทั้งสถานที่ท่องเที่ยวทางทะเล

กลางปีที่ผ่านมา องค์การอุตุนิยมวิทยาโลก (WMO) ของสหประชาชาติ และ Copernicus Climate Change Service (C3S) ของสหภาพยุโรป ร่วมกันออกแถลงการณ์ว่า เดือนกรกฎาคม ค.ศ. ๒๐๒๓ เป็นเดือนที่ทำลายสถิติอุณหภูมิสูงสุดในโลกเท่าที่เคยมีการบันทึกสถิติ

จากการวัดค่าอุณหภูมิพื้นผิวเฉลี่ยรายวันทั่วโลก ช่วง ๓-๓๑ กรกฎาคม ค.ศ. ๒๐๒๓ เป็น ๒๙ วันที่ร้อนที่สุดในรอบ ๑๒๐,๐๐๐ ปี  วันที่ร้อนที่สุดคือ ๖ กรกฎาคม ค.ศ. ๒๐๒๓ มีอุณหภูมิเฉลี่ยทั่วโลกสูงถึง ๑๗.๐๘ องศาเซลเซียส ซึ่งสูงกว่าระดับก่อนยุคอุตสาหกรรมระหว่าง ค.ศ. ๑๘๕๐-๑๙๐๐ เกิน ๑.๕ องศาเซลเซียส มากกว่าเกณฑ์ที่ระบุไว้ในข้อตกลงปารีส (Paris Agreement) ว่าประชาคมโลกจะช่วยกันควบคุมไม่ให้อุณหภูมิของโลกสูงกว่ายุคอุตสาหกรรมเทียบเท่าตัวเลขนี้

ไม่กี่วันต่อมา อันโตนิโอ กูเตอร์เรส เลขาธิการสหประชาชาติ กล่าวถ้อยแถลงว่า “ยุคโลกร้อนสิ้นสุดลงและยุคโลกเดือด (era of global boiling) มาถึงแล้ว หลังจากนี้สภาพอากาศสุดขั้วจะกลายเป็นภาวะปรกติใหม่ ผลที่รุนแรงจากการเปลี่ยนแปลงภูมิอากาศเป็นไปตามคำทำนายและการเตือนซ้ำแล้วซ้ำเล่าของนักวิทยาศาสตร์...แต่สิ่งน่าประหลาดใจ คือการเปลี่ยนแปลงเกิดขึ้นอย่างรวดเร็ว”

ก่อนหน้านั้นกูเตอร์เรสแจ้งเตือนว่า วิกฤตสภาพภูมิอากาศโลกได้เข้าสู่ระดับสีแดง (code red) หรือภาวะฉุกเฉินสำหรับมนุษยชาติ สืบเนื่องจากเมื่อ ค.ศ. ๒๐๒๑ คณะกรรมการระหว่างรัฐบาลว่าด้วยการเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศ หรือ IPCC ออกรายงาน “Climate Change 2021 : The Physical Science Basis” ระบุว่าวิกฤตสภาพภูมิอากาศของโลกอยู่ในขั้น “สัญญาณเตือนสีแดงสำหรับมนุษยชาติ” (code red for humanity) โดยมีห้าข้อหลักที่จะส่งผลกระทบต่อโลกและต่อประเทศไทย ได้แก่

๑. หลังจากนี้อุณหภูมิจะสูงขึ้นและคลื่นความร้อนจะตามมา
๒. เมื่ออุณหภูมิสูงขึ้น น้ำจะระเหย ในฤดูแล้งจะไม่มีน้ำ และภัยแล้งจะตามมา
๓. น้ำที่ระเหยไม่ได้หายไปไหน กลายเป็นไอลอยอยู่บนฟ้า เมื่อสัมผัสความเย็นในฤดูฝนจะตกลงมาเป็นฝน และเป็นฝนหนัก
๔. พื้นที่เปราะบางจะเกิดน้ำท่วม
๕. เมื่ออุณหภูมิสูง น้ำทะเลจะร้อนขึ้น และมีระดับน้ำสูงขึ้น กระทบต่อพื้นที่สูงไล่เลี่ยกับระดับน้ำทะเล

อีกราว ๑ เดือนต่อมา คือวันที่ ๒๐ กันยายน ค.ศ. ๒๐๒๓ มีการจัดประชุมสุดยอดว่าด้วยความทะเยอทะยานด้านสภาพอากาศ (Climate Ambition Summit) ของสหประชาชาติ ณ กรุงนิวยอร์ก สหรัฐอเมริกา เพื่อให้ผู้นำรัฐบาลของประเทศต่าง ๆ ภาคเอกชน ภาคการเงิน และภาคประชาสังคม นำเสนอการดำเนินการที่ทะเยอทะยานและเป็นรูปธรรม เพื่อบรรลุการควบคุมการเพิ่มขึ้นของอุณหภูมิไม่ให้เกิน ๑.๕ องศาเซลเซียสตามข้อตกลงปารีส

เศรษฐา ทวีสิน นายกรัฐมนตรีของประเทศไทย เดินทางไปร่วมประชุม และกล่าวถ้อยแถลงแสดงความมุ่งมั่นว่าประเทศไทยจะปรับปรุงแผนพลังงานแห่งชาติ เน้นการใช้พลังงานอย่างมีประสิทธิภาพ เพิ่มสัดส่วนพลังงานทดแทน เตรียมยกเลิกการผลิตพลังงานโดยใช้เชื้อเพลิงถ่านหิน ปรับเปลี่ยนรูปแบบการขนส่ง เพิ่มสัดส่วนการผลิตยานยนต์ไฟฟ้า สนับสนุนการติดตั้งแผงโซลาร์เซลล์บนหลังคา กำหนดโครงสร้างราคาไฟฟ้าสีเขียว ปรับตัวสู่การเกษตรยั่งยืน และการเพิ่มพื้นที่สีเขียว ผลักดันกลไกการเงินสีเขียวผ่านการออกพันธบัตรเพื่อความยั่งยืน และพัฒนา sustainability-linked bond ออก พรบ. การเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศ เพื่อกำกับดูแลการปล่อยก๊าซเรือนกระจกภาคบังคับ

ขณะที่ อันโตนิโอ กูเตอร์เรส เลขาธิการสหประชาชาติ กล่าวในพิธีเปิดมีใจความสำคัญตอนหนึ่งว่า “มนุษยชาติได้เปิดประตูขุมนรก สภาพอากาศอันร้อนระอุกำลังสร้างผลกระทบอย่างรุนแรง เกษตรกรผู้ว้าวุ่นกำลังมองดูพืชพรรณถูกน้ำท่วมซัดหาย อุณหภูมิร้อนอบอ้าวทำให้เกิดโรคภัยไข้เจ็บ ขณะไฟป่าร้ายแรงแห่งประวัติศาสตร์เผาผลาญ ผู้คนนับพันต้องหลบหนีด้วยความหวาดกลัว”

นี่เป็นช่วงเวลาสำคัญที่สุดครั้งหนึ่งในประวัติศาสตร์มนุษยชาติ

บนทางเลือกว่ากระแสตื่นตัวจะเพียงพอให้เราหันมาตระหนักถึงปัญหาสิ่งแวดล้อม และพยายามรักษาโลกใบนี้ไว้อย่างจริงจังหรือไม่

นี่อาจเป็นโอกาสสุดท้ายแล้วจริง ๆ