โต๊ะกลมม้าหินถูกแต่งแต้มด้วยหนังสือหลากสี สมุด และโน้ตบุ๊กสีเงิน สรรพเสียงแห่งชีวิตกู่รับฟ้าหลังฝน แสงแรกที่ค่อย ๆ ทอกระทบไม้ใบหลายขนาดที่ห้อมล้อมม้าหินดังกล่าว

ผมนั่งอยู่ ณ สวนหน้าบ้าน องค์ความรู้และเหตุการณ์ที่ข้องเกี่ยวกับธรรมชาติมากมายสลับกันแสดงตัวเป็นตะกอนฟุ้งในหัว

“ต้นไม้ขาดคนได้ แต่คนขาดต้นไม้ไม่ได้”

นี่คือสิ่งแรกที่ผมนึกถึง ประโยคบอกเล่าของ วลัย-ลักษณ์ ภูริยากร หรือ “เซียง” นักวิชาการเกษตรชำนาญการ หัวหน้าสวนสราญรมย์ สำนักงานสวนสาธารณะ สำนักสิ่งแวดล้อม กรุงเทพมหานคร ผู้มีดวงตา น้ำเสียง และรอยยิ้มที่เป็นมิตร

ผมย้อนดูข้อมูลการสัมภาษณ์รุกขกรแห่งสวนสราญรมย์ ภาพหนึ่งที่จำได้ชัดคือต้นไทรคู่หน้าสวนสราญรมย์ที่มีมาตั้งแต่สมัยรัชกาลที่ ๕ แผ่พุ่มและกิ่งก้านขยายให้ร่มเงาใหญ่แก่พนักงานสังกัด กทม. หรือผู้คนที่สัญจรไปมา โดยเฉพาะช่วงเวลาที่พระอาทิตย์ป้วนเปี้ยนเหนือศีรษะ

อากาศยามเช้ายังคงไอเย็นจากฝน แดดอ่อนสัมผัสผิวกายแผ่วเบา  ผมหมุนปากการอบนิ้วมือขวา มืออีกข้างเปิดหาข้อมูลในสมุด จนพบคำพูดหนึ่งจากอาจารย์ “แหม่ม” หรือผู้ช่วยศาสตราจารย์ ดร. กนกวลี สุธีธร อาจารย์ประจำภาควิชาภูมิสถาปัตยกรรม จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย ข้อความนั้นผมไฮไลต์ไว้ด้วยหมึกสีเหลือง ว่า

“คนในเมืองไม่เห็นถึงชีวิตของต้นไม้”

ผมเตลิดสู่คำถามว่า ต้นไม้สำคัญต่อเมืองอย่างไร ? ผมนึกถึงคำตอบของอาจารย์แหม่มถึงสถานที่สำคัญ ๆ ในเมือง เช่น ถนนหน้าพระธาตุตรงข้ามสนามหลวง ที่ปลูกไม้ยืนต้นเรียงหน้ากระดานล้อกับถนนใหญ่ เป็นความสวยงามคู่เมือง

การมีพื้นที่สีเขียวยังลดฝุ่น อุณหภูมิของเมือง ให้ร่มเงา เป็นที่พักผ่อนทั้งกายและใจแก่คนในเมือง

ผมพบว่ามีการทดลองหนึ่งจากประเทศญี่ปุ่นแบ่งคนเป็นสองกลุ่ม กลุ่มแรกให้เดินเข้าไปในป่า และกลุ่มที่ ๒ ให้เดินเข้าไปในเมือง เป็นเวลา ๑๕ นาที เมื่อถามความรู้สึก สิ่งที่ต่างคือกลุ่มแรกรู้สึกว่าความเหนื่อยล้าและความเครียดลดลง มีอารมณ์ดีขึ้นเมื่อเทียบกับคนกลุ่มหลัง

ยังมีผลการทดลองอีกนับไม่ถ้วนที่ชี้ว่า เพียงปลูกต้นไม้ใกล้บ้านก็ช่วยให้สุขภาพกายและจิตดีขึ้น ยิ่งค้นลึกมากเท่าไร ข้อสงสัยต่อสัมพันธ์ค่อย ๆ คลายทีละปม และยิ่งผมกลับมามองคนรอบตัว บ่อยครั้งที่เพื่อนหลายคนมักเล่าถึงความประทับใจและความผ่อนคลายเมื่อเพิ่งกลับจากการใช้เวลากับธรรมชาติ

ผมจึงไม่แปลกใจว่า ในการทดลองหนึ่ง เมื่อให้จินตนาการถึงสถานที่ผ่อนคลายและเบาสบาย ผู้คนกว่าร้อยละ ๙๐ มักเห็นภาพตัวเองถูกห้อมล้อมด้วยพื้นที่สีเขียว พร้อมสัมผัสถึงบรรยากาศร่มรื่นใต้ร่มเงา

ครั้งหนึ่งที่ผมเข้าร่วมกิจกรรม Ari Ecowalk ที่พาไปสำรวจธรรมชาติรอบ ๆ ย่านอารีย์ มีกิจกรรมหนึ่งที่ให้ผู้เข้าร่วมเลือกพื้นที่ภายในสวนสาธารณะ เพื่อให้เราได้อยู่กับตัวเอง ผมเลือกนั่งบนหญ้าและได้จดจำความเบาสบายเมื่อปล่อยให้ตัวเองอยู่กับธรรมชาติในเมือง

ก่อนจบกิจกรรมในวันนั้นมีการตั้งวงแลกเปลี่ยนกัน สิ่งแรกที่ผมสังเกตคือ เดิมผมมักแทนตัวเองว่า “ผม” แต่ในวันนั้นกลับแทนตัวเองว่า “เรา”  เพื่อนร่วมเดินทางในวันนั้นก็สะท้อนพลังความประทับใจและเอื้อเฟื้อ หลังจากพาตัวเองไปอยู่กับธรรมชาติเช่นกัน

ผมจึงไม่แปลกใจที่พบงานวิจัย ศึกษาที่พักอาศัยในชิคาโก, บัลติมอร์ และแวนคูเวอร์ ชี้ว่า บริเวณที่พักอาศัยที่มีต้นไม้มาก มีการก่ออาชญากรรมลดลง

อย่างไรก็ตามไม่ใช่คนทุกกลุ่มในเมืองเข้าถึงพื้นที่สีเขียวได้เท่ากัน เช่นว่า ครอบครัวหนึ่งอาจเข้าถึงพื้นที่สีเขียวในต่างจังหวัดได้ทุกสัปดาห์ ส่วนครอบครัวที่ต้องหาเช้ากินค่ำ อาจมีเวลาเพียงปีละครั้งที่ได้เที่ยวช่วงเทศกาล ดังนั้นจำนวนพื้นที่สีเขียวที่เพิ่มขึ้นจึงช่วยลดความเหลื่อมล้ำ

เช้าวันต่อมาผมตื่นตั้งแต่ตี ๔ ครึ่ง หยิบกล้องดูนกของพ่อมาปัดฝุ่น จับรถไฟฟ้าใต้ดินเที่ยวแรกจากสถานีเตาปูนเวลาตี ๕ ครึ่ง ภาพท้องฟ้าอมม่วงที่ยังไม่สว่างดีปรากฏก่อนผมก้าวเข้ารถไฟ นับเป็นครั้งแรกในรอบ

หลายปีที่ผมได้สัมผัสแสงแรกของวัน  ผ่านไปประมาณครึ่งชั่วโมง ผมใช้ทางออก ๓ ของรถไฟฟ้าใต้ดิน ณ สถานีศูนย์การประชุมแห่งชาติสิริกิติ์สู่สวนเบญจกิติ

ผมลัดเลาะบนสกายวอล์ก มองลงไปเห็นพื้นที่เขียวด้านล่างที่ปกคลุมด้วยน้ำ มีเกาะที่หญ้าปกคลุมกระจายตัวเป็นหย่อม ๆ ภาพพื้นหลังถูกแต่งแต้มด้วยตึกขนาดไล่เลี่ยกันเรียงเป็นหน้ากระดาน จากจุดที่ยืนอยู่ ผมหยิบกล้องดูนกจากเป้ ความรู้สึกตื่นเต้นเริ่มขึ้น

“สวนที่ตั้งใจออกแบบ นำมาซึ่งประโยชน์แก่สิ่งมีชีวิตอื่น ๆ ที่อาศัยในเมือง” เสียงของอาจารย์แหม่มที่พูดถึงความหลากหลายทางชีวภาพใจกลางเมืองแว่วมาอีกครั้ง

เมื่อเราเห็นชีวิตอื่นนอกเหนือมนุษย์ นำเรามาสู่อีกหนึ่งประโยชน์ของพื้นที่สีเขียว คือเป็นถิ่นที่อยู่อาศัยของสิ่งมีชีวิตอื่น ๆ ภายในเมือง

อาจารย์จากภาควิชาภูมิสถาปัตย์ยกตัวอย่างนก ทุกปีจะมีนกอพยพบินผ่านเมือง แต่ไม่ใช่นกทุกชนิดสามารถบินต่อเนื่องจนข้ามพ้นเมืองได้ เพราะความเหนื่อยล้า สัตว์ปีกเหล่านี้จึงต้องการพื้นที่สีเขียวเพื่อพักระหว่างทางอาจเป็นพื้นที่สีเขียวเล็ก ๆ หรือต้นไม้สักต้นก็เพียงพอเป็นที่พักพิง

มีสัตว์อื่น ๆ อีกมากที่ต้องการร่มเงาของป่าในเมือง อาจารย์แหม่มย้ำว่าสิ่งสำคัญคือการเลือกพันธุ์พืชให้เหมาะแก่ชีวิตในเมืองเหล่านี้

เมื่อปรับโฟกัสของกล้อง ภาพแรกที่ผมเห็นคือเต่าแก้มแดงขนาดโตเต็มวัยที่ชะเง้อคอมองรอบ ๆ  เมื่อเลื่อนกล้องต่อไป ผมพบดวงตากลมโตสีดำล้อมด้วยสีเหลืองจ้องกลับมาจากโพรงไม้ ขณะชีวิตคนเมืองเริ่มขึ้นตอนเช้า นกลำตัวสีขาวแซมดำเพิ่งเตรียมตัวเข้านอน

ล่วงผ่านไป ๒ ชั่วโมง ผมหยุดนั่งลงบนไม้กระดานเรียงต่อกันริมน้ำ ลมที่พัดผ่านตัวผมดั่งกดสวิตช์เปิดรับมนตร์วิเศษ

ต้นไม้เป็นสิ่งมีชีวิตที่ต้องได้รับการดูแลอย่างเหมาะสม “รุกขกร” หรือ “หมอต้นไม้” คือผู้ทำหน้าที่นั้น

นิวส์-หนุ่มรุกขกร เคยเล่าว่า การหักของกิ่งไม้หรือการโค่นลงของต้นไม้เป็นวัฏจักรตามธรรมชาติ แต่เมื่อต้นไม้ถูกนำเข้ามาในเมือง วัฏจักรเหล่านี้อาจสร้างความเสียหายแก่ชีวิตและทรัพย์สินได้ จึงต้องตัดแต่งดูแลและจัดการความเสี่ยงโดยผู้เชี่ยวชาญ องค์ความรู้เหล่านี้เรียกว่า “รุกขกรรม”

รุกขกรทำงานร่วมกันกับผู้ปฏิบัติงานบนต้นไม้ (tree worker) หรือเจ้าพนักงานเสื้อเขียวที่เราคุ้นชิน โดย ผู้ปฏิบัติงานมักสวมอุปกรณ์ป้องกันที่ผูกติดกับเชือกแล้วขึ้นไปตัดแต่งต้นไม้

ครั้งหนึ่งผมมีโอกาสเข้าร่วมการอบรมรุกขกรและผู้ปฏิบัติงานบนต้นไม้ จัดโดย กทม. ณ สวนลุมพินี ผมยังจำภาพกระเป๋าสีดำใบใหญ่ที่มีอุปกรณ์สำคัญได้ดี ทั้งสายรัดช่วงเอวสำหรับโรยตัว เชือกต่างขนาด และหมวกสีส้ม แต่ที่ทำให้ผมทึ่งคือเลื่อยทรงโค้งหลากขนาด  รุกขกรผู้นำการอบรมเล่าว่าเคยตัดต้นไม้เทียบกัน ทิ้งไว้ ๓-๔ วัน ขณะที่แผลจากเลื่อยโค้งผสานตัวแล้ว แต่แผลจากเลื่อยยนต์กลับพุพอง เชื้อเชิญให้แมลงและเชื้อราเข้ามากัดกิน

องค์ความรู้การตัดแต่งกิ่งก็สำคัญ นิวส์ชี้ว่าถ้าตัดไม่ถูกหลักวิชาการ ต้นไม้ที่ไม่แข็งแรงจะถูกเชื้อราและแมลงกัดกินจนตาย แต่ถ้าแข็งแรง ต้นไม้จะแตกกิ่งกระโดงออกมามากขึ้น ซึ่งหักโค่นง่ายเพราะเป็นกิ่งที่ไม่มีแก่น  ยิ่งสะสมไปเรื่อย ๆ ต้นไม้ก็จะอายุสั้นหรือโทรม ทั้งความสามารถในการฟอกอากาศและกักเก็บคาร์บอนก็ด้อยลง

การตัดแต่งต้นไม้ต้นเดียวอาจกินเวลาตั้งแต่ ๑๕ นาทีจนถึงทั้งวัน ขึ้นอยู่กับขนาดและลักษณะ

การผจญภัยผ่านข้อมูลและลงพื้นที่ตลอด ๒ วัน พาผมกลับมามองต้นไม้ในกรุงเทพฯ เมืองที่ผมเกิดและเติบโต ตะกอนความคิดก้อนท้าย ๆ พาผมมาสู่คำถามว่า ที่ผ่านมา กทม. เลือกต้นไม้และมีวิธีการดูแลต้นไม้อย่างไร ?

“ต้นไม้เกินกว่า ๙๐ เปอร์เซ็นต์ของ กทม. ...ป่วย” นิวส์เคยเล่า

อาจเพราะการตัดแต่งที่อิงกับหนังสือคู่มือตั้งแต่ ปี ๒๕๔๒ หรือเพราะข้อจำกัดด้านจำนวนบุคลากรและระเบียบต่าง ๆ ทำให้การดูแลต้นไม้ใน กทม. เป็นปัญหาเรื้อรัง  ซ้ำร้ายการเลือกต้นไม้ก็เป็นปัญหา เพราะที่ผ่านมาอาจเลือกปลูกตามชื่อถนน ดูแลง่าย เขียวเร็ว หรือริมถนนบางแห่งปลูกตามริมถนนอื่น ๆ โดยอาจไม่เคยคำนึงถึงชนิดพันธุ์ที่เหมาะสมกับพื้นที่ อีกทั้งพืชที่ปลูกก็ไม่หลากหลาย จึงเพิ่มความเสี่ยงต่อการกระจายของโรค

ดังเช่นที่อาจารย์แหม่มเล่าว่า เมื่อ ๕๐ ปีที่แล้ว ริมถนนพญาไทเคยปลูกต้นพิกุลเรียงราย แต่ด้วยการแพร่กระจายของโรค จาก ๑๐๐ กว่าต้นเหลือรอดถึงทุกวันนี้เพียง ๒ ต้น  ทั้งจากขนาดพื้นที่ปลูกเพียง ๑.๕ x ๑.๕ เมตร แต่รากต้นไม้แผ่ได้ไกลกว่าทรงพุ่ม จึงเกิดปัญหารากขดหรือรากงัดทางเท้า กอปรกับสายไฟ ท่อน้ำ และทางเท้าที่แคบ จึงยิ่งทวีข้อจำกัดการปลูกต้นไม้ใน กทม.

แม้ปัจจุบันเราเริ่มเห็นการเปลี่ยนแปลงที่ดี ตั้งแต่ระดับนโยบาย ไม่ว่าจะเป็นนโยบายสวน ๑๕ นาที, รุกขกร ๑ คน ๑ เขต, การปลูกต้นไม้ล้านต้น ควบคู่ไปกับการจัดซื้อเครื่องมือใหม่ และการจัดอบรมต่าง ๆ แต่อาจารย์แหม่มชี้ว่า กทม. ควรจัดทำเกณฑ์เลือกพืชพันธุ์ที่คำนึงถึงความหลากหลายของต้นไม้ ดิน ปริมาณน้ำ และพื้นที่ปลูก พร้อมมีแผนงานระยะสั้นและยาวที่คิดถึงการดูแลต้นไม้หลังปลูกด้วย

ผมรู้ตัวอีกทีพระอาทิตย์ก็ทอแสงเย็นผ่านกระจกร้านหนังสือเข้ามา จุดเริ่มต้นที่เกิดจากความสนใจเล็ก ๆ ต่อสิ่งมีชีวิตที่แต่งแต้มด้วยสีเขียวหลากเฉด นำผมไปสู่การเดินทางข้ามผ่านหลากหลายศาสตร์ ทั้งผ่านตัวอักษร สังเกตสิ่งรอบตัว และผลักตัวเองไปยังพื้นที่สีเขียวในเมืองหลายแห่ง

การเดินทางของผมครั้งนี้เป็นจุดเริ่มต้นของจุดสิ้นสุดที่ไกลออกไปเรื่อย ๆ

“ผม” ได้กลับไปตื่นเต้นกับการอ่านงานเชิงนิเวศวิทยา จนพบความพิเศษในสาขานิเวศวิทยาเศรษฐศาสตร์ (Ecological Economics) ได้รับรู้ว่าเวลาถดถอยลงเรื่อย ๆ เมื่ออยู่ในสวนสาธารณะ หรือกระทั่งสวนรอบ ๆ บ้าน

ได้เริ่มศึกษาต้นไม้ จนนำไปสู่การซื้อต้นไม้ต้นแรกในรอบหลายปีที่ผ่านมา ตามมาด้วยต้นที่ ๒ ๓ ๔...

ได้มองเห็นชีวิตอื่น ๆ ตั้งแต่ความสวยงามของผีเสื้อและแมลงตัวเล็ก ๆ ที่พรางตัวบนใบไม้