แม้มติคณะรัฐมนตรี วันที่ ๒๖ พฤศจิกายน ๒๕๖๑ มีนโยบายการจัดการปัญหาที่ดินของคณะกรรมการนโยบายที่ดินแห่งชาติ (คทช.) เพื่อคัดกรองและให้เขตพื้นที่อยู่อาศัยแก่ชาวบ้าน แต่หลักเกณฑ์ คทช. กลับกำหนดเงื่อนไขว่าต้องเป็นพื้นที่ซึ่งใช้อย่างต่อเนื่อง อาสิน (ผลประโยชน์) เต็มแปลง และไม่มีการเปลี่ยนมือ ถึงจะละเว้นพื้นที่ชาวบ้านในเขตห้ามล่าสัตว์ป่า ซึ่งไร่หมุนเวียนไม่ได้มีลักษณะเช่นนั้น เพราะไม่ได้ใช้อย่างต่อเนื่องและมีการเปลี่ยนมือบ่อยครั้ง เนื่องจากไม่มีกรรมสิทธิ์ตามวิถีของชุมชน

ยิ่งไปกว่านั้น คทช. ยังกำหนดว่าพื้นที่นั้นต้องไม่อยู่ในชั้นคุณภาพหรือลุ่มน้ำชั้นหนึ่งและชั้นสอง ซึ่งเป็นพื้นที่ควรสงวนรักษาไว้เป็นต้นน้ำลำธารโดยเฉพาะ  เงื่อนไขเหล่านี้ขัดแย้งกับบริบทชุมชนอย่างสิ้นเชิง เพราะที่ระดับความสูงกว่า ๑,๒๐๐ เมตร ดอยช้างป่าแป๋มีตาน้ำและเต็มไปด้วยความอุดมสมบูรณ์ของป่าที่ชุมชนอนุรักษ์

กระนั้นสิ่งหนึ่งที่เป็นไม้ค้ำยันในการต่อสู้กับภาครัฐได้คือ มติ ครม. วันที่ ๒ เมษายน ๒๕๕๓ ว่าด้วยแนวนโยบายและหลักการฟื้นฟูวิถีชีวิตชาวเล และมติ ครม. วันที่ ๓ สิงหาคม ๒๕๕๓ ว่าด้วยแนวนโยบายและหลักการฟื้นฟูวิถีชีวิตชาวกะเหรี่ยง ซึ่งกลุ่มชาติพันธุ์กะเหรี่ยงและชาวเลร่วมกับเครือข่ายภาคประชาชนและหน่วยงานภาครัฐดำเนินการตามมติดังกล่าวอย่างเป็นรูปธรรม โดยประกาศให้บางชุมชนเป็น “เขตวัฒนธรรมพิเศษ” เพื่อให้ได้รับการคุ้มครองและฟื้นฟูวิถีชีวิตตามมติ ครม. สองฉบับดังกล่าว

“เขตวัฒนธรรมพิเศษ” หมายถึง พื้นที่ชุมชนซึ่งดำรงวิถีชีวิตบนฐานองค์ความรู้ ภูมิปัญญา และประเพณีชนเผ่าพื้นเมืองดั้งเดิม แต่ขณะเดียวกันก็ผสานความรู้สมัยใหม่ให้สอดคล้องกับบริบทท้องถิ่นในปัจจุบัน เขตวัฒนธรรมพิเศษจึงเป็นการคุ้มครองวิถีชีวิตซึ่งครอบคลุมทั้งในมิติทางกายภาพ ถิ่นที่อยู่ แหล่งทำมาหากิน พื้นที่ศักดิ์สิทธิ์ อีกทั้งยังมีนัยของการอนุรักษ์เชิงทรัพยากรและการดำรงชีวิตอย่างยั่งยืน

หลังจากแกนนำชุมชนรวมถึงภาคประชาชนและหน่วยงานที่เกี่ยวข้องเจรจากับภาครัฐ ชุมชนดอยช้างป่าแป๋ก็ได้รับการประกาศเป็นเขตวัฒนธรรมพิเศษลำดับที่ ๑๒ เมื่อวันที่ ๒๘ กุมภาพันธ์ ๒๕๖๓  อย่างไรก็ตามขึ้นชื่อว่า “มติ ครม.” ก็ย่อมมีสถานะทางกฎหมายด้อยกว่า พ.ร.บ. ซึ่งทับซ้อนพื้นที่หลายฉบับ

“ดิปุนุ” แกนนำหลักของชุมชน วัย ๓๗ ปี เล่าถึงพิธีกรรม “เดปอถู่” ซึ่งหมายถึงต้นสะดือหรือต้นรกเด็ก ในอดีตจะประกอบพิธีกรรมนี้เมื่อมีเด็กลืมตาดูโลก พ่อเด็กจะบรรจุรกลงในกระบอกไม้ไผ่แล้วนำไปผูกกับต้นไม้ที่มีลักษณะสมบูรณ์แข็งแรง  โดยต้นไม้ที่เลือกจะดูแลโดยเจ้าของเดปอ (สายสะดือ) ไม่ให้ใครมาตัดหรือทำลาย เพราะขวัญของเด็กอยู่กับต้นไม้ต้นนั้น  ปัจจุบันยังประกอบพิธีกรรมเดปอถู่ในวันบวชป่าประจำปี ทำให้ไม่เพียงแต่คนในชุมชนจะมีต้นไม้เป็นของตัวเอง บุคคลภายนอกที่มาร่วมงานก็เป็นส่วนหนึ่งได้โดยอาจใช้เส้นผมแทนรกและสายสะดือ

ดิปุนุเสริมว่า ในความเชื่อของชาวปกาเกอะญอ ทุกคนที่เกิดมาจะถูกชะตากรรมจารึกและกำหนดอายุขัยไว้แล้ว  บางคนอาจต้องเสียชีวิตเมื่ออายุเพียง ๑๗-๑๘ ปี แต่การเชื่อมโยงสายใยระหว่างมนุษย์กับต้นไม้ได้มอบทางออกผ่านพิธีกรรมนี้ไว้

“เขาจะใช้ต้นไม้เก่าแก่เป็นตัวสื่อสัญญาณไปในยมโลกเพื่อนำขวัญของคนนั้นกลับคืนมา เป็นการต่อชีวิตโดยอาศัยต้นไม้เก่าแก่ คนที่ไม่สบายและดูเหมือนจะอยู่ได้อีกไม่นานจะกลับมาเป็นปรกติ นั่นหมายถึงการนำขวัญที่ถูกเอาไปส่วนหนึ่งกลับมาโดยการจ้างต้นไม้เก่าแก่เหล่านี้ผ่านพิธีกรรม”

ดิปุนุกล่าวต่อไปว่า พิธีกรรมต่าง ๆ จะอยู่บนฐานความเชื่อ “ต้นไม้ใหญ่มีเทพีเทพาปกปักรักษา ภูเขาสูงมีเจ้าที่เจ้าป่าคอยปกปักรักษา ทุกสถานที่มีเจ้าของอยู่” เมื่อคนจะกระทำการใดก็ตาม ต้องขออนุญาต เช่น ก่อนลงมือลงแรงในแปลงนาของตนเอง ก็ต้องเลี้ยงเจ้าที่ตาน้ำเพื่อบอกกล่าวว่าปีนี้จะทำนาตรงนี้ โปรดช่วยดูแลครอบครัว สัตว์เลี้ยง และคนของเราไม่ให้เจ็บไข้ได้ป่วย ดูแลให้ผลผลิตเติบโตได้เก็บกิน

นอกจากนี้ในฤดูกาลปลูกข้าวเสร็จ ช่วงต้นข้าวเจริญเติบโตจะมีพิธีบวอ-คึ ซึ่งเป็นการอัญเชิญสิ่งศักดิ์สิทธิ์ ทั้งหลายทั้งปวงในผืนป่ามาร่วมเฉลิมฉลอง กินข้าว ดื่มน้ำ ดื่มสุรา เพื่อปกป้องดูแลผืนนาไม่ให้ถูกรบกวน โดยใช้ไก่ห้าคู่ เหล้าสามขวด และเทียนสองคู่ประกอบพิธีกรรมตามหอเสาพิธี

“สิ่งเหล่านี้ยังมีและทำให้มองว่าคนกับป่าแยกออกจากกันไม่ได้นะ เป็นสายพันสายสะดือ ลมหายใจ ชีวิต และจิตวิญญาณที่ต้องเชื่อมสายใยสัมพันธ์กัน”

เพื่อให้เข้าใจได้แจ่มชัดยิ่งขึ้น ดิปุนุเปรียบพิธีกรรมเหล่านี้กับโทรศัพท์ หากไม่มีสัญญาณ ไม่มีเครือข่าย คนสองคนแม้มีโทรศัพท์ก็ไม่อาจเชื่อมต่อกันได้  ดังนั้นจึงต้องหาจุดที่มีสัญญาณถึงจะติดต่อกันได้

“ชีวิตคนกะเหรี่ยงก็คล้าย ๆ กัน ต้องผ่านพิธีกรรมถึงจะเชื่อมโยงสายใยกันได้”

พื้นที่ลาดชันของไร่หมุนเวียนปีปัจจุบันทำให้แข้งขาคนพื้นราบออกอาการเกร็งพร้อมหวาดวิตกว่าตัวเองจะไถลไปตามหน้าดิน  เบื้องหน้าคือเวิ้งภูเขาเต็มไปด้วยต้นข้าวราว ๑ ไร่ แซมด้วยดอกไม้สีสด ต้นหญ้าเป็นหย่อม และตอตะโกดำขนาดใหญ่ที่บางต้นมียอดเขียวแตกหน่อออกมา  ผีเสื้อบินว่อนดมดอกไม้ ขณะเดียวกันสายลมก็หอบความเย็นจากหยดฝนเบื้องไกลมากระทบใบหน้า

หวานสะกิดให้ดูรอยผูกข้อมือของยอดใบข้าว ซึ่งมีลักษณะเหมือนรอยพับจาง ๆ คล้ายรอยบนข้อมือที่ผูกด้วยสายสิญจน์  หวานอธิบายว่าหากมีหนึ่งถึงสองรอย แสดงว่าข้าวเริ่มตั้งท้อง หากมีสามรอย เป็นสัญญาณว่าข้าวออกรวงแล้ว

ป้ายข้อมูลชุมชนซึ่งจัดทำในปี ๒๕๖๓ ระบุว่า ไร่หมุนเวียนหรือ “ฆึฉึ่ย” เป็นระบบการเกษตรผสมผสานที่ผลิตข้าวเป็นหลักและมีพืชพรรณหลายชนิดรวมอยู่ด้วย ผลผลิตจะใช้เพื่ออุปโภคบริโภคในชุมชนเท่านั้น  โดยร้อยละ ๙๐ ของครัวเรือนมีอาหารหล่อเลี้ยงจากไร่หมุนเวียน

การทำไร่หมุนเวียนเริ่มจากการสำรวจพื้นที่ไร่พักฟื้น (บริเวณที่เคยเป็นไร่หมุนเวียนเมื่อ ๗-๑๐ ปีเป็นอย่างน้อย) โดยจะทำพิธีแพะลอคึ (พิธีฟันไร่) ซึ่งหากสัตว์ป่าร้อง (เช่น หมู เก้ง เต่า) ขณะทำพิธี จะถือว่าพื้นที่นั้นห้ามทำไร่หมุนเวียน  หากไม่ได้ยินเสียงสัตว์ป่า แต่ในคืนนั้นฝันร้าย ก็ทำไร่หมุนเวียนบริเวณนั้นไม่ได้เช่นกัน  หรือหากผ่านทั้งสองขั้นตอนแล้ว แต่พบสัตว์ป่าขณะทำแนวกันไฟหรือแผ้วถางพื้นที่ ก็ต้องยกเลิกไปตามจารีตประเพณี

“ที่ผมพูดไม่ได้โม้นะ ผมเคยเจอมาแล้ว” หวานยืนยัน “ครั้งที่ ๓ จะไม่ดี  แม้ว่าจะได้ข้าวจริง แต่คนในครอบครัวอาจจะป่วยคนหนึ่ง บางทีก็ตายไปเลย  ถ้าไม่มีใครเจ็บป่วย อาจไม่ได้กินข้าวแม้แต่กระสอบหรือเม็ดเดียว”

สำหรับคนทำนาถาวรเพื่อปลูกข้าว หวานชี้ว่าชาวคริสต์ก็จะมีสัญลักษณ์ไม้กางเขนประดับนา  ชาวพุทธอาจมีเสาหรือหิ้งคล้ายศาลพระภูมิ  และในฝายน้ำสำหรับทำนาก็จะเลี้ยงน้ำด้วยเหล้าหนึ่งขวด

“มีคำของปกาเกอะญอตั้งแต่บรรพชนบอกว่า เราอยู่กับป่า ใช้ป่า ก็ต้องรักษาป่า  เราใช้น้ำก็ต้องรักษาน้ำ เราจะกินเขียดก็ต้องดูแลผา เพราะว่าเขียดอยู่ในผา เราอยากกินปลาก็ต้องรักษาลำห้วย เพราะปลาอยู่ในลำห้วย” หวานสรุป

สมการนี้เรียบง่ายแต่ทรงพลัง

จากคำสอนนี้เองดิปุนุได้เติมสุภาษิตให้กลายเป็นประโยค จนกลายเป็นบทเพลง “เลเลเตหน่ากู”

ดิปุนุกล่าวต่อไปว่า เด็กในหมู่บ้านจะอยู่กับพ่อแม่แค่ช่วงประถมฯ เพราะหากต้องการเรียนต่อ จะต้องลงไปในเมือง ทำให้มีโอกาสได้เรียนรู้ภาษาไทย

และในช่วงเวลานั้นเองเด็กบางคนอาจปรับตัวเข้ากับวิถีชีวิตเมืองและหางานทำที่พื้นราบต่อหลังเรียนจบ เช่น งานโรงงาน งานโรงแรม รับจ้างทั่วไป หรืองานตามสาขาที่เรียน ขณะที่บางคนก็กลับขึ้นมาใช้ชีวิตข้างบนควบคู่กับการเรียน กศน.

“เขาจะเรียนรู้เกี่ยวกับภาษาตัวเองก็ต่อเมื่อทำวิทยานิพนธ์หรืออะไรสักอย่างที่ทางมหาวิทยาลัยบังคับว่าคุณต้องทำเรื่องนี้”

สำหรับดิปุนุ หลักสูตรระดับประถมศึกษาควรชั่งน้ำหนักให้เหมาะสม อาจใช้หลักสูตรท้องถิ่น เช่น ภาษา ความเชื่อ จารีต วัฒนธรรมท้องถิ่น โดยไม่จำเป็นต้องเข้มข้นมาก และควรให้อิสระแก่เด็กมากกว่าจะให้แค่การบ้าน

ภาพการศึกษาที่ดิปุนุวาดหวังไว้ คือการปรับโครงสร้างระดับนโยบายการศึกษาให้ชุมชนที่มีรากฐานและทุนทางวัฒนธรรมเป็นของตัวเอง ใช้หลักสูตรการศึกษาท้องถิ่นซึ่งชุมชนมีส่วนร่วมและภาครัฐสนับสนุน

“ไม่ว่าจะเป็นดนตรีพื้นบ้าน ผึ้งโพรง หรือทุนด้านอื่นอีกมากมาย ถ้าเด็ก ๆ อยู่บ้านแล้วบริหารทุนพวกนี้ได้ เขาจะไม่ต้องลงไปแย่งทรัพยากรในเมือง อยู่ในป่า อยู่หมู่บ้านตรงนี้ ผลิตสิ่งดี ๆ ที่มี แล้วแบ่งปันให้คนในเมือง จะกลายเป็นเศรษฐกิจชุมชนที่เข้มแข็ง”

สายตาเขาเป็นประกายและแน่วแน่ขณะพูด  ดิปุนุไม่ลืมข้อเท็จจริงที่ว่า การลงแรงในวิถีชีวิตดั้งเดิมแล้วเห็นผลประโยชน์ตามมาและเกิดรายได้ย่อมเป็นกำลังใจสำคัญ อีกทั้งยังทำให้วิถีชีวิตดำรงอยู่อย่างยั่งยืน  ยิ่งไปกว่านั้นในยุคโลกาภิวัตน์ซึ่งโลกทั้งใบเชื่อมต่อกันเพียงปลายนิ้ว เขายังคงเชื่อมั่นว่าวิถีชีวิตชุมชนดั้งเดิมจะดำเนินต่อไปและปรับตัวให้เข้ากับสถานการณ์ภายนอกได้

“ถ้าปีนี้ไร่หมุนเวียนมีผลผลิตแย่มาก เราก็จำเป็นต้องใส่ปุ๋ยบำรุงเพื่อให้ชาวบ้านมีข้าวกิน  ชาวบ้านอาจต้องยอมแลกกับตรงนั้น แต่ไม่ใช่การพ่นสารเคมี”

ดิปุนุยอมรับว่าหากเกิดสถานการณ์สภาพภูมิอากาศเลวร้ายก็ต้องประเมินและปรับเปลี่ยนตามความเหมาะสม  อย่างไรก็ตามเมื่อย้อนกลับมาที่คนรุ่นใหม่ในชุมชน อันดับแรกคือการสร้างความเข้าใจในบริบทของพื้นที่ เช่น การติดตั้งแนวสปริงเกอร์ตามจุดดับไฟป่า การเรียนรู้จากป่า หรือการทำความเข้าใจในคำสอนดั้งเดิม

ปัจจุบันมีการแบ่งกลุ่มกิจกรรมในชุมชนออกเป็นสามกลุ่มหลัก ได้แก่ รุ่นเล็ก เช่น โอ จยี อายุ ๑๑ ขวบ ผู้มักติดสอยห้อยตามรุ่นพี่เข้าป่าเสมอ  รุ่นกลาง เช่น ยุ อุ๊-สิทธิพล บุญมา อายุ ๒๐ ปี ผู้กลับขึ้นมาอาศัยบนดอยหลังจากร่ำเรียนระดับมัธยมศึกษาพักหนึ่งที่พื้นราบ และรุ่นใหญ่อย่างดิปุนุหรือหวาน ซึ่งมีความสามารถเฉพาะด้าน ทักษะการตัดสินใจ และความเข้าใจในพื้นที่

บางสถานการณ์ซึ่งมีงานในชุมชนพร้อมกับช่วงคุกรุ่นของไฟป่า ก็จะมีชาวบ้านพร้อมสนับสนุนและช่วยเหลือกัน เช่น กรณีวันบวชป่าช่วงเดือนเมษายนที่ผ่านมา ต้องมีกลุ่มรับรองแขกเหรื่อจากทั้งภาครัฐ เอกชน และสื่อมวลชน ขณะเดียวกันก็มีกลุ่มคอยดับไฟป่าในพื้นที่การดูแลของชุมชน

“มันสัมผัสได้สองแบบนะ นอกจากกำลังที่เราลุยเต็มที่ อีกอย่างก็คือพลังธรรมชาติที่เรามองไม่เห็น เขาจะดลบันดาลให้เกิดความร่วมมือ เกิดการทำงานร่วมกัน”

หนุ่มโสดวัย ๓๗ ยิ้มและยกตัวอย่างวันเสาร์แรกของเดือนกันยายนที่ฝนตกตั้งแต่ฟ้ายังไม่สาง แต่เมื่อจะเริ่มพิธีในช่วง ๑๐ นาฬิกา “ฝนก็หยุด ฟ้าก็เปิด”

มู ดิ๊ ชายชราวัย ๘๐ ปี ชาวปกาเกอะญอจากเชียงใหม่ อดีตครูบนดอยช้างป่าแป๋