การออกกฎหมายควบคุมน้ำบาดาลช่วยบรรเทาปัญหาพื้นดินทรุดตัวได้จริง แต่สิ่งใหม่ที่ต้องกังวลคือการเพิ่มขึ้นของระดับน้ำทะเล (sea water rising) ที่ส่งผลต่อชุมชนชายฝั่งทั่วโลก

ชัชชาติ สิทธิพันธุ์ ผู้ว่าราชการกรุงเทพมหานคร กล่าวในงานเสวนา “ย้ายเมืองหรืออยู่ต่อ หากกรุงเทพฯ ต้องจมน้ำ” ซึ่งนิตยสาร สารคดี จัดขึ้น ณ ห้องประชุมริมน้ำ ชั้น ๑ คณะศิลปศาสตร์ มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ ท่าพระจันทร์ เมื่อเดือนพฤศจิกายน ๒๕๖๕ เพื่อระดมความคิดหาทางรับมือวิกฤตการณ์เปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศที่อาจทำให้กรุงเทพฯ ต้องจมน้ำว่า

“เรื่องการทรุดตัวน้อยลง เพราะไม่มีการดูดน้ำใต้ดินแล้ว แต่สิ่งที่เรากังวลคือการเพิ่มขึ้นของระดับน้ำทะเล” ปัจจุบันกรุงเทพมหานครทรุดตัวปีละประมาณ ๐-๓ เซนติเมตรแล้วแต่พื้นที่ เฉพาะเขตบางขุนเทียนที่อยู่ติดชายฝั่งทรุดปีละ ๑-๒ เซนติเมตร ขณะที่ระดับน้ำทะเลเพิ่มขึ้นจากปัญหาภาวะโลกร้อน (global warming) ปีละ ๐.๓๔-๐.๔ เซนติเมตร หรือ ๓.๔-๔.๐ มิลลิเมตร 

เมื่อรวมปัญหาแผ่นดินทรุดกับการเพิ่มขึ้นของระดับน้ำทะเลเข้าด้วยกัน จุดที่มากที่สุดจะอยู่ประมาณ ๔๒ มิลลิเมตร หรือเพิ่มขึ้น ๔.๒ เซนติเมตรต่อปี

จากการจัดอันดับของ จอห์น อิงแลนเดอร์ (John Englander) นักสมุทรศาสตร์ ผู้เชี่ยวชาญด้านระดับความสูงของน้ำทะเล กรุงเทพมหานครอยู่ในอันดับ ๕ ของเมืองที่มีโอกาสจมน้ำเร็วที่สุดในโลก รองจากจาการ์ตา อินโดนีเซีย, มะนิลา ฟิลิปปินส์, โฮจิมินห์ซิตี เวียดนาม และนิวออร์ลีนส์ รัฐลุยเซียนา สหรัฐอเมริกา ตามลำดับ โดยสาเหตุหลักมาจากการเพิ่มขึ้นของระดับน้ำทะเล ภาวะโลกร้อนทำให้น้ำแข็งขั้วโลกและกรีนแลนด์ละลาย รวมถึงปัจจัยจากองค์ประกอบและความหนาแน่นของดิน กับการขุดเจาะน้ำบาดาลและขุดเจาะปิโตรเลียมทำให้พื้นดินทรุด

ครึ่งศตวรรษที่ผ่านมา เมืองหลวงของเราพัฒนาเจริญก้าวหน้า มีตึกระฟ้าพวยพุ่งสู่ท้องฟ้า สวนทางกับแผ่นดินที่กำลังทรุดตัวต่ำลงเรื่อย ๆ

เนื้อดินอ่อน ๆ บริเวณสามเหลี่ยมปากแม่น้ำที่ทรุดตัวน้อย ๆ ประกอบกับน้ำทะเลที่เพิ่มสูงขึ้นทีละนิดจากการเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศ ทำให้กรุงเทพฯ กำลังอยู่ในอันตราย

ภาวะโลกร้อนอยู่ใกล้กว่าที่เราคิด

ความสูงประมาณ ๑.๕ เมตรจากระดับน้ำทะเล (ความสูงของกำแพงกั้นน้ำ ๓.๕ เมตร)

ปลายเดือนเมษายน ๒๕๖๖ ริมแม่น้ำเจ้าพระยา สายน้ำไหลผ่านมหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ ในแม่น้ำมีเรือโดยสาร เรือท่องเที่ยว เรือสินค้า ฝั่งตรงข้ามคือโรงพยาบาลศิริราช

ช่วงหลังสงกรานต์ระดับน้ำอยู่ต่ำกว่ากำแพงกั้นน้ำ ไม่มีอะไรต้องห่วงกังวล แต่เมื่อเข้าหน้าฝน หากวันไหนมีน้ำเหนือไหลผ่านเขื่อนเจ้าพระยา จังหวัดชัยนาท มากกว่า ๓,๐๐๐ ลูกบาศก์เมตรต่อวินาที ผู้คนริมน้ำแถว ๆ นี้ต้องลุ้นว่าระดับน้ำจะสูงข้ามกำแพงกั้นหรือไม่

หลายปีแล้วที่ทางกรุงเทพมหานครพยายามสร้างกำแพงหรือคันกั้นแม่น้ำเจ้าพระยาตลอดช่วงที่ไหลผ่านกรุงเทพฯ ล่าสุดมีแนวกำแพงกั้นทั้งฝั่ง “พระนคร” และฝั่ง “ธนบุรี” รวมกันเป็นระยะทาง ๘๘ กิโลเมตร เกือบทั้งหมดกรุงเทพมหานครเป็นผู้ก่อสร้าง ส่วนที่เอกชนเป็นเจ้าของโครงการมี ๘ จุด และยังมีจุดที่ไม่มีกำแพงกั้น เรียกกันว่าแนว “ฟันหลอ” อีก ๒๓ จุด รวมระยะทาง ๓ กิโลเมตร เช่น ท่าเรือที่ต้องมีคนผ่านเข้าออก

ย้อนกลับไปในวัยเด็ก แบบเรียนประวัติศาสตร์บอกว่ากรุงเทพมหานครเป็น “เมืองอกแตก” มีแม่น้ำเจ้าพระยาไหลผ่ากลาง แต่ผมมารู้เอาภายหลังว่าแม่น้ำอยู่ในตำแหน่งสูงกว่าบริเวณอื่นของมหานคร

ลักษณะภูมิประเทศกรุงเทพฯ ลาดเอียงจากทิศเหนือลงสู่ทิศใต้ โดยเฉลี่ยอยู่สูงกว่าระดับน้ำทะเลปานกลางประมาณ ๐.๕-๑.๕ เมตร ยกตัวอย่างมหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ ท่าพระจันทร์ อยู่สูงกว่าระดับน้ำทะเลประมาณ ๑.๕ เมตร  ทางฝั่งธนบุรี ถนนอรุณอมรินทร์อยู่สูงกว่าระดับน้ำทะเล ๑.๖ เมตร ถนนจรัญสนิทวงศ์ ๑.๒๗ เมตรถนนเพชรเกษม ๐.๗ เมตร

ส่วนทางฝั่งพระนคร ถนนราชดำเนินอยู่สูงกว่าระดับน้ำทะเล ๐.๗๘ เมตร ถนนรัชดาภิเษก ๐.๔ เมตร  ถนนศรีนครินทร์อยู่สูงกว่าระดับน้ำทะเลแค่ ๐.๑ เมตรเท่านั้น ขณะที่จุดต่ำสุดอยู่ใกล้บริเวณมหาวิทยาลัยรามคำแหง เขตบางกะปิ ตั้งอยู่ “ต่ำ” กว่าระดับน้ำทะเล ๐.๓ เมตร หรือ ๓๐ เซนติเมตร

ในปี ๒๕๒๕ การสำรวจของกรมแผนที่ทหารพบว่าหมุดหลักฐานที่รามคำแหงอยู่ต่ำกว่าน้ำทะเล ๔ เซนติเมตร หมายความว่า ๔๐ ปีที่ผ่านมา พื้นดินบริเวณรามคำแหงทรุดตัวลงอีกประมาณ ๒๖ เซนติเมตร

ยังมีพื้นที่อื่น ๆ ของกรุงเทพฯ ที่ตอนนี้อยู่ต่ำกว่าระดับน้ำทะเลเช่นกัน เช่น บางส่วนของเขตจตุจักร สวนหลวง สะพานสูง ลาดกระบัง พญาไท ฯลฯ และไม่ใช่แค่ “ถนน” ที่อยู่ต่ำกว่าระดับแม่น้ำเจ้าพระยา “คลอง” ต่าง ๆ อย่างคลองบางลำพู คลองแสนแสบ ก็อยู่ต่ำกว่าแม่น้ำเจ้าพระยาด้วย

ในงานเสวนา “ย้ายเมืองหรืออยู่ต่อ หากกรุงเทพฯ ต้องจมน้ำ” รองศาสตราจารย์ ดร. สุทธิศักดิ์ ศรลัมพ์ ผู้เชี่ยวชาญด้านวิศวกรรมปฐพี ภาควิชาวิศวกรรมโยธา คณะวิศวกรรมศาสตร์ มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร์ ซึ่งเคยร่วมออกแบบกำแพงกั้นแม่น้ำเจ้าพระยา พูดถึงพื้นที่ริมแม่น้ำเจ้าพระยาจากตรงห้องประชุมงานเสวนาในมหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ว่า “พื้นที่ข้างในต่ำกว่าข้างนอกที่เราอยู่ได้ทุกวันนี้ก็เพราะกำแพงกันน้ำ วันดีคืนดีน้ำหลากมากผิดปรกติก็ต้องมาลุ้นกัน ค่าเฉลี่ยคือเราจะเจอสถานการณ์ที่ต้องสู้กับน้ำ ๑๐ ปีครั้ง”

ที่ผ่านมากรุงเทพฯ เผชิญน้ำท่วมใหญ่โดยเฉลี่ยราว ๑๐ ปีต่อครั้ง ไล่ตั้งแต่ปี ๒๕๒๖, ๒๕๓๘, ๒๕๔๕, ๒๕๕๔ เป็นต้นมา

วิธีระบายน้ำช่วงที่มีน้ำท่วมหรือฝนตกหนัก คือการทำให้น้ำบนถนนและบ้านเรือนไหลลงท่อระบายน้ำ จากท่อระบายน้ำลงคลองเล็กหรือคลองย่อย ลงสู่คลองใหญ่หรือคลองหลักให้ไหลไปลงแม่น้ำเจ้าพระยา เพื่อออกทะเลอ่าวไทย

ผู้ว่าฯ ชัชชาติบอกว่าหลักการง่าย ๆ ของการระบายน้ำมีอยู่แค่ไม่เกินสองสามบรรทัด แต่ด้วยลักษณะ “แอ่งกระทะ” ทำให้เจ้าหน้าที่ต้อง “สูบน้ำ” ต้านแรงโน้มถ่วงของโลก จากพื้นที่ต่ำสู่พื้นที่สูง โดยอาศัยการทำงานของสถานีสูบน้ำและประตูระบายน้ำ

หลังน้ำท่วมใหญ่ปี ๒๕๕๔ กรุงเทพมหานครจัดการเสริมกำแพงกั้นแม่น้ำเจ้าพระยาและคลองสาขาที่เชื่อมต่อกับแม่น้ำเจ้าพระยาโดยตรง เช่น คลองบางกอกน้อยคลองมหาสวัสดิ์ เป็นต้น ให้สูงขึ้นอีก ๒๐-๕๐ เซนติเมตร

คันกั้นถูกยกขึ้นเป็นกำแพง ๓-๓.๕ เมตร เมื่อสูบน้ำลงแม่น้ำเจ้าพระยา ระดับน้ำก็เพิ่มขึ้นทุก ๆ วินาที ขณะที่เขตต่าง ๆ อยู่สูงจากระดับน้ำทะเลน้อยกว่านั้น และยังมีจุดฟันหลอที่ไม่มีกำแพงกั้น ต้องใช้การวางกระสอบทรายแทน ซึ่งถ้าต้านทานแรงดันน้ำไม่ได้ กำแพงกระสอบทรายพังทลาย น้ำก็จะไหลเข้าเมือง

สภาพแอ่งกระทะของกรุงเทพฯ ส่งผลโดยตรงต่อการระบายน้ำ ทำให้ต้องสูญเสียงบประมาณมหาศาลในแต่ละปีเพื่อแก้ปัญหาน้ำท่วมขัง

รองศาสตราจารย์ ดร. เสรี ศุภราทิตย์ ผู้อำนวยการศูนย์การเปลี่ยนแปลงภูมิอากาศและภัยพิบัติ มหาวิทยาลัยรังสิต และคณะกรรมการป้องกันและบรรเทาสาธารณภัยแห่งชาติ เคยให้สัมภาษณ์เกี่ยวกับการแก้ปัญหาน้ำท่วมกรุงเทพฯ เมื่อช่วงปลายปี ๒๕๖๕ ว่า “ตอนนี้เราสู้ด้วยเครื่องสูบน้ำ ไปไหนก็ตามมีแต่เครื่องสูบ เวลาฝนตกในพื้นที่  สูบน้ำในคลองไม่ทัน น้ำก็ท่วม กว่าจะระบายออกอาจต้องใช้เวลา ๑-๒ สัปดาห์”

แผนปฏิบัติการป้องกันและแก้ไขปัญหาน้ำท่วมกรุงเทพมหานครประจำปี ๒๕๖๕ ของสำนักการระบายน้ำระบุว่า น้ำท่วมในกรุงเทพมหานครนั้นมีสาเหตุหลักจากธรรมชาติสี่ข้อ ได้แก่

๑. น้ำฝน หมายถึง ฝนที่ตกลงมาในกรุงเทพมหานครโดยตรง

๒. น้ำเหนือ หมายถึง น้ำในลุ่มน้ำเจ้าพระยา ส่วนหนึ่งถูกกักเก็บและปล่อยออกจากเขื่อนต่าง ๆ ไหลเข้ากรุงเทพฯทางแม่น้ำเจ้าพระยา แต่บางปีที่น้ำเหนือมาก น้ำอาจบุกเข้ามาเป็นหน้ากระดานก็ได้

๓. น้ำทุ่ง หมายถึง น้ำฝนและน้ำตามพื้นที่เกษตร-กรรม ไหลเข้ากรุงเทพฯ ตามสภาพความลาดเอียงของพื้นดิน

๔. น้ำทะเลหนุน หมายถึง น้ำทะเลที่ขึ้นและลงตามธรรมชาติ ส่งผลถึงระดับความสูงของน้ำในแม่น้ำเจ้าพระยา

น้ำทั้งสี่น้ำทำให้เกิดน้ำท่วมสามประเภท ประกอบด้วย

๑. น้ำท่วมเมือง (urban flooding) เกิดจากฝนตกหนักในเมืองเกินขีดความสามารถของระบบระบายน้ำที่ออกแบบไว้

๒. น้ำล้นฝั่งแม่น้ำ (river flooding) เกิดจากปริมาณฝนตกหนักเกินความจุของลำน้ำ ทำให้หลากล้นฝั่งเข้าท่วมชุมชน

๓. น้ำท่วมชายฝั่ง (coastal flooding) เกิดกับชุมชนหรือเมืองที่ตั้งอยู่ชายฝั่งทะเล ต้องเผชิญการเพิ่มขึ้นของระดับน้ำทะเลทั้งถาวรและชั่วคราว

กรุงเทพมหานครมีพื้นที่ราว ๑,๕๖๙ ตารางกิโลเมตร แบ่งออกเป็น ๕๐ เขต เฉพาะที่อยู่ติดแม่น้ำเจ้าพระยามี ๑๕ เขต และมี ๑๖ ชุมชน รวม ๗๓๓ ครัวเรือนที่อยู่นอกคันกั้นน้ำ ยกตัวอย่าง ซอยมิตรคามหรือซอยสามเสน ๑๓ เขตดุสิต  บริเวณท่าเตียน ท่าวัง วัดบางโคล่นอก  หรือย่านโรงสี ถนนพระรามที่ ๓ มีถึง ๓๓๐ ครัวเรือน

ทุกครั้งที่ระดับน้ำเจ้าพระยายกสูง ชุมชนนอกคันกั้นคือผู้ที่ได้รับผลกระทบก่อนใคร หากสกัดยับยั้งไม่ได้ น้ำจะเข้าโจมตีพื้นที่ด้านใน ฝนหนักที่ตกลงมายิ่งเร่งให้กรุงเทพฯ จมอยู่ใต้น้ำ น้ำทะเลหนุนหนักยิ่งทำให้การระบายน้ำทำได้ยาก แทบทุกครั้งที่ฝนตกลงมา คนกรุงเทพฯ พากันหายใจไม่ทั่วท้อง

“ภาพจากงานวิจัยชัดเจนเลยว่ากรุงเทพฯ อยู่ไม่ได้อีก ๓๐ ปีข้างหน้าน้ำทะเลจะสูงขึ้นอีก ๓๐ เซนติเมตร ทุกวันนี้เจอน้ำหนุนปั๊บก็ท่วมขังเยอะแยะ แต่ในอนาคตน้ำทะเลยกสูงขึ้นมาทั้งฐาน การหนุนของน้ำจะถาวร ที่เคยเจอน้ำขึ้นน้ำลงจะไม่ใช่แล้ว เราจะเจอน้ำขึ้นถาวรตลอดเวลา ต่อให้ลอกท่อ พร่องน้ำ ก็ไม่เพียงพอ เพราะทั้งเมืองจะจมอยู่ใต้น้ำ ผลการทดลองชัดเจนอย่างที่ไม่เคยชัดมาก่อนว่ากรุงเทพฯ อยู่ไม่ได้”

ข้อมูลจากงานวิจัย หลักฐานทางวิทยาศาสตร์ การใช้แบบจำลองออกแบบสถานการณ์ ทำให้อาจารย์เสรีมั่นใจสิบกว่าปีที่ผ่านมาเขาเป็นนักวิทยาศาสตร์ไทยเพียงคนเดียวที่ทำงานใกล้ชิดกับคณะกรรมการระหว่างรัฐบาลว่าด้วยการเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศ (Intergovernmental Panel on Climate Change) หรือ IPCC

ในปี ๒๕๖๔ IPCC ออกรายงาน Climate Change 2021 : The Physical Science Basis ระบุว่าวิกฤตสภาพภูมิอากาศของโลกอยู่ในขั้น “สัญญาณเตือนสีแดงสำหรับมนุษยชาติ” (code red for humanity) โดยมีห้าข้อหลักที่จะส่งผลกระทบต่อโลกและต่อไทย ได้แก่

๑. หลังจากนี้อุณหภูมิจะสูงขึ้น และคลื่นความร้อนจะตามมา

๒. เมื่ออุณหภูมิสูงขึ้น น้ำจะระเหย ในฤดูแล้งจะไม่มีน้ำ และภัยแล้งจะตามมา

๓. น้ำที่ระเหยไม่ได้หายไปไหน กลายเป็นไอลอยอยู่บนฟ้าเมื่อเจอความเย็นในฤดูฝนจะตกลงมาเป็นฝน และเป็นฝนหนัก

๔. พื้นที่เปราะบางจะเกิดน้ำท่วม

๕. เมื่ออุณหภูมิสูง น้ำทะเลจะร้อนขึ้น และมีระดับน้ำสูงขึ้นกระทบต่อพื้นที่สูงไล่เลี่ยกับระดับน้ำทะเล

ในปีเดียวกันองค์กรเอกชน Germanwatch จัดทำรายงาน ดัชนีความเสี่ยงสภาพภูมิอากาศโลกปี ๒๐๒๑ (Global Climate Risk Index 2021) ประเมินผลกระทบจากการเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศระหว่างปี ๒๕๔๓-๒๕๖๒ ผลปรากฏว่าประเทศไทยอยู่อันดับที่ ๙ ของโลก ผลกระทบที่ชัดเจนมีอย่างน้อยสี่ข้อ ได้เเก่ คลื่นความร้อน (heat wave) ฝนตกรุนเเรงเเละน้ำท่วมหนัก (extreme rainfall and flood) ภัยเเล้งยืดเยื้อ (droughts) เเละไฟป่า (wildfires)

ความรู้ทางวิทยาศาสตร์บ่งบอกว่าอุณหภูมิเฉลี่ยของโลกสูงขึ้นมาจากยุคปฏิวัติอุตสาหกรรมแล้ว ๑.๒ องศาเซลเซียส ไม่ได้หมายความว่าทุกพื้นที่มีอุณหภูมิสูงขึ้น ๑.๒ องศาเซลเซียสเท่ากัน บางพื้นที่อาจสูงขึ้นถึง ๕-๖ องศาเซลเซียส บางพื้นที่สูง ๒-๓ องศาเซลเซียส หรือน้อยกว่า บางพื้นที่อาจจะหนาวเย็นขึ้นด้วยซ้ำ แต่เฉลี่ยทั่วโลกแล้วเพิ่มขึ้น ๑.๒ องศาเซลเซียส

อุณหภูมิที่เพิ่มขึ้น ๑.๒ องศาเซลเซียส ทำให้โลกกำลังป่วยไข้ ตัวเลข ๑.๒ อาจฟังดูไม่มากสักเท่าไร แต่หากเปรียบเทียบกับร่างกายมนุษย์ วันใดที่ตัวเราร้อนขึ้น ๑ องศาเซลเซียส นั่นหมายความว่าเรากำลังไม่สบาย

“ทุก ๑ องศาที่เพิ่มขึ้น จะมีความเสี่ยงน้ำแล้ง น้ำท่วมเพิ่มขึ้นอย่างน้อย ๗-๑๐ เปอร์เซ็นต์” อาจารย์เสรีให้รายละเอียดว่าทุก ๆ ตัวเลขอุณหภูมิที่เพิ่มขึ้น ๑ องศาเซลเซียสน้ำบนผิวโลกมีอัตราการระเหยขึ้นไปในบรรยากาศเพิ่มขึ้น ๗-๑๐ เปอร์เซ็นต์  เมื่อไอน้ำสัมผัสความเย็น อากาศร้อนปะทะอากาศเย็นจะตกลงมาเป็นฝนหนักมากกว่าเดิม

“ประเทศไทยขณะนี้มีฝนตกมากกว่าค่าเฉลี่ย ๗-๑๐ เปอร์เซ็นต์ แต่บริเวณเมืองคอนกรีตที่มีพื้นผิวเป็น hard
surface พวกหินแข็ง จะมีปัญหาเรื่องอมความร้อนบริเวณนั้นจะยิ่งมีฝนตกหนักมาก อาจหนักกว่าเดิม ๒๐-๓๐ เปอร์เซ็นต์ หรือถึง ๑๐๐ เปอร์เซ็นต์ด้วยซ้ำ ในกรณีความรุนแรงแบบ extreme

“นี่เป็นสาเหตุทำให้กรุงเทพฯ มีฝนตกหนักมากขึ้น และตกติดต่อกันนานขึ้น  สภาพอากาศที่รุนแรงขึ้น เวลาแล้งก็แล้งจัด เวลาฝนตกก็ตกหนัก ทำให้เกิดน้ำท่วมหนัก จะกลายเป็นเรื่องปรกติในอนาคต เรียกว่าเป็น new normal”

จากการสืบค้นข้อมูลสถิติย้อนหลัง ๖ ปี ตั้งแต่ปี ๒๕๖๐-๒๕๖๕ พบว่าความเข้มฝน (rainfall intensity) ในกรุงเทพมหานครสูงขึ้นอย่างมีนัยสำคัญ คือเคยมีปริมาณน้ำฝนเกิน ๑๐๐ มิลลิเมตรต่อชั่วโมงเกิดขึ้น ๑๖ วัน โดยครึ่งหนึ่งคือ ๘ วันอยู่ในปี ๒๕๖๕  และปริมาณน้ำฝนเกิน ๑๒๐ มิลลิเมตรต่อชั่วโมงเกิดขึ้น ๙ วันในช่วง ๓ ปีหลังสุดมานี้เอง และมีถึง ๖ วันอยู่ในปี ๒๕๖๕ 

ปริมาณน้ำฝนสะสม ๙๙.๙ มิลลิเมตรยังนับเป็นสถิติสูงสุดของ “7-day moving average” ที่พบในรอบ ๖ ปี

ขณะที่ระบบระบายน้ำของกรุงเทพมหานครออกแบบให้รองรับปริมาณฝนตกสะสมอยู่ที่ ๖๐ มิลลิเมตรเท่านั้น ตัวเลขนี้สัมพันธ์กับขนาดเส้นผ่านศูนย์กลางของท่อระบายน้ำ เจ้าหน้าที่กองระบายน้ำ ผู้บริหารระดับสูง หรือแม้แต่คนทั่วไปที่ติดตามต่างก็รู้ว่าปริมาณฝนที่ตกลงมาไม่สอดคล้องกับขนาดท่อระบายน้ำอีกต่อไป

“สมัยก่อนฝนตก ๖๐ มิลลิเมตรก็ถือว่ามาก แต่เดี๋ยวนี้ฝนตก ๑๐๐ มิลลิเมตรเกิดขึ้นประจำ ฝน ๑๐๐ มิลลิเมตรหรือมากกว่านั้นกลายเป็นเรื่องปรกติ ทุกวันนี้การเตรียมรับมือฝน ๖๐ มิลลิเมตรไม่พอแล้ว” ชัชชาติ สิทธิพันธ์ุ ผู้ว่าราชการกรุงเทพมหานครยอมรับ

ปี ๒๕๖๕ เดือนตุลาคมฝนตกหนัก พายุหอบน้ำจำนวนมากมาขังกลางเมืองหลวง เมื่อประกอบเข้ากับสถานการณ์น้ำทะเลหนุน ระบบป้องกันน้ำท่วมของกรุงเทพมหานครที่รองรับฝนตก ๖๐ มิลลิเมตรแทบเป็นอัมพาต 

ฝนที่ตกลงมาอย่างหนักเป็นผลจากการเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศ ก่อนหน้านั้นในเดือนสิงหาคม ๒๕๖๕ กรุงโซล เมืองหลวงของประเทศเกาหลีใต้ เพิ่งจะเผชิญปรากฏการณ์ฝนตกหนักที่สุดในรอบ ๘๐ ปี ปริมาณ ๑๔๐ มิลลิเมตร  ที่ประเทศจีน ระหว่างวันที่ ๑๗-๒๐ กรกฎาคม ๒๕๖๔ เจ้าหน้าที่อุตุนิยมวิทยาของจีนวัดปริมาณน้ำฝนที่ตกลงมาในเมืองเมืองเจิ้งโจว เมืองเอกของมณฑลเหอหนานได้มากถึง ๖๑๗.๑ มิลลิเมตร เกือบเท่าปริมาณน้ำฝนตลอดทั้งปีของเมืองเจิ้งโจวที่มีค่าเฉลี่ยประมาณ ๖๔๐.๘ มิลลิเมตร  มีการอ้างอิงคำพูดของนักอุตุนิยมวิทยาท้องถิ่นว่าฝนที่ตกลงมาตลอด ๓ วัน เป็น “ฝน ๑,๐๐๐ ปี”

“ฝน ๑,๐๐๐ ปี” เป็นคำที่ใช้แสดงความน่าจะเป็นว่าเหตุการณ์มีโอกาสเกิดขึ้นเพียง ๑ ใน ๑,๐๐๐ หรือร้อยละ ๐.๑ หรืออธิบายอีกแบบหนึ่งว่า เหตุการณ์มีโอกาสจะไม่เกิดขึ้นร้อยละ ๙๙.๙

หากเป็น “ฝน ๑๐๐ ปี” เหตุการณ์มีโอกาสเกิดขึ้นเพียง ๑ ใน ๑๐๐ หรือร้อยละ ๑ เท่านั้น

แผนที่ที่ราบภาคกลาง ซึ่งบริเวณที่จะต่ำกว่าระดับน้ำทะเลใน ค.ศ. ๒๑๐๐ แสดงด้วยสีฟ้า จากการจำลองตามข้อมูลของ IPCC โดยเป็นสถานการณ์ที่การละลายของน้ำแข็งเกิดขึ้นในปริมาณมากและอย่างรวดเร็ว และหากบวกด้วยกรณีฝนตกหนักก็จะมีพื้นที่ได้รับผลกระทบจากน้ำท่วมแผ่กว้างขึ้น การจำลองภาพแผนที่นี้อยู่ในเว็บไซต์ของกลุ่มนักวิทยาศาสตร์ Climate Central ซึ่งใช้การวิเคราะห์ตามข้อมูลทางวิทยาศาสตร์ โดยเปิดให้ผู้ใช้เว็บไซต์ทดลองปรับค่าตัวแปรต่าง ๆ เพื่อดูผลกระทบที่จะมีต่อพื้นที่ทั่วโลกจากการเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศ 
(https://www.climatecentral.org/)

สนามบินสุวรรณภูมิสร้างบนพื้นที่ลุ่มต่ำเรียกว่า “ทุ่งหนองงูเห่า” ตั้งอยู่ตรงรอยต่อกรุงเทพมหานคร สมุทรปราการ อดีตเป็นทางผ่านระบายน้ำท่วม (flood way) จากย่านหนองจอก มีนบุรี ลาดกระบัง ลงสู่ทะเลอ่าวไทย  งานวิจัยตีพิมพ์ในวารสาร Climate Risk Management ฉบับพฤษภาคม ๒๕๖๔ (ค.ศ. ๒๐๒๑) วิเคราะห์ข้อมูลที่ตั้งของสนามบินกว่า ๑.๔ หมื่นแห่งทั่วโลก พบว่าสนามบินสุวรรณภูมิเสี่ยงน้ำท่วมจากการเพิ่มขึ้นของระดับน้ำทะเลเป็นอันดับ ๑ ของโลก อันดับ ๒ และ ๓ คือ สนามบินเหวินโจว หลงวาน (Wenzhou Longwan) ประเทศจีน และสนามบินเซจ (Sege) หมู่เกาะโซโลมอน
ภาพ : บริษัทท่าอากาศยานไทย จำกัด (มหาชน)

คำว่า “ฝน ๑,๐๐๐ ปี” และ “ฝน ๑๐๐ ปี” ใช้อธิบายเหตุการณ์ฝนตกที่มีปริมาณน้ำฝนมหาศาลในระยะเวลาสั้น ๆ ยกตัวอย่าง ฝนตกปริมาณ ๖๐๐ มิลลิเมตรในเวลาแค่ ๓ ชั่วโมง ซึ่งโดยทั่วไปต้องตกต่อเนื่อง ๓ วัน จึงจะได้ปริมาณเท่ากัน ไม่ได้หมายความว่าเหตุการณ์รุนแรงแบบนี้จะเกิดขึ้นซ้ำทุก ๆ ๑,๐๐๐ ปี หรือ ๑๐๐ ปีแต่อย่างใด

สำหรับพื้นที่กรุงเทพมหานคร ฝน ๑,๐๐๐ ปี จะมีปริมาณน้ำฝน ๓๕๐ มิลลิเมตร เคยเกิดขึ้นเมื่อเดือนพฤษภาคม ๒๕๓๗ มีปริมาณน้ำฝนรวม ๔๘๗ มิลลิเมตรและเดือนพฤษภาคม ปี ๒๕๖๐ มีปริมาณน้ำฝน ๕๐๔ มิลลิเมตร ส่วนฝน ๑๐๐ ปี จะมีปริมาณน้ำฝน ๒๐๐-๒๕๐ มิลลิเมตร

ทุกปีที่ทะเลจีนใต้ จะมีพายุหมุนเขตร้อนก่อตัวขึ้นประมาณ ๒๕ ลูก เป็นไต้ฝุ่นประมาณ ๗ ลูก ที่เหลือเป็นพายุโซนร้อน

IPCC ประเมินว่า อุณหภูมิของโลกที่เพิ่มขึ้น ๑.๕ องศาเซลเซียสจะทำให้ความรุนแรงของพายุเพิ่มขึ้นร้อยละ ๑๐  ถ้าอุณหภูมิเพิ่มขึ้น ๒ องศา ความรุนแรงเพิ่มขึ้น ร้อยละ ๑๓  ถ้าอุณหภูมิเพิ่มขึ้น ๔ องศา ความรุนแรงจะเพิ่มขึ้นร้อยละ ๒๐  อาจารย์เสรีขยายความว่าในอนาคตจำนวนพายุอาจไม่เปลี่ยนแปลง แต่ความรุนแรงจะมากขึ้น

“จากพายุโซนร้อนก็จะเป็นไต้ฝุ่น ต่อไปอาจมีไต้ฝุ่นเพิ่มขึ้นเป็น ๘-๙ ลูกต่อปี หรืออาจจะถึง ๑๕ ลูก ในจำนวนนี้ที่เคยเป็นไต้ฝุ่นอาจกลายเป็นซูเปอร์ไต้ฝุ่นที่มีอำนาจทำลายล้างสูงกว่าไต้ฝุ่นในอดีต  ซูเปอร์ไต้ฝุ่นที่เคยมี ๑ ลูกต่อปี อนาคตอาจจะมีสัก ๒ หรือ ๓  จำนวนพายุรวมไม่เปลี่ยนแปลงนะ แต่จะแรงมาก

“เราอาจเจอซูเปอร์ไต้ฝุ่นที่เข้าเวียดนามพัดมาถึงไทย ถึงอีสาน จะไปคาดหวังว่าพายุที่เข้ามาแล้วจะสลายตัวเร็วแบบที่เคยเป็น ต่อไปในอนาคตมันจะไม่แน่แล้ว หรือทางภาคใต้ที่เคยเจอเกย์ ลินดา แฮเรียต ในอนาคตเราอาจเจอซูเปอร์ไต้ฝุ่นก็ได้  ตัวอย่างปี ๒๕๖๕ คนอีสานบางคนถึงกับบอกว่าน้ำท่วมครั้งนี้หนักมากที่สุดแล้วเท่าที่เคยเจอเผลอ ๆ อาจหนักสุดในรอบ ๖๐-๘๐ ปี” ด้วยเหตุนี้อาจารย์เสรีจึงยืนยันว่ากรุงเทพฯ เสี่ยงจมอยู่ใต้น้ำ ไม่ใช่เรื่องเกินคาดหมาย

“นี่ไม่ใช่คำทำนาย แต่คือวิทยาศาสตร์ มันชัดเจนมากขึ้น ๆ จนสหประชาชาติเตือนเรามาแล้วด้วย code red คือฝนตกหนัก น้ำท่วม ระดับน้ำทะเลเพิ่มสูงขึ้น ซึ่งจะทำให้กรุงเทพฯ และปริมณฑลหายไปจากแผนที่โลก นั่นคือสิ่งที่เขาเตือนมา”

ชายฝั่งถูกน้ำทะเลกัดเซาะมานานกว่า ๔๐ ปี

หากจะหาพื้นที่ใดของกรุงเทพฯ ที่ได้รับผลกระทบจากการเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศ ตลอดแนวชายฝั่งถูกน้ำทะเลกัดเซาะ พื้นที่หลายพันไร่จมหายใต้น้ำ พื้นที่นั้นคือแขวงท่าข้าม เขตบางขุนเทียน

แขวงท่าข้าม เขตบางขุนเทียน ตั้งอยู่ตรงส่วนใต้สุดของที่ราบลุ่มภาคกลางตอนล่าง เป็นแขวงและเขตเดียวของกรุงเทพฯ ที่มีทะเลอ่าวไทย ความยาวชายฝั่ง ๔.๗ กิโลเมตร ตลอดแนวเป็นหาดเลน ได้รับอิทธิพลจากน้ำทะเลขึ้นและลง  พื้นที่ส่วนนี้ตั้งอยู่ตรงกลางระหว่างปากแม่น้ำเจ้าพระยาทางทิศตะวันออก กับปากแม่น้ำแม่กลองทางทิศตะวันตก  ถ้าออกเรือมุ่งหน้าสู่อ่าวไทยแล้วหันหัวเรือไปทางซ้าย แล่นเรือไปประมาณ ๑ ชั่วโมงก็จะพบปากแม่น้ำเจ้าพระยา

ในอดีตหลักเขตบางขุนเทียนเคยตั้งอยู่กลางป่าชายเลนบนชายฝั่ง หลักเขตที่ ๒๘ แบ่งพื้นที่กรุงเทพฯ กับจังหวัดสมุทรปราการ ส่วนหลักเขตที่ ๒๙ แบ่งกรุงเทพฯ กับจังหวัดสมุทรสาคร  ทั้งสองหลักตั้งอยู่ห่างกัน ๔.๗ กิโลเมตร และอยู่ห่างจากทะเลหลายร้อยเมตร

ผลจากการเพิ่มขึ้นของระดับน้ำทะเล รวมถึงปัจจัยต่าง ๆ เช่น การขุดเจาะน้ำบาดาล เนื่องจากระบบน้ำประปาเข้ามาไม่ถึง ทำให้พื้นดินทรุด  หลักเขตทั้งสองจึงค่อย ๆ จมลงใต้น้ำ สูญหายไปนานถึง ๑๙ ปี ตั้งแต่ปี ๒๕๒๔ ต่อมามีภารกิจค้นหาโดยทางราชการมอบหมายให้คณะครูและชาวบ้านในท้องถิ่นออกติดตาม พบหลักเขตที่ ๒๘ ในวันที่ ๒๐ มกราคม ๒๕๔๓ และหลักเขตที่ ๒๙ ในอีก ๑ สัปดาห์ต่อมา ใกล้ ๆ หลักเขตที่ ๒๙ ยังพบหลักบอกอาณาเขตจังหวัดสมุทรสาครเป็นเสาตราครุฑอีกหนึ่งหลักจมอยู่ใกล้เคียงกัน

หลังกู้หลักเขต ทางการได้สร้างฐานทรงสี่เหลี่ยมเพื่อวางหลักเขตให้อยู่สูงกว่าระดับน้ำ กลายเป็นจุดท่องเที่ยวแห่งใหม่ นักท่องเที่ยวนิยมเหมาเรือจากชายฝั่งมาถ่ายรูปหลักเขตที่ตั้งอยู่อย่างโดดเดี่ยวกลางทะเลเวิ้งว้าง

พลอย ฉายสวัสดิ์ ชาวบ้านที่อาศัยอยู่ริมถนนเลียบคลองพิทยาลงกรณ์ แขวงท่าข้าม เขตบางขุนเทียน เล่าว่าพื้นที่รอบ ๆ หลักเขตเคยเป็นป่าชายเลนมาก่อน มีทั้งต้นแสมและโกงกาง ต่อมาส่วนหนึ่งจัดสรรและพัฒนาเป็นที่ดินทำกิน เช่น เพาะเลี้ยงสัตว์น้ำ ทำนากุ้ง นาเกลือ ปัจจุบันน้ำทะเลหลากเข้าท่วมจนผืนแผ่นดินจมอยู่ใต้น้ำ และหลักเขตอยู่ห่างจากแนวชายฝั่งประมาณ ๑ กิโลเมตร

“การกัดเซาะมีมาตั้งแต่รุ่นพ่อแม่เริ่มเลี้ยงกุ้งบนชายฝั่ง ต้องไปขอหินขอเสาไฟมาปักทำเขื่อนหน้าทะเล ชายฝั่งถูกกัดเซาะมาตั้งแต่เรายังเด็ก ๆ” พลอยในวัย ๕๖ ปีเล่าถึงอดีต

พระราชบัญญัติส่งเสริมการบริหารจัดการทรัพยากรทางทะเลและชายฝั่ง พ.ศ. ๒๕๕๘ กำหนดให้จังหวัดที่มีพื้นที่ติดชายฝั่งแต่งตั้งคณะกรรมการทรัพยากรทางทะเลและชายฝั่ง เพื่อหาทางอนุรักษ์และฟื้นฟูทรัพยากร  พื้นที่กรุงเทพมหานครมีผู้ว่าราชการกรุงเทพมหานครเป็นประธานกรรมการ มีผู้แทนจากหน่วยงานต่าง ๆ ที่เกี่ยวข้องเข้าร่วมเป็นคณะกรรมการ เช่น กระทรวงทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อม กรมเจ้าท่า กรมประมง กรมป่าไม้ ฯลฯ  นอกจากนี้ยังเปิดโอกาสให้แต่งตั้งผู้ทรงคุณวุฒิจากภาคประชาชนหรือชุมชนชายฝั่ง ที่มีความรู้มีประสบการณ์ด้านการจัดการทรัพยากรทางทะเลอีกไม่เกินแปดคนพลอยเป็นหนึ่งในนั้น

พลอยชี้ปัญหาว่าพื้นที่ของชาวบ้านที่ถูกน้ำทะเลกัดเซาะ ทางการจะไม่ทำแนวป้องกันให้ ต้องยกให้เป็นของหลวงก่อน  ทางท้องถิ่นจึงพยายามโน้มน้าวให้ชาวบ้านยกที่ดินให้หลวง จนปี ๒๕๓๔ ได้หินมาทิ้งทำแนวป้องกันชายฝั่งระยะทาง ๘๐๐ เมตร อีก ๒ ปีต่อมาก็ขอเพิ่มจนได้หินมาวางตลอดแนวชายฝั่ง แต่ก็ยังแก้ปัญหาการกัดเซาะไม่ได้  ครั้งหนึ่งหน่วยงานรัฐเคยสร้างรอดักทรายด้วยการวางถุงทรายบนชายฝั่งเป็นโครงสร้างรูปตัวทีที่เรียกว่า “ทีกรอยน์” (T-Groin) เพื่อช่วยลดความรุนแรงของคลื่น แต่ชาวบ้านไม่ยอมรับเพราะไม่เข้ากับบริบทหาดโคลน เวลาถุงแตกทรายจะไหลออกมา เกิดผลกระทบต่อระบบนิเวศและการเพาะเลี้ยงสัตว์น้ำ

ความพยายามหยุดยั้งไม่ให้ผืนดินกลายเป็นน้ำดำเนินต่อมา

พลอยเล่าว่า “ได้งบจากสถาบันพัฒนาองค์กรชุมชน (องค์การมหาชน) หรือ พอช. เอามาทำแนวไม้ไผ่ชะลอคลื่น ให้หน่วยงานอื่น ๆ มาดูว่าหลังแนวไม้ไผ่มีตะกอนมาตก ถ้าทำเบรกวอเตอร์แบบนี้แผ่นดินอาจจะงอกหรือถูกกัดเซาะช้าลง ก็ต่อสู้เรียกร้องกันเรื่อยมา”

จากการศึกษาของศาสตราจารย์ ดร. ธนวัฒน์ จารุพงษ์สกุล ประธานสถาบันโลกร้อนศึกษาประเทศไทย มูลนิธินภามิตร ชายฝั่งบางขุนเทียนถูกน้ำทะเลกัดเซาะเข้ามาแล้วไม่น้อยกว่า ๑ กิโลเมตรจากแนวหลักเขต ถ้าไม่กำหนดมาตรการป้องกันที่ชัดเจนในอนาคตอีก ๒๐ ปีข้างหน้า คาดว่าแผ่นดินส่วนที่อยู่ลึกเข้ามาจะหายไปอีก ๑ กิโลเมตร แล้วอีก ๕๐ ปีน้ำทะเลจะรุกเข้ามาอีกประมาณ ๓ กิโลเมตร ขยับเข้าใกล้พื้นที่กรุงเทพฯ ชั้นใน  ถ้าหากไม่ทำอะไรเลย นอกจากบางขุนเทียนที่จมอยู่แล้ว ส่วนอื่นของกรุงเทพมหานครก็จะจมทะเลหายไป

ผลการศึกษาของอาจารย์ธนวัฒน์สอดคล้องกับสำนักการวางผังและพัฒนาเมือง (ชื่อเดิม สำนักผังเมืองกรุงเทพมหานคร) ที่พบว่าการกัดเซาะชายฝั่งทะเลบางขุนเทียนมีอัตราประมาณ ๗ เมตรต่อปี ถ้าไม่มีการป้องกันและแก้ไขภายใน ๑๐ ปี จะสูญเสียชายฝั่งเพิ่มขึ้นอีกประมาณ ๗๐ เมตร สาเหตุหลักของการหายไปของชายฝั่งบางขุนเทียน ได้แก่ ๑. การลดลงของดินตะกอนจากแม่น้ำเจ้าพระยา ๒. การทรุดตัวของแผ่นดินประมาณ ๑-๒ เซนติเมตรต่อปี ๓. กระแสน้ำชายฝั่งมีทิศทางหมุนตามเข็มนาฬิกาด้วยความเร็วประมาณ ๐.๒-๐.๓ เมตรต่อวินาที ๔. คลื่นขนาดใหญ่ในฤดูมรสุมที่พัดพาดินตะกอนออกไปจากชายฝั่ง เพราะไม่มีป่าไม้ชายเลนยึดจับดินตะกอนไว้ และ ๕. ค่าระดับน้ำทะเลที่สูงขึ้นจากภาวะโลกร้อนโดยเฉลี่ยประมาณ ๐.๒ เซนติเมตร หรือ ๒ มิลลิเมตรต่อปี

แนวทางแก้ไขของสำนักการวางผังและพัฒนาเมืองแบ่งออกเป็นมาตรการชั่วคราวและมาตรการถาวร มาตรการชั่วคราวคือการสร้างแนวคันไม้ไผ่ป้องกันการกัดเซาะชายฝั่ง มาตรการถาวรคือการก่อสร้างแนวคันหินรอดักตะกอนเพื่อป้องกันการกัดเซาะ  นอกจากนี้จะมีการปลูกป่าชายเลนเพิ่ม ตั้งเป้าให้มีความหนาแน่นของป่าไม้เพิ่มขึ้นอย่างน้อย ๑๐๐-๓๐๐ เมตรจากชายฝั่ง เพื่อใช้เป็นแนวกันชน ให้เกิดการตกตะกอนและเป็นแหล่งอนุบาลสัตว์น้ำ

ปี ๒๕๕๐ โครงการคันหินป้องกันชายฝั่งผ่านการประเมินผลกระทบทางสิ่งแวดล้อม (EIA) จากคณะกรรมการสิ่งแวดล้อมแล้ว แต่ถึงวันนี้ก็ยังไม่ได้สร้าง

“เห็นว่าติดขัดหลายอย่าง ทั้งงบประมาณ ทั้งรัฐบาลมัวยุ่งกับเรื่องอื่น ถึงช่วงเลือกตั้ง ทุกพรรคหาเสียงก็พากันพูดเรื่องกัดเซาะชายฝั่งบางขุนเทียน พูดกันจนเป็นขนมหวาน รอดูว่าสุดท้ายจะเข้ามาแก้ปัญหาให้จริงไหม” พลอยตั้งคำถาม

มีรายงานว่าในปีงบประมาณ ๒๕๖๕ กรุงเทพมหานครจัดสรรงบประมาณป้องกันและแก้ไขปัญหาน้ำท่วมในส่วนราชการสำนักการระบายน้ำ ทั้งในส่วนเงินงบประมาณประจำปีและเงินอุดหนุนรัฐบาล รวมกันเป็นเงินมากกว่า ๓,๘๙๖ ล้านบาท

เธอยังคงหวังว่านโยบายทวงคืนสภาพชายฝั่งทะเลบางขุนเทียนจะประสบความสำเร็จ เพื่อที่ครอบครัวจะไม่ต้องดิ้นรนหนีน้ำเหมือนกับญาติพี่น้องและเพื่อนบ้าน หลังจากแผ่นดินของแขวงท่าข้ามจมหายไปใต้ทะเลแล้วไม่ต่ำกว่า ๓,๐๐๐ ไร่

“คนที่ประสบปัญหามีเยอะมาก เกือบทั้งแขวงท่าข้ามเลย เฉพาะที่อยู่ติดหน้าทะเลมีสองชุมชน คือ ชุมชนชายทะเลบางขุนเทียนกับชุมชนเสาธง ส่วนใหญ่เป็นเกษตรกร ทำนากุ้ง  ทั้ง ๆ ที่มีโฉนด หลายคนต้องถอยร่น หนีน้ำหัวซุกหัวซุนมาซื้อมาเช่าที่แถวบ้านเรา”

บ้านของพลอยตั้งอยู่ริมคลองพิทยาลงกรณ์ มีถนนเลียบคลองพิทยาลงกรณ์ตัดคู่ขนาน เปรียบเสมือนปราการด่านสุดท้ายของชาวบ้าน

“ชุมชนชายทะเลบางขุนเทียน ชุมชนเสาธง ชุมชนแสนตอ ชุมชนศรีกุมาร อยู่ใกล้ทะเลทั้งหมด ไม่มีถนนเข้าถึง ปรกติชาวบ้านจะนั่งเรือมาขึ้นรถที่ถนนเลียบคลองพิทยาลงกรณ์  ทั้ง ๆ ที่ถนนก็เสี่ยงว่าจะต้องจมน้ำ ถนนอยู่ต่ำกว่าบ้านของเราด้วยซ้ำ  อยากให้ทางเจ้าหน้าที่เข้ามายกระดับ ทำถนนให้สูงเป็นพนังกั้นน้ำ ทำให้ดี เพราะที่ผ่านมาเหมือนแค่ปุ ๆ ปะ ๆ”

กรุงเทพมหานครส่วนที่อยู่ติดชายฝั่งยาว ๔.๗ กิโลเมตร แม้จะไม่มากนักเมื่อเปรียบเทียบกับจังหวัดติดทะเลอื่น ๆ  แต่ย่านเศรษฐกิจของกรุงเทพฯ ศูนย์กลางของเมืองเช่น สีลม สาทร หรือแม้แต่สยามสแควร์ อยู่ห่างจากทะเลแค่ ๓๐ กิโลเมตรเท่านั้น  ถ้าหากหน่วยงานรัฐยังไม่ให้ความสำคัญ วันหนึ่งน้ำทะเลจะยิ่งคืบ

“ที่บางขุนเทียนไม่ใช่น้ำท่วมปรกติ แต่เป็นน้ำกลืนกินแผ่นดิน สร้างหายนะกับวิถีชีวิต ทรัพย์สิน การทำมาหากินเวลานากุ้งบ่อกุ้งของเราพัง เราต้องรีบซ่อมคันวังเพื่อไม่ให้ผลผลิตของเราออกไปในทะเล ต่างคนต่างก็ต้องปกป้องตัวเอง เอาเสาหินมาปัก เอาหินมาถม บางคนปักแนวไม้ไผ่หรือไม่ก็เอาไม้ไผ่มามัดเป็นลูกบวบ วางหน้าที่ดินตัวเองไม่ให้คันวังนากุ้งพังทลาย  เราไม่ได้งอมืองอเท้า เราไม่ยอมตาย แต่ทำครั้งเดียวมันก็ไม่จบ  หลัง ๆ น้ำขึ้นน้ำลงไม่เป็นไปตามธรรมชาติ บางทีน้ำก็ขึ้นสูง บางทีก็ต่ำ มันไม่ตรงตามฤดูกาล เหมือนมันจะวิปริตไปหมด

“ถามว่ารัฐเคยช่วยเราไหม คนกรุงเทพฯ ที่อยู่ข้างใน ทางเท้าพังเขายังมาซ่อมให้ แต่หน้าทะเลเคยมาดูแลไม่ให้น้ำกัดเซาะที่อยู่ที่กินของเราไหม ไม่มี เราไกลปืนเที่ยงมาก”

ในสภาวการณ์ที่น้ำทะเลเพิ่มสูงขึ้นทุกขณะ ชายฝั่งถูกกัดเซาะ แผ่นดินถอยร่นจนเกือบจะเข้ามาถึงถนนเลียบคลองพิทยาลงกรณ์ เหตุการณ์ที่เกิดขึ้นไม่ต่างจากสมรภูมิระหว่างคนกับน้ำ

“เวลาน้ำท่วมกรุงเทพฯ คุณเจ็บปวดไหม คุณรู้สึกยังไงเรารู้สึกเหมือนคุณ  ถ้าวันนี้ชายฝั่งบางขุนเทียนอยู่ไม่ได้ วันต่อไปน้ำทะเลจะไปอยู่หน้าศาลาว่าการ กทม. กว่าจะถึงวันนั้นพวกคุณจะให้คนชายฝั่งอยู่ที่ไหน หรือจะปล่อยให้น้ำท่วมตาย  คุณมองเห็นชีวิตเราเป็นมดเป็นปลวกงั้นหรือ ทุกวันนี้ที่ทำกินก็หายไปเกินครึ่งแล้ว”

ในบรรดาความเสียหายจากภัยธรรมชาติ มิวนิก รี (Munich Re) สถาบันชั้นนำของประเทศเยอรมนี ที่ศึกษาผลกระทบจากการเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศที่สร้างความเสียหายทางเศรษฐกิจ จัดให้เหตุการณ์อุทกภัยหลายพื้นที่ทั่วประเทศไทย ปี ๒๕๕๔ เป็นภัยพิบัติกรณีน้ำท่วมที่สร้างความเสียหายทางเศรษฐกิจมากเป็นอันดับ ๑ ของโลก (ประมาณ ๑.๔ ล้านล้านบาท) นับตั้งแต่ปี ๒๕๐๘ (ค.ศ. ๑๙๖๕) เป็นต้นมา

อาจารย์ธนวัฒน์ประเมินความเสียหายจากเมืองจมน้ำในอนาคตว่าจะร้ายแรงติดอันดับโลกอีกครั้ง และจะสร้างความเสียหายมากกว่าเดิม

“ในอนาคตน้ำท่วมอาจสร้างความเสียหายมากถึง ๓๐ ล้านล้านบาท หรือประมาณ ๓๐ เท่าของปี ๒๕๕๔ นี่คือสิ่งที่เกิดขึ้นแน่ ๆ ถ้าเรายังวางเฉยอยู่อย่างนี้”

ดอกเตอร์ธงชัย โรจนกนันท์ ผู้เชี่ยวชาญด้านวางผังสถาปัตยกรรม กล่าวในรายการสารคดี “Thailand 2070 เมืองไทยในอีก ๕๐ ปี” ออกอากาศวันอาทิตย์ที่ ๑๔ กุมภาพันธ์ ๒๕๖๔ ทางสถานีโทรทัศน์ไทยพีบีเอส ว่า

“จม จมแน่ ๆ เพียงแค่เมื่อไร  บางคนวิเคราะห์ว่า ๓๐ ปี ๕๐ ปี หรือ ๑๐๐ ปี แต่สุดท้ายคือจม” พร้อมทั้งจินตนาการถึงสภาพในอนาคตหากถึงวันที่เมืองหลวงไทยกลายเป็นทะเล

“ทุกคนจะร้องห่มร้องไห้ ทุกคนจะประสาทเสีย ทุกคนป่วย คนป่วยที่ต้องไปหาหมอก็ไปไม่ได้ คนป่วยโรคหัวใจที่ต้องรักษาฉับพลันก็อาจจะตายคาบ้าน อาหารการกินอาจจะไม่มี ถ้ามีอาจอยู่ได้ ๕ วัน ๗ วัน ถ้าอยู่กันเป็นเดือนก็อาจเริ่มอพยพหนี”

ผลจากการเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศอันเนื่องจากภาวะโลกร้อน กำลังยกระดับสู่สภาวะอากาศสุดขั้ว (extreme weather) เป็นเพียงแค่บทโหมโรงของหายนะ

ฝันร้ายยังไม่ถึงตอนจบ

เหตุผลหลัก ๆ ในการย้ายเมืองหลวงตามเอกสารมีอยู่สามประการคือ หนึ่ง กรุงเทพฯ อยู่ในพื้นที่ต่ำ น้ำท่วมขังได้ตลอดเวลา  สอง ต้องการให้กรุงเทพฯ ทำหน้าที่เป็นเมืองอุตสาหกรรมหรือเมืองท่าทางการค้าอย่างเต็มตัว และสาม ด้วยเหตุผลทางการเมือง จอมพล ป. ต้องการเปลี่ยนแปลงสัญลักษณ์ทางการเมืองภายหลังเปลี่ยนแปลงระบอบการปกครอง  แต่สุดท้ายโครงการย้ายเมืองหลวงก็ไม่ผ่านความเห็นชอบจากรัฐสภา หลังจากนั้นไม่นานรัฐบาลจอมพล ป. ก็ถูกรัฐประหารโดยจอมพลสฤษดิ์ ธนะรัชต์

หลายปีต่อมาในยุคพลเอก ชวลิต ยงใจยุทธ เป็นนายกรัฐมนตรี แนวคิดย้ายเมืองหลวงถูกรื้อฟื้นขึ้นอีกครั้ง มีการเสนอให้สร้างเมืองใหม่ที่อำเภอท่าตะเกียบ จังหวัดฉะเชิงเทรา แต่เรื่องก็เงียบไป

ในยุคพันตำรวจโท ทักษิณ ชินวัตร มอบหมายให้สภาพัฒน์ศึกษาโครงการสร้างเมืองใหม่ ผลออกมาว่าจังหวัดนครนายกมีความเหมาะสมที่สุด ด้วยเหตุผลด้านภูมิศาสตร์ เสนอให้ใช้พื้นที่ ๑.๕ แสนไร่ ในอำเภอบ้านนาควบรวมบางส่วนของจังหวัดสระบุรีเป็นที่ตั้ง  จุดเด่นของพื้นที่คือมีความลาดชัน น้ำไม่ท่วมขัง ระบายน้ำได้เร็ว จังหวัดนครนายกยังมีที่ดินของรัฐอยู่จำนวนมาก น่าจะเจรจาได้ง่าย  นอกจากนี้ยังสามารถสร้างทางรถไฟเชื่อมสนามบินสุวรรณภูมิได้เพราะอยู่ห่างกันแค่ ๔๐ กิโลเมตร รวมทั้งมีคนตั้งข้อสังเกตว่านอกจากเพื่อหลีกหนีความแออัดของกรุงเทพฯ ชื่อจังหวัด “นครนายก” ยังบ่งบอกถึงสถานะนายกรัฐมนตรี

สมัคร สุนทรเวช เป็นอดีตนายกรัฐมนตรีอีกคนที่มีแนวคิดย้ายเมืองหลวง มองว่าจังหวัดนครปฐมน่าจะมีความเหมาะสม  หรือในส่วนของดอกเตอร์อาจอง ชุมสาย ณ อยุธยา นักวิทยาศาสตร์ไทยที่เคยทำงานให้กับองค์การนาซา ชำนาญด้านระบบลงจอดของยานอวกาศ และเชี่ยวชาญเรื่องภาวะโลกร้อน ก็เคยเสนอให้รัฐบาลย้ายเมืองหลวงไปอยู่แถวอีสานใต้ จังหวัดที่น่าสนใจคือนครราชสีมา หรือไม่ก็จังหวัดอื่นที่ตั้งอยู่รอบ ๆ เพราะอยู่สูงกว่าน้ำทะเลมากกว่า ๑๐๐ เมตร ไม่มีความเสี่ยงว่าจะจมทะเล และอยู่ห่างจากรอยเลื่อนแผ่นดินไหว นอกจากนี้ยังปลอดภัยจากพายุที่พัดเข้ามาจากมหาสมุทรแปซิฟิก

ล่าสุดวันที่ ๑๘ กันยายน ๒๕๖๒ ในงานเสวนา “พัฒนาพื้นที่ไทย : เชื่อมไทย ก้าวไกล เชื่อมโลก” พลเอกประยุทธ์ จันทร์โอชา นายกรัฐมนตรี ระบุว่าการย้ายเมืองหลวงเป็นเรื่องที่เป็นไปได้ เพื่อป้องกันไม่ให้กรุงเทพมหานครแออัดเกินไป แนวทางคือมองหาเมืองใหม่ที่ตั้งอยู่ไม่ไกลจากกรุงเทพฯ จะได้ไม่เสียงบประมาณในการโยกย้ายมากนัก ลดความจำเป็นของประชาชนในการเดินทางเข้าและออกใจกลางกรุงเทพฯ ทำให้กรุงเทพฯ คงสถานะสำคัญไว้ได้  อย่างไรก็ตามนายกฯ ยอมรับว่าการย้ายเมืองหลวงยังเป็นเพียงแนวคิด จำเป็นต้องศึกษาผลกระทบทางสังคมและเศรษฐกิจอย่างรอบด้าน

ขณะที่มีหลายประเทศย้ายเมืองหลวงสำเร็จในรอบ ๕๐ ปีที่ผ่านมา ยกตัวอย่างประเทศบราซิล ย้ายเมืองหลวงจากรีโอเดจาเนโรไปยังบราซิเลีย เนื่องจากประสบปัญหาความหนาแน่นของประชากร ประกอบกับทำเลที่ตั้งของรีโอเดจาเนโรอยู่ริมชายฝั่งมหาสมุทรแอตแลนติก ห่างจากพื้นที่ส่วนอื่น ๆ ของประเทศ

ประเทศในเอเชียตะวันออกเฉียงใต้มีสี่ประเทศที่ย้ายเมืองหลวงสำเร็จ ได้แก่ ฟิลิปปินส์ จากเกซอนซิตีสู่มะนิลาทั้งสองเมืองตั้งอยู่ไม่ห่างกัน ประชาชนใช้ระบบสาธารณูปโภคที่เกื้อหนุนกันได้

มาเลเซีย จากกัวลาลัมเปอร์สู่ปูตราจายา หากแต่ในทางปฏิบัติหลายคนมองว่าเมืองหลวงที่แท้จริงยังคงเป็นกัวลาลัมเปอร์ เป็นศูนย์กลางเศรษฐกิจ การสื่อสาร และการคมนาคม ปูตราจายาเป็นเพียงเมืองราชการ หรือศูนย์กลางงานบริหารราชการแผ่นดิน

พม่า จากย่างกุ้งสู่เนปยีดอ เพื่อสร้างความมั่นคงทางการเมืองและการทหาร

อินโดนีเซีย จากจาการ์ตาสู่นูซันตารา เพื่อแก้ปัญหาความแออัดของประชากร การจราจรติดขัด มลภาวะทางน้ำและอากาศเสียเรื้อรัง มีน้ำท่วมน้ำเสีย รวมทั้งปัญหาแผ่นดินทรุดตัว เป็นไปได้ว่าในอนาคตพื้นที่ราวหนึ่งในสามของจาการ์ตาจะต้องจมน้ำ

คำว่าสภาวะอากาศสุดขั้ว สภาวะสุดขั้วของลมฟ้าอากาศ (extreme weather event) เป็นคำใหม่ อยู่ในรายงานการประชุมของสหภาพธรณีวิทยาอเมริกัน (the American Geophysical Union) สื่อถึงคลื่นความร้อน ภัยแล้ง พายุฝน และปรากฏการณ์ต่าง ๆ ที่มีแนวโน้มจะเกิดถี่และรุนแรงมากขึ้น  ภัยธรรมชาติที่ดูเหมือนเป็นขั้วตรงข้ามอย่าง “ภัยแล้ง” กับ “พายุฝน” จะยิ่งส่งผลกระทบถึงกัน  ยิ่งเกิดภัยแล้งก็จะยิ่งเกิดฝนตกหนัก เพราะภาวะโลกร้อนยิ่งทำให้น้ำระเหยเป็นไอลอยขึ้นไปในอากาศ เมื่อไอน้ำจำนวนมากสัมผัสความเย็นก็จะตกลงมาเป็นฝนห่าใหญ่

หลายปีที่ผ่านมานักวิทยาศาสตร์ทั่วโลกพยายามส่งเสียงเตือนว่าการเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศจะสร้างผลกระทบอย่างใหญ่หลวง แต่เราทำเหมือนกับว่ามันยังมาไม่ถึง

ทุกวันนี้ภาวะโลกร้อนกำลังสร้างหายนะต่อผู้คนรวมถึงระบบนิเวศในพื้นที่ต่าง ๆ ตั้งแต่ชนเผ่าอินูอิตในอาร์กติกตอนเหนือ ถึงชาวเกาะกลางมหาสมุทรใกล้เส้นศูนย์สูตร แต่ผลกระทบที่รุนแรงที่สุดคาดว่าจะเกิดกับประเทศกำลังพัฒนา

รายงานของกรีนพีซ ประเทศไทย ระบุว่าภาวะโลกร้อนทุกระดับจะทำให้ประเทศที่กำลังพัฒนาทุกข์ทรมานมากที่สุด รวมถึงประเทศไทย เนื่องจากประเทศเหล่านี้ส่วนใหญ่ไม่มีความสามารถในการป้องกันตนเองจากการเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศ ไม่ว่าจะเป็นการยกตัวของระดับน้ำทะเลการแพร่ระบาดของเชื้อโรค หรือผลผลิตภาคการเกษตรที่ต่ำลง

ทุกวันนี้น้ำทะเลหนุนไม่ได้ส่งผลกระทบแค่บริเวณปากแม่น้ำหรือชายฝั่ง แต่ทะลุทะลวงเข้าไปถึงใจกลางกรุงเทพมหานคร รวมถึงนนทบุรี ปทุมธานี ที่อยู่สูงขึ้นไป

ชาวบ้านริมแม่น้ำเจ้าพระยาในเขตจังหวัดนนทบุรีสังเกตว่าหลายปีที่ผ่านมาแม่น้ำเจ้าพระยาขึ้นสูงบ่อยครั้ง และสูงขึ้นทุก ๆ ปี  ตามปรกติช่วงกลางปีจะไม่มีน้ำล้นตลิ่งแต่ปี ๒๕๖๕ มีน้ำล้น สิ่งที่พวกเขากังวลคือน้ำหนุนชั่วคราวจะคงอยู่อย่างถาวร น้ำขึ้นสูงแล้วไม่ลดลง หลายคนไม่เชื่อว่ากรุงเทพฯ จะจมน้ำ เชื่อว่าการแก้ปัญหาเชิงวิศวกรรมจะทำให้รอดพ้นหายนะ

หลายคนคิดว่าจะอาศัยอยู่ที่นี่ไปจนถึงรุ่นลูกรุ่นหลาน

ที่ต้องไม่ลืมคือชะตากรรมของคนในอนาคตถูกส่งต่อจากคนในอดีต การกระทำและการตัดสินใจต่าง ๆ ของคนวันนี้จะส่งผลกระทบต่อเนื่องไปอีกหลายพันปี การทำให้อุณหภูมิโลกสูงขึ้น ๒-๓ องศาเซลเซียสเมื่อเทียบกับยุคก่อนปฏิวัติอุตสาหกรรม จะทำให้โลกร้อนขึ้นจนไม่อาจหวนกลับคืนสู่สภาพเดิมไปอีกหลายสหัสวรรษ

ปัญหาโลกร้อนกำลังท้าทายการก้าวสู่วันข้างหน้า

ยิ่งเพิกเฉยก็ยิ่งเสี่ยงต่อปัญหา

รองศาสตราจารย์ ดร. สุทธิศักดิ์ ศรลัมพ์ ผู้เชี่ยวชาญด้านวิศวกรรมปฐพี ภาควิชาวิศวกรรมโยธา คณะวิศวกรรมศาสตร์ มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร์

ผู้ช่วยศาสตราจารย์ชวลิต ขาวเขียว คณบดีคณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร