วิหารน้อยเป็นตึกชั้นเดียวหลังคามุงกระเบื้อง ตั้งอยู่สุดเขตสุสานหลวงทางมุมทิศตะวันตกเฉียงเหนือของวัดราชบพิธสถิตมหาสีมาราม มีลักษณะสถาปัตยกรรมผสมผสานระหว่างแบบกอทิก (Gothic) กับคลาสสิก (Classic) ผนังทาสีเหลืองมัสตาร์ด ประตูหน้าต่างทาสีเขียว ขอบบัวทาสีขาว ซึ่งทั้งหมดเป็นสีดั้งเดิมที่ขูดพบในขั้นตอนอนุรักษ์ระหว่างการบูรณะใหญ่ครั้งล่าสุดช่วงปี ๒๕๖๑-๒๕๖๒

ผลงานการอนุรักษ์วิหารน้อย ซึ่งดำเนินการโดยบริษัทกุฎาคาร จำกัด ในความควบคุมของมูลนิธิราชสกุลอาภากร ในพลเรือเอก พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงชุมพรเขตอุดมศักดิ์ ได้รับรางวัลอนุรักษ์ศิลปสถาปัตยกรรมประเภทงานอนุรักษ์มรดกทางสถาปัตยกรรมและชุมชนระดับดีมาก จากสมาคมสถาปนิกสยาม ในพระบรม-ราชูปถัมภ์ ประจำปี ๒๕๖๕

ในที่ดินผืนเดิมของวังนางเลิ้ง ที่ประทับของกรมหลวงชุมพรฯ เคยมีศาลของกรมหลวงชุมพรฯ ตั้งอยู่ด้านริมถนนนครสวรรค์ เชิงสะพานเทวกรรมรังรักษ์

ตามที่เล่ากันมา ศาลแห่งนี้มีอยู่ตั้งแต่เมื่อครั้งเสด็จในกรมฯ ยังทรงพระชนมชีพ  เดิมเป็น “ศาลเจ้าแม่ทะเล” หรือ “เจ้าแม่เซียนโกว” (เจ้าแม่ทับทิม) ผู้คุ้มครองชาวเรือ ต่อมาเมื่อกรมหลวงชุมพรฯ สิ้นพระชนม์แล้ว คือหลังปี ๒๔๖๖ ผู้ศรัทธาจึงร่วมกันขออนุญาตสร้างศาลใหม่ให้ใหญ่โตมั่นคงขึ้น พร้อมกับที่ศาลนั้นกลายเป็นศาลกรมหลวงชุมพรฯ ไปด้วย และเป็นที่เคารพนับถือของคนจีนคนไทยในละแวกนั้น

ต่อมาในทศวรรษ ๒๕๐๐ ที่ดินบริเวณที่ตั้งศาล ซึ่งเดิมเป็นพื้นที่ของวังนางเลิ้ง เปลี่ยนมือไป จึงมีการอัญเชิญดวงพระวิญญาณย้ายไปประดิษฐานยังศาลแห่งใหม่ในวิหารคดหลังหนึ่ง ทางมุมตะวันตกเฉียงใต้ของเขตพุทธาวาส วัดพระเชตุพนฯ (วัดโพธิ์) กรุงเทพฯ หรือที่เรียกกันว่า “วิหารคดสมอ”

ศาลกรมหลวงชุมพรฯ ในวิหารคดสมอนี้ ดูเหมือนไม่เป็นที่รู้จักกันนักแล้ว นาน ๆ ทีจึงจะมีนักท่องเที่ยวซึ่งมาเที่ยวชมวัดโพธิ์โผล่หน้าเข้ามาชะโงกดูสักคนหนึ่ง

ในปี ๒๔๙๑ กระทรวงศึกษาธิการตกลงซื้อที่ดินที่เคยเป็นที่ตั้งตำหนักใหญ่ วังนางเลิ้ง ของกรมหลวงชุมพรฯ เพื่อใช้เป็นสถานที่ตั้งโรงเรียนพณิชยการพระนครหลังจากนั้นจึงรื้อซากตำหนักใหญ่ที่ถูกไฟไหม้จากการทิ้งระเบิดของเครื่องบินสัมพันธมิตรสมัยสงครามโลกครั้งที่ ๒ ลง แล้วสร้างอาคารเรียนสมัยใหม่ขึ้นแทนที่

นักเรียน พ.พ. รุ่นเก่าจำกันได้ว่าที่มุมกำแพงเคยมีศาลเล็ก ๆ ของ “เสด็จพ่อกรมหลวงชุมพรฯ” ซึ่งทุกคนจะยกมือไหว้ทุกครั้งที่เดินผ่านเข้าออก แสดงกตเวทิตาต่อท่านผู้เป็นเจ้าของพื้นที่ ซึ่งเรียกกันว่า “วังนางเลิ้ง” หรือ “วังสน” (เพราะเคยมีต้นสนปลูกล้อมรอบตามแนวกำแพง) ต่อมาจึงมีการสถาปนาพระอนุสาวรีย์กรมหลวงชุมพรเขตอุดมศักดิ์ขึ้นทางด้านหน้าโรงเรียนพณิชยการพระนคร (ปัจจุบันคือมหาวิทยาลัยเทคโนโลยีราชมงคลพระนคร ศูนย์พณิชยการพระนคร) เมื่อปี ๒๕๑๖ จากนั้นพระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช บรมนาถบพิตร เสด็จพระราชดำเนินไปทรงเปิดพระอนุสาวรีย์เมื่อวันที่ ๑๙ ธันวาคม ๒๕๑๙

พระอนุสาวรีย์องค์นี้ปั้นแบบโดย สนั่น ศิลากรณ์ (ปี ๒๔๖๒-๒๕๒๙) ศิษย์รุ่นใหญ่ของศาสตราจารย์ศิลป์ พีระศรี และกลายเป็น “ต้นแบบ” ให้แก่พระอนุสาวรีย์กรมหลวงชุมพรฯ อีกหลายแห่งทั่วประเทศสืบมา

ในตลาดนางเลิ้ง ถนนนครสวรรค์ ตลาดเก่าแก่ที่สุดแห่งหนึ่งของกรุงเทพฯ มีศาลกรมหลวงชุมพรฯ ที่เป็นศาลเจ้าจีนอยู่ด้วย

ตามประวัติที่ชาวตลาดจดจำกันมา ในปี ๒๕๐๒ มีการอัญเชิญผงธูปจากศาลกรมหลวงชุมพรฯ หลังเดิม อีกฟากฝั่งของคลองผดุงกรุงเกษม มารวมกับที่ศาลเจ้าประจำตลาด

ภาพที่คุ้นตามาแต่เดิมของที่นี่คือศาลไม้หลังเล็ก ตั้งอยู่บนยกพื้นด้านในสุดของตัวตลาด เพิ่งมาปรับปรุงใหม่ให้เป็นศาลคอนกรีตทรงเก๋งจีนครบเครื่องในปี ๒๕๖๔ โดยมีพิธีเปิดอย่างเป็นทางการเมื่อเดือนธันวาคม ๒๕๖๕

กรรมการศาลเจ้าชาวตลาดนางเลิ้งอธิบายว่า ที่นี่ประดิษฐานกรมหลวงชุมพรฯ เป็นเทพองค์หนึ่งในบรรดาเทพประธานของศาลเจ้า ร่วมกับเทพเจ้าจีนประจำศาล คือเจ้าพ่อกวนอูและเจ้าแม่กวนอิม โดยรูปเทพเจ้าจีนล้วนเป็นเครื่องกระเบื้องที่สั่งนำเข้ามาจากประเทศจีนโดยตรงขณะที่พระรูปหล่อของกรมหลวงชุมพรฯ หล่อโลหะสำริดขึ้นใหม่จากต้นแบบเดิมพิมพ์เดียวกับพระอนุสาวรีย์ที่ประดิษฐานอยู่หน้าพณิชยการพระนครนั่นเอง

ผู้ที่สนใจอยากเห็นศาลหลังเก่า พร้อมด้วยรูปเคารพและข้าวของเดิม ทางศาลยังคงเก็บรักษาและจัดแสดงไว้ให้ชมในห้องพิพิธภัณฑ์ชั้นล่าง

เล่ากันว่า แต่เดิมชาวบ้านกับชาวประมงย่านนั้นช่วยกันสร้างศาลไม้มุงสังกะสีตามกำลัง ไว้ตรงใต้ต้นหูกวาง ณ ที่เคยเป็นที่ตั้งตำหนักของเสด็จในกรมฯ บริเวณหาดทรายรี

ต่อมาต้นปี ๒๕๐๒ กลุ่ม ครฟ. (คนรถไฟ) และครอบครัว นำโดยพันเอก แสง จุละจาริตต์ เดินทางไปสักการะแล้วมีจิตศรัทธา จึงร่วมกันออกแบบจัดสร้าง “พระตำหนัก” หลังใหม่ เป็นอาคารไม้ทรงไทย ยกพื้น หลังคามุงกระเบื้อง โดยมีพิธีอัญเชิญดวงพระวิญญาณจากศาลเดิมย้ายไปประทับที่พระตำหนักศาลใหม่เมื่อเดือนมิถุนายน ๒๕๐๒

ในปี ๒๕๑๕ ผู้ว่าราชการจังหวัดชุมพรขณะนั้น เห็นว่าศาลหาดทรายรีตั้งอยู่บนพื้นราบ จึงมีดำริให้สร้างศาลใหม่ขึ้นอีกแห่งหนึ่งบนไหล่เขาใกล้กับศาลเดิม เพื่อให้ดูสง่างามมากขึ้นแล้วเสร็จในเดือนกรกฎาคม ๒๕๑๖

เรื่องที่ว่ากรมหลวงชุมพรฯ มีพระประสงค์ให้นำพระอัฐิมาไว้บนเขาแหลมปู่เจ้า หรือแหลมปู่เฒ่า ปากอ่าวสัตหีบ เป็นที่รับรู้กันทั่วไปในหมู่ลูกศิษย์นายทหารเรือดังมีบันทึกว่าทรงเคย “สั่งเสีย” หลายครั้งในต่างกรรมต่างวาระ

สุดท้ายเมื่อสิ้นพระชนม์แล้วหลายสิบปีจึงมีการดำเนินการตามพระประสงค์ดังกล่าว เมื่อมีการสร้างกระโจมไฟชุมพรเขตอุดมศักดิ์บนยอดเขาแหลมปู่เฒ่า สัตหีบ (ภายหลังยกฐานะเป็นประภาคารชุมพรเขตอุดมศักดิ์) ซึ่งมีพิธีเปิดในเดือนพฤศจิกายน ๒๕๐๓

ในบริเวณกระโจมไฟฯ มีศาลอันเป็นที่ประดิษฐานพระสรีรังคารของพระองค์ จึงเป็นที่เคารพสักการะกันมาหลายสิบปี ด้วยถือว่าศักดิ์สิทธิ์เป็นพิเศษ เพราะแต่เดิมที่นี่เป็นสถานที่ประดิษฐานพระสรีรังคารของกรมหลวงชุมพรฯ เพียงแห่งเดียวที่คนทั่วไปเข้าไปกราบสักการะได้ เนื่องจากอีกแห่งหนึ่งคือวิหารน้อยในสุสานหลวง วัดราชบพิธฯ มีกำหนดเปิดเพียงปีละครั้ง

เรือรบของราชนาวีทุกลำเมื่อแล่นผ่านเข้าออกอ่าวสัตหีบย่อมต้องถวายความเคารพแก่ “เสด็จเตี่ย” ที่แหลมปู่เจ้า

พระอนุสาวรีย์กรมหลวงชุมพรฯ ที่เป็นประติมากรรมองค์แรกมิได้จัดสร้างขึ้นโดยทางราชการ แต่เกิดจากพระสงฆ์ พ่อค้า ประชาชน และคนรถไฟ (ครฟ.) จังหวัดชุมพร ผู้มีจิตศรัทธาและจงรักภักดีต่อเสด็จในกรมฯ พร้อมใจกันสมทบทุนจัดสร้างขึ้นโดยติดต่อให้กรมศิลปากรเป็นผู้ออกแบบ ปั้น และหล่อพระรูป เมื่อแล้วเสร็จในปี ๒๕๐๕ จึงนำขึ้นประดิษฐานบนแท่นในสวนสาธารณะของเทศบาลเมืองชุมพร วันที่ ๒๐ พฤษภาคม ๒๕๐๘

กว่าครึ่งศตวรรษต่อมา ในวันนี้ สวนแห่งนี้เปลี่ยนนามเพื่อเฉลิมพระเกียรติเป็น “สวนอาภากรเกียรติวงศ์” สองข้างทางเดินเข้าไปยังพระอนุสาวรีย์ตั้งเสาธงเรียงราย ชักธงรูปกรมหลวงชุมพรฯ บนพื้นแดง (สีตามวันประสูติ คือวันอาทิตย์) ตรงกลางมีเสาธงใหญ่ เสากาฟด้านข้างชักธงราชนาวี ช้างเผือกในวงกลมกลางผืนธงไตรรงค์ ส่วนยอดบนสุดชักธงประจำตำแหน่งพลเรือเอก จักรสี่วงบนพื้นน้ำเงิน  เดินตรงต่อไปจะเห็นพระอนุสาวรีย์ซึ่งตั้งอยู่บนแท่นฐานแปดเหลี่ยมขนาดมหึมา มีสระน้ำล้อมรอบ พร้อมสะพานข้ามเข้าไปทั้งสี่ทิศ

ในเวลาเย็น สวนแห่งนี้คือสถานที่นันทนาการของชาวเมืองชุมพรทุกเพศทุกวัย บรรยากาศเต็มไปด้วยเสียงนกร้องระงมเสียงเบสทุ้มหนักกระหึ่มจากเวทีแอโรบิกทั้งด้านหน้าด้านหลังปนเปไปกับถ้อยคำจ้อกแจ้กจากคนหลายร้อยที่มาเดินมาวิ่งเด็กเล็กกรี๊ดกร๊าดเมื่อเห็นปลาในสระน้ำฮุบขนมปัง แต่พร้อมกันนั้นยังมีคนในชุดออกกำลังกายแวะเวียนมากราบไหว้อยู่ทางด้านหน้าพระอนุสาวรีย์ไม่ขาดสาย

บางคนพนมมือก้มหน้านิ่งนาน ราวกับจะบอกกล่าวเรื่องราวหนักหนาของชีวิตให้ “กรมหลวง” ร่วมรับฟัง