จนถึงภาคปลาย เป็นชั้นสุดท้าย ว่าด้วย “ชีวิตหลังความตาย” ของกรมหลวงชุมพรฯ ที่ทรง “เกิดใหม่” ซ้ำอีกครั้งในฐานะสิ่งศักดิ์สิทธิ์ คือเป็น “เจ้าพ่อกรมหลวงชุมพรฯ”

จากบทความเรื่องดังกล่าว ต่อมาปรับขยายขึ้นเป็นหนังสือพ็อกเกตบุ๊กเล่มบาง ๆ (๑๕๒ หน้า) จัดพิมพ์โดยสำนักพิมพ์สารคดี เมื่อปี ๒๕๔๙ ใช้ชื่อเรื่องยาวเหยียดว่าเสด็จเตี่ย (พลเรือเอก พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงชุมพรเขตอุดมศักดิ์) “เกิดมาทั้งที มันก็ดีอยู่แต่เมื่อเป็น” ซึ่งตัดตอนมาจากคำร้องบทเพลงพระนิพนธ์ “เกิดมาทั้งที” (หรือ “เดินหน้า”) ของกรมหลวงชุมพรฯ นั่นเอง

ล่วงมาจนถึงทศวรรษ ๒๕๖๐ จากที่ผมเคยนึกว่าหากมีโอกาสอยากจะปรับปรุงเนื้อหาของหนังสือให้ทันสมัยขึ้นเนื่องจากตลอดเวลาที่ผ่านมามีข้อมูลใหม่เรื่องกรมหลวงชุมพรฯ ตีพิมพ์เผยแพร่ออกมาอีกมากมาย แต่เมื่อลงมือทำเข้าจริง ๆ กลับพบว่าลำพังการ “ปรับ” เนื้อหาคงไม่เพียงพอ ผมจึงตัดสินใจ “เปลี่ยน” ด้วยการเรียบเรียงขึ้นใหม่ทั้งหมด

เริ่มตั้งแต่การปรับเปลี่ยนสลับลำดับวิธีการเล่าเรื่องเสียใหม่ เป็นการเล่าพระประวัติไปตามลำดับเวลา โดยแบ่งเป็นองก์และฉาก (แบบละครเวที) พร้อมกับขยายมุมมอง คือไม่ใช่เพียงการทำความรู้จักกรมหลวงชุมพรฯ เท่านั้น แต่ยังพยายามทำความเข้าใจ “อดีต” ผ่านบริบททางสังคมและการเมืองอันเป็น “โลก” ที่ล้อมรอบพระองค์อีกด้วย

เมื่อทำทุกอย่างดังกล่าวแล้ว สิ่งที่ได้มาไม่อาจเรียกว่า “ฉบับปรับปรุง” ของ เกิดมาทั้งที มันก็ดีอยู่แต่เมื่อเป็นได้อีกต่อไป ทว่าต้องนับเป็นหนังสือเล่มใหม่ อันมีเล่มเดิมเป็นจุดตั้งต้น ผมจึงตัดสินใจตั้งชื่อหนังสือเรื่องใหม่ ให้สืบเนื่องกับเล่มเดิม โดยหยิบยกคำร้องบทเพลงพระนิพนธ์ “เดินหน้า” ของกรมหลวงชุมพรฯ เช่นเดิม แต่คราวนี้เลือกอีกท่อนหนึ่งแทน

หนังสือ ให้โลกทั้งหลายเขาลือ : “เสด็จเตี่ย” กรมหลวงชุมพรฯ สำเร็จเป็นรูปเล่มขนาดหนาหนัก (๓๖๘ หน้า) ช่วงต้นปี ๒๕๖๓ ขณะเมื่อโควิด-๑๙ เริ่มระบาดระลอกแรกในเมืองไทย

ทันทีที่หนังสือเผยแพร่ออกไป ผมได้รับความคิดเห็น คำวิจารณ์ ข้อท้วงติง และข้อมูลเพิ่มเติมกลับมาอีกมากมาย ด้วยความเมตตาทั้งจากผู้อ่านและท่านผู้มีอุปการคุณมากหน้าหลายตาใช่แต่เท่านั้น มาถึงบัดนี้ เวลาที่ล่วงเลยมาอีก ๓ ปี ยังทำให้ผมพบข้อมูลใหม่ ๆ อันเนื่องด้วย “เสด็จเตี่ย”
กรมหลวงชุมพรฯ ที่น่าสนใจเพิ่มขึ้นอีกหลายต่อหลายเรื่อง

ดังนั้น ในโอกาสครบ ๑ ศตวรรษ นับแต่วันสิ้นพระชนม์ของ “เสด็จเตี่ย” กรมหลวงชุมพรเขตอุดมศักดิ์ ๑๙ พฤษภาคม ๒๔๖๖ จึงน่าจะเป็นวาระอันเหมาะควร ที่ผมจะได้นำเสนอข้อมูลใหม่ เพิ่มเติมขึ้นจากบทความและหนังสือเล่มที่ผ่านมา ไม่ว่าจะเป็นข่าวคราวของเสด็จในกรมฯ จากหน้าหนังสือพิมพ์ร่วมยุค ที่ปัจจุบันมีให้บริการในรูปแบบออนไลน์ ทั้งจากหอสมุดแห่งชาติของไทยห้องสมุดสยามสมาคม และหนังสือพิมพ์ภาษาอังกฤษจากหอสมุดแห่งชาติของสิงคโปร์  หรือหนังสือบางเล่มที่เคยหาอ่านได้ยาก แต่ปัจจุบันค้นคว้าได้ง่ายดายจากโลกออนไลน์

ในที่นี้ ผมจึงเลือกหยิบยก “ข้อมูลใหม่” บางส่วนมานำเสนอเป็นจำนวน ๑๐ เรื่องก่อน ตามแนวทางของคุณเอนก นาวิกมูล ศิลปินแห่งชาติด้านงานเขียนสารคดีผู้เสนอกรอบการทำงานสารคดีที่ว่าควรต้อง “นำเสนอข้อมูลใหม่ ตรวจสอบแก้ไขข้อมูลเก่า” อยู่เสมอเมื่อมีโอกาส

พระองค์เจ้าดิศวรกุมารทรงบันทึกไว้ด้วยว่า ต่อมาพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวโปรดเกล้าฯ ให้พระเจ้าลูกยาเธอ พระองค์เจ้าอาภากรเกียรติวงศ์ เสด็จไปเข้าเรียนโรงเรียนพระตำหนักสวนกุหลาบอีกพระองค์ จึงได้ทรงเป็นลูกศิษย์ของมหาปั้นเช่นเดียวกัน

มหาปั้นผู้นี้ ภายหลังคือเจ้าพระยายมราช (ปั้น สุขุม ปี ๒๔๐๕-๒๔๘๑)

ในช่วงเวลาใกล้เคียงกัน มีเจ้านายเล็ก ๆ อีกพระองค์หนึ่งทรงเข้าศึกษาในโรงเรียนพระตำหนักสวนกุหลาบ ได้แก่พระองค์เจ้ารัชนีแจ่มจรัส (กรมหมื่นพิทยาลงกรณ, ปี ๒๔๑๙-๒๔๘๘ หรือที่รู้จักกันดีจากพระนามแฝง น.ม.ส. โอรสในกรมพระราชวังบวรวิไชยชาญ “วังหน้า” พระองค์สุดท้าย

เรื่องเล่าของพระองค์เจ้ารัชนีฯ ในฐานะบุคคลร่วมสมัยผู้มีสถานะใกล้เคียงกัน อาจช่วยเสริมเติมต่อภาพชีวิตประจำวันของเจ้านายเล็ก ๆ เช่นพระองค์เจ้าอาภากรฯ ได้ด้วย

อย่างเรื่องการไว้จุกของเจ้านายรุ่นเด็ก ซึ่งจะต้องคอยหมั่นดูแลและเกล้าจุกใหม่กันทุกวัน พระองค์เจ้ารัชนีฯ ทรงเล่าว่าเมื่อครั้งทรงเป็นนักเรียนประจำในโรงเรียนพระตำหนักสวนกุหลาบ

อีกเรื่องหนึ่งที่พระองค์เจ้ารัชนีแจ่มจรัสทรงบันทึกไว้ คือเจ้า
นายระดับพระราชโอรสมักมีพระพี่เลี้ยงผู้ชาย รับหน้าที่ “ราชพาหนะ” ส่วนพระองค์ เนื่องจากเจ้านายย่อมไม่ทรงดำเนินด้วยพระบาทเป็นระยะทางไกล ๆ เช่นระหว่างโรงเรียนกับวังที่ประทับ จะเสด็จโดยขี่คอพระพี่เลี้ยงเท่านั้น

สิ่งนี้คงถือปฏิบัติกันทั่วไปในหมู่เจ้านายเล็ก ๆ ที่เป็นผู้ชายเวลานั้น

พระเจ้าลูกยาเธอในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวสี่พระองค์ที่ทรงศึกษาในโรงเรียนพระตำหนักสวนกุหลาบ เสด็จไปทรงศึกษาต่อ ณ ทวีปยุโรป เมื่อปี ๒๔๒๘ ส่วนพระองค์เจ้าอาภากรฯ เพิ่งมีพระชันษา ๖ ปี จึงยังมิได้เสด็จไปในคราวเดียวกัน

โรงเรียนพระตำหนักสวนกุหลาบคือรากเหง้าของสวนกุหลาบวิทยาลัยในเวลาต่อมา จึงอาจนับว่าพระองค์เจ้าอาภากรฯ ทรงเป็น “นักเรียนเก่าสวนกุหลาบ” หรือ OSK ด้วยพระองค์หนึ่ง

เมื่อมีพระชันษามากขึ้น พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวจะทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ มอบหมายให้พระเจ้าลูกยาเธอผลัดเปลี่ยนกันเสด็จแทนพระองค์ไปในการพระราชพิธีเล็ก ๆ น้อย ๆ ที่จัดขึ้นต่อเนื่องกันตลอดทั้งปี ณ วัดพระศรีรัตนศาสดารามและพระบรมมหาราชวัง อันอาจถือเป็นการฝึกฝนเรียนรู้วิชาการ “เป็นเจ้าเป็นนาย”

จดหมายเหตุพระราชกิจรายวันในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ ๕ และ ราชกิจจานุเบกษา ช่วงปี ๒๔๓๒-๒๔๓๕ ให้รายละเอียดว่า ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้พระองค์เจ้าอาภากรฯ ขณะช่วงพระชันษา ๙-๑๒ ปี เสด็จแทนพระองค์ไปในการบำเพ็ญพระราชกุศลต่าง ๆ หลายครั้ง

ส่วนใหญ่เป็นการเสด็จไปจุดเทียนเครื่องนมัสการและเลี้ยงพระเช้า ไม่เช่นนั้นก็อาจโปรดเกล้าฯ ให้เป็นผู้จุดดอกไม้ไฟฉลองในเวลากลางคืน ต่อท้ายงานพระราชพิธีบ้าง รวมถึงเสด็จแทนพระองค์ในพระราชพิธีพืชมงคล

จบแล้ว พระราชโอรสองค์อื่น ๆ ผลัดกันกล่าวคำนมัสการซึ่งแต่งขึ้นใหม่ต่าง ๆ กัน ตามลำดับพระชันษา หลวงไชยโชคชกชนะเจิมอาวุธต่าง ๆ ทุกพระองค์ก็ทรงเจิมด้วย  พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวทรงหลั่งน้ำพระมหาสังข์ ทรงเจิมพระราชทานทุกพระองค์  โปรดเกล้าฯ ให้สมเด็จพระบรมโอรสาธิราชพระราชทานเครื่องกำนลครู อันได้แก่ ขันครอบล้างหน้า ผ้าขาวเช็ดหน้านุ่งห่ม และเงินไหว้ครูแก่หลวงไชยโชคชกชนะ  หลวงไชยโชคชกชนะถวายเจิมพระหัตถ์พระบาท และถวายเครื่องอาวุธที่ทรงหัด สมเด็จพระเจ้าลูกยาเธอและพระเจ้าลูกยาเธอประทานของไหว้ครูแก่หลวงไชยโชคชกชนะทีละสำรับตามลำดับ หลวงไชยโชคชกชนะได้ถวายเจิมพระหัตถ์พระบาท และถวายอาวุธที่ทรงหัด จนครบทุกพระองค์ 

เสร็จแล้วหลวงไชยโชคชกชนะรำท่ามวยและท่าอาวุธต่าง ๆพอสังเขป แล้วพระราชโอรสซึ่งทรงหัดกระบี่ กระบอง ง้าว ดาบสองมือทรงรำตลอดเพลงจนครบทั้งสี่คู่ ครั้นเวลาเที่ยงเศษ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวเสด็จขึ้น

จนอีกหลายสิบปีต่อมา เจ้าจอมมารดาโหมดยังเก็บฉลองพระองค์ชุดตีกระบองของพระองค์เจ้าอาภากรฯ ไว้

เล่ากันว่าท่านมักชี้ให้ใคร ๆ ดูรอยขาดที่เชิงสนับเพลา (กางเกง) พร้อมกับอธิบายว่าเกิดจากกระบองของ “คู่ปรับ” คือพระองค์เจ้าบุรฉัตรไชยากร (ภายหลังคือกรมพระกำแพงเพชรอัครโยธิน ปี ๒๔๒๕-๒๔๗๙)

พระเจ้าลูกยาเธอทั้งสองพระองค์มีพระชันษาใกล้เคียงกันมาก พระองค์เจ้าอาภากรฯ ประสูติเมื่อวันที่ ๑๙ ธันวาคม ๒๔๒๓ ขณะที่เจ้าฟ้ามหาวชิราวุธประสูติเมื่อวันที่ ๑ มกราคม ๒๔๒๓ หรืออีกเพียง ๑๓ วันให้หลัง

หกเดือนหลังพระราชพิธีโสกันต์ ในเดือนกรกฎาคม ๒๔๓๖ เกิด “วิกฤตการณ์ปากน้ำ” หรือ “กรณี ร.ศ. ๑๑๒” เมื่อเรือรบของฝรั่งเศสสองลำละเมิดสนธิสัญญา ล่วงล้ำเข้ามาในแม่น้ำเจ้าพระยาโดยไม่ได้รับอนุญาต เกิดปะทะกับเรือรบและป้อมปืนของสยามที่ปากน้ำ ทั้งสองฝ่ายต่างได้รับความเสียหายรวมถึงมีผู้เสียชีวิต แต่ในที่สุดเรือรบฝรั่งเศสก็ตีฝ่าแล่นทวนน้ำขึ้นไปทอดสมอถึงกรุงเทพฯ ได้

จากเหตุการณ์นี้ ฝรั่งเศสยื่นคำขาดให้สยามยอมยกดินแดนฝั่งซ้ายแม่น้ำโขง (คือส่วนใหญ่ของลาว) ให้แก่ฝรั่งเศส และชดใช้ค่าเสียหายเป็นจำนวนเงิน ๓ ล้านฟรังก์ ซึ่งด้วยแสนยานุภาพของฝรั่งเศส สยามย่อมไม่อาจปฏิเสธ

ก่อนหน้านี้มีพระเจ้าลูกยาเธอสี่พระองค์ในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวเสด็จไปทรงศึกษาในทวีปยุโรปอยู่ก่อนแล้ว  แต่หลังจาก “วิกฤตการณ์ปากน้ำ” รัชกาลที่ ๕ ทรงตัดสินพระราชหฤทัยให้ส่งพระเจ้าลูกยาเธออีกสองพระองค์ ได้แก่ เจ้าฟ้ามหาวชิราวุธ กรมขุนเทพ-ทวาราวดี พระชันษา ๑๒ ปี และพระองค์เจ้าอาภากร-เกียรติวงศ์ พระชันษา ๑๓ ปี ไปศึกษาในทวีปยุโรป โดยทรงมีพระราชประสงค์ให้ศึกษาวิชาการทหารเรือโดยเฉพาะ

ระยะแรกทั้งสองพระองค์ทรงพำนักศึกษาวิชาเบื้องต้นด้วยกัน แต่แล้วในเดือนมกราคม ๒๔๓๗ สมเด็จพระบรมโอรสาธิราช เจ้าฟ้ามหาวชิรุณหิศ สยามมกุฎราชกุมารพระองค์แรก ประชวรแล้วเสด็จสวรรคตอย่างกะทันหัน เมื่อมีพระชันษาเพียง ๑๗ ปี  สมเด็จฯ เจ้าฟ้ามหาวชิราวุธกรมขุนเทพทวาราวดี ซึ่งเพิ่งเสด็จมาประทับในประเทศอังกฤษได้ปีเศษ ทรงได้รับการสถาปนาเฉลิมพระอิสริยยศขึ้นเป็นสยามมกุฎราชกุมารแทน  ดังนั้นเมื่อทรงมีสถานะเป็นผู้สืบสันตติวงศ์จึงต้องปรับแผนการศึกษาของสมเด็จพระยุพราชเสียใหม่ จากวิชาทหารเรือเป็นวิชาทหารบกและรัฐศาสตร์ เพื่อเตรียมความพร้อมเมื่อทรงราชย์เป็นกษัตริย์สมบูรณาญาสิทธิราชย์แห่งสยามพระองค์ต่อไป

ส่วนพระองค์เจ้าอาภากรฯ โปรดเกล้าฯ ให้ทรงศึกษาวิชาทหารเรือต่อไปตามแผนเดิม

อย่างไรก็ดีในช่วงแรกทั้งสมเด็จฯ เจ้าฟ้ามหาวชิราวุธ และพระเจ้าลูกยาเธอ พระองค์เจ้าอาภากรเกียรติวงศ์ทรงพำนักศึกษาวิชาเบื้องต้นด้วยกันในครอบครัวผู้ดีชาวอังกฤษ ชื่อนายเบซิล ทอมสัน (Basil Thomson) ที่นอร์ทลอดจ์ เมืองแอสคอต (Northlodge, Ascot)

จากหลักฐานหนังสือกราบบังคมทูล คือจดหมายที่พระยาวิสุทธสุริยศักดิ์ (หม่อมราชวงศ์เปีย มาลากุล ปี ๒๔๑๐- ๒๔๕๙ ภายหลังเป็นเจ้าพระยาพระเสด็จสุเรนทราธิบดี) ผู้เป็นพระอภิบาล หรือ “พี่เลี้ยง” ส่งเข้ามากราบบังคมทูลพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ ๕ ช่วงนั้น มักกล่าวถึงพี่น้องสองพระองค์นี้ว่าทรงร่วมกิจกรรมต่าง ๆ เคียงข้างกันเสมอ เช่นเมื่อราชสำนักอังกฤษกราบบังคมทูลเชิญสยามมกุฎราชกุมารพระองค์ใหม่ให้เข้าเฝ้าฯ สมเด็จพระบรมราชินีนาถวิกตอเรีย ณ พระราชวังวินด์เซอร์

ดูเหมือนว่าเหตุการณ์การเข้าเฝ้าฯ ควีนวิกตอเรียครั้งนั้นไม่ปรากฏรายละเอียดมากนักในเอกสารฝ่ายไทย แต่ยังมีบันทึกของผู้อยู่ในเหตุการณ์อีกคนหนึ่ง คือนายทอมสัน

ในบั้นปลายชีวิต เบซิล ทอมสัน ผู้ได้รับพระราชทานบรรดาศักดิ์เป็น “เซอร์” (Sir Basil Thomson, 1861-1939) และเคยดำรงตำแหน่งสูงสุดในชีวิตราชการคือผู้บัญชาการตำรวจนครบาล “สกอตแลนด์ยาร์ด” เขียนบันทึกความทรงจำ (memoir) หรืออัตชีวประวัติ ตีพิมพ์เป็นหนังสือชื่อ The Scene Changes (เปลี่ยนฉาก) เมื่อ ค.ศ. ๑๙๓๙ (ปี ๒๔๘๒) ในบทที่ ๑๘ เขาเล่าถึงชีวิตวัยหนุ่มซึ่งครั้งหนึ่งได้มีโอกาสเป็นผู้ดูแลเจ้าฟ้ามหาวชิราวุธและพระองค์เจ้าอาภากรฯ

ทอมสันกล่าวถึงทั้งสองพระองค์ว่าเป็น “เด็กน้อยน่ารัก” ซึ่งตามความเห็นของเขา เจ้าฟ้ามหาวชิราวุธทรงอ่อนโยนและบอบบาง เหมาะแก่กิจกรรมในร่ม ขณะที่พระองค์เจ้าอาภากรฯ ทรงมีลักษณะเหมือนเช่นเด็กชายชาวอังกฤษ คือชอบใช้ชีวิตกลางแจ้ง

ทอมสันเล่าด้วยว่า การที่เป็นผู้ดูแลเจ้าชายสยามทั้งสองพระองค์ยังเป็นเหตุให้เขาได้เข้าเฝ้าฯ สมเด็จพระบรมราชินีนาถวิกตอเรีย เป็นครั้งแรกและครั้งเดียว

เขาเล่าว่าที่ผ่านมา นายเวอร์นีย์ (Frederick William Verney, 1846-1913) ที่ปรึกษาชาวอังกฤษของสถานอรรคราชทูตสยาม เพียรพยายามหาช่องทางให้เจ้าชายสยามได้มีโอกาสเข้าเฝ้าฯ ควีน ทว่ายังไม่สำเร็จ แต่แล้ววันหนึ่งในเวลาเที่ยง นายเบซิลได้รับโทรเลขยาวเหยียด ให้นำทั้งสองพระองค์ไปเข้าเฝ้าฯ ณ พระราชวังวินด์เซอร์ เวลาบ่าย ๔ โมงวันนี้ทันที จึงต้องรีบขัดสีฉวีวรรณ ผลัดเปลี่ยนเสื้อผ้า เนื่องจากกำลังทรงขุดดินทำสวนกันอยู่ (ตามแบบเด็กชายชาวอังกฤษ)

เมื่อจัดการแต่งตัวให้ใหม่อย่างดีด้วยชุดเสื้อนอกแบบอีตัน (Eton jacket) เรียบร้อยแล้ว เขาจึงนำทั้งสองพระองค์ขึ้นรถม้าตรงไปยังพระราชวัง

เมื่อเข้าไปถึงก็ถูกนำไปยังเฉลียงยาวหน้าห้องที่ประทับของควีน สุดปลายด้านหนึ่งเป็นพระทวารสองบาน ขณะนั้นมีเจ้านายอังกฤษอีกหลายพระองค์เฝ้าคอยรอรับเสด็จอยู่ก่อนแล้ว จึงไปเข้าแถวเรียงหน้ากระดานเป็นลำดับต่อมา หันหลังให้หน้าต่าง ระหว่างยืนรอก็คุยกันเองพักหนึ่ง

สักครู่มีเจ้าพนักงานเดินมากระซิบว่าให้ทุกคนถอยหลังไปอีกคนละ ๑-๒ นิ้ว เป็นทำนองว่าขอให้เตรียมตัว แล้วจู่ ๆ บานพระทวารก็เปิดออก ควีนทรงพระดำเนินมาตามเฉลียง โดยทรงเกาะแขนมหาดเล็กชาวอินเดีย

เมื่อเสด็จฯ ผ่านมาถึง เจ้าชายสยามทั้งสองพระองค์ได้เข้าเฝ้าฯ ทอมสันเล่าว่าเขาพยายามกระซิบให้ทรงจุมพิตพระหัตถ์ของสมเด็จฯ แต่เจ้าชายผู้เยาว์พระชันษากว่า (เจ้าฟ้ามหาวชิราวุธ) ทรงลืม จึงทรงจับพระหัตถ์ควีนเขย่า ซึ่งทำให้พระนางทรงแย้มสรวล (ด้วยความเอ็นดู)

ควีนทรงมีรับสั่งให้หานายทอมสันเข้าเฝ้าฯ ทรงเฝ้าสอบถามแต่เรื่องสุขภาพพลานามัยของเจ้าชายทั้งสองพระองค์ ว่าแข็งแรงดีใช่ไหม เป็นหวัดง่ายหรือเปล่า รวมถึงเมื่อเปรียบเทียบกับเด็กชายชาวอังกฤษทั่วไปแล้ว ถือว่าเจ้าชายทั้งสองอ่อนแอกว่าหรือไม่

เมื่อทรงพอพระทัยกับคำตอบแล้ว ทรงมีพระราชเสาวนีย์ให้ดยุกแห่งอาร์กายล์ (Duke of Argyll) นำเจ้าชายสยามทั้งสองพระองค์เสด็จไปเที่ยวชมพระราชวังต่อไป

ทอมสันเล่าว่าอีกหลายสัปดาห์ต่อมา เขาจึงเพิ่งทราบสาเหตุที่ได้เข้าเฝ้าฯ ควีนอย่างกะทันหัน คือในวันก่อนหน้า ระหว่างเสวยพระกระยาหารเที่ยง มีการสนทนากันเรื่อง “เลือดชิด” เจ้าฟ้าหญิงพระองค์หนึ่งกราบทูลว่าเจ้าชายสยามซึ่งประทับอยู่ในอังกฤษขณะนี้ เป็นโอรสที่เกิดจากพี่น้องท้องเดียวกัน เนื่องจากราชตระกูลของสยามยึดถือธรรมเนียมเช่นเดียวกับราชวงศ์อียิปต์โบราณ (ที่ต้องการรักษาความบริสุทธิ์ของสายโลหิต) ควีนวิกตอเรียผู้ทรงสนพระทัยเรื่องอันเนื่องด้วยการเกิดการตายเป็นพิเศษจึงมีรับสั่งให้หาทั้งสองพระองค์เข้าเฝ้าฯ เพื่อ “ดูตัว”

เดือนต่อมา หนังสือพิมพ์รายสัปดาห์ของสิงคโปร์ The Singapore Free Press and Mercantile Advertiser ฉบับวันที่ ๖ มิถุนายน ค.ศ. ๑๙๐๐ (ปี ๒๔๔๓) ลงข่าวซุบซิบสั้น ๆ ต่อเนื่องจากข่าวข้างต้นว่า

อย่างไรก็ดีทั้งหมดนี้คงเป็นแค่ “ข่าวลือ” เพราะขัดแย้งกับหลักฐานจดหมายเหตุที่ระบุชัดเจนว่าพระองค์ไม่เคยได้รับอนุญาตจากทางการอังกฤษให้ศึกษาวิชาตอร์ปิโด เพราะถือเป็นความลับทางทหาร เช่นเดียวกับเรื่องที่ว่าทางกระทรวงทหารเรือของอังกฤษถวายเงินเป็นจำนวนถึง ๒๗,๐๐๐ ปอนด์ ดังที่อีกหลายปีต่อมามีข้อความในหนังสือพิมพ์ที่กรุงเทพฯ เล่าว่าพระสหายรายหนึ่งเคยทูลถามเรื่องนี้จาก “บุคคลในข่าว” โดยตรง พระองค์ทรงพระสรวล พลางตรัสว่าทรงปรารถนาจะให้เป็นเรื่องจริงเช่นกัน

หน้าปกหนังสือ ประวัติกระทรวงเกษตราธิการ เป็นลายเส้นรูปพระพิรุณ (เทพแห่งฝน) ทรงนาค ใต้องค์พระพิรุณมีลายเซ็นพระนาม “อาภากร” กำกับ

น่าสนใจว่าภาพพระพิรุณในที่นี้เป็นงานจิตรกรรมไทยแนวประยุกต์ คือแทนที่พระพิรุณจะสวมชฎา ทรงเครื่องตามขนบละครไทย เช่นที่ช่างเขียนกันสืบต่อมา  ทว่าพระพิรุณฝีพระหัตถ์กรมหมื่นชุมพรฯ กลับมีเกศา (ผม) เป็นปอยสลวยประบ่า

เราอาจตั้งข้อสังเกตได้ด้วยว่า กรมหมื่นชุมพรฯ น่าจะได้รับแรงบันดาลใจ หรือแนวทางจาก “สมเด็จครู” สมเด็จฯ เจ้าฟ้า กรมพระยานริศรานุวัดติวงศ์ นายช่างเอกแห่งยุค เพราะเทวดาที่ไว้ผมยาวประบ่าและทรงมงกุฎทำนองนี้ รวมถึงการแสดงภาพพญานาคตามลักษณะงูใหญ่ในธรรมชาติ มิใช่สัตว์หิมพานต์ที่มีหงอนเป็นลายกนกสามตัว ล้วนพบในภาพจิตรกรรมฝีพระหัตถ์ “สมเด็จครู” ช่วงเดียวกันนี้ด้วย เช่นบรรดาภาพเทวดารักษาทิศบนเพดานโดมพระที่นั่งบรมพิมาน พระบรมมหาราชวัง

อาจด้วยผลงานออกแบบ “กราฟิกดีไซน์” ทั้งประกาศนียบัตร และภาพหน้าปกหนังสือชุดนี้เอง เดือนกุมภาพันธ์ปลายปี ๒๔๕๒ พระเจ้าลูกยาเธอ กรมหมื่นชุมพรเขตรอุดมศักดิ์ ทรงได้รับพระราชทานเหรียญบุษปมาลา อันเป็นราชอิสริยาภรณ์ที่พระราชทานแก่ผู้มีวิชาช่างแขนงต่าง ๆ เช่น ช่างเขียน ช่างถ่ายรูป ผู้ชำนาญในการขับร้องการดนตรี เป็นต้น

ภาพฝีพระหัตถ์ในสไตล์เดียวกับปกหนังสือ ประวัติ กระทรวงเกษตราธิการ ปรากฏต่อเนื่องมาจนถึงปี ๒๔๕๔ เมื่อกรมเพาะปลูก กระทรวงเกษตราธิการ จัดพิมพ์นิตยสาร ประกอบกสิกรรม “เพื่อบำรุงการกสิกรรมในสยาม” เริ่มต้นเล่ม ๑ ฉบับ ๑ เดือนกรกฎาคม ร.ศ. ๑๓๐ (ปี ๒๔๕๔) ภาพปกเป็นลายเส้นพระพลเทพ (เทพแห่งเกษตรกรรม) ยืนถือคันไถบนฐานบัว รูปแบบศิลปะไทยผสมชวา โดยทรงศิราภรณ์ (มงกุฎ) ภูษา (ผ้านุ่ง) และเครื่องถนิมพิมพาภรณ์ อันมีต้นเค้าจากศิลปะชวาโบราณ ขนาบข้างด้วยพญานาคให้น้ำ ด้านละสามตัว  

แนวทางเช่นนี้ดูเหมือนเป็นพระราชนิยมของพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ ๕ ในช่วงปลายรัชกาล เช่นเดียวกับที่โปรดเกล้าฯ ให้จำลองภาพปฏิมากรรมพระโพธิสัตว์สำริด ประทับนั่งห้อยพระบาทตามคติพุทธศาสนามหายานของชวาโบราณ มาใช้เป็นตราประจำพระราชวังดุสิต ในความหมายว่าเปรียบประดุจสวรรค์ชั้นดุสิต ที่ประทับของพระโพธิสัตว์ตามคติพุทธศาสนาเถรวาท

ที่สำคัญคือตรงมุมขวาล่าง มีอักษรย่อ อ.ก. อันเป็นพระนามาภิไธยย่อของ “อาภากรเกียรติวงศ์” นั่นเอง

หน้าปกหนังสือ ประกอบกสิกรรม ปีที่ ๑ ฉบับที่ ๑ ตรงมุมขวาล่างของกรอบชั้นใน ปรากฏอักษรย่อ อ.ก. (อาภากรเกียรติวงศ์)
เอื้อเฟื้อภาพ : มิวเซียมสยาม