เด็กวัยกำลังซน ๑๐ กว่าชีวิตร้องขานชื่อของตนเองและเพื่อน ๆ ต่อกันไปเรื่อย ๆ ตามกติกาที่กำหนด เสียงเจื้อยแจ้วยิ่งกว่านกแก้วนกขุนทองนี้ดังมาจากบ้านกึ่งไม้กึ่งปูนสองชั้นหลังหนึ่งในชุมชนบ้านหนองเลา พื้นที่ชนบทเล็ก ๆ ที่ล้อมรอบด้วยทุ่งนาในอำเภอภูซาง จังหวัดพะเยา

หญิงอายุราว ๓๐ ปีท่าทางใจดีกำลังพาเด็ก ๆ ที่มารวมตัวกันเข้าสู่กิจกรรมแรกของวันตามกำหนดการ นั่นคือ “ถุงใบใหญ่” เป็นการแนะนำตัวและสร้างความคุ้นเคยระหว่างกลุ่มคนที่ยังไม่เคยพบกันมาก่อน ถึงแม้เด็กส่วนใหญ่จะรู้จักกันดีอยู่แล้วเพราะอาศัยอยู่ในบ้านหนองเลาและบ้านธาตุภูซางที่อยู่ติดกัน แต่ครั้งนี้เป็นโอกาสพิเศษที่มีสมาชิกใหม่เดินทางมาจากตัวอำเภอเชียงคำ ซึ่งอยู่ห่างไปจากอำเภอภูซางประมาณ ๑๕-๒๐ นาที มาร่วมกิจกรรมด้วย การแนะนำตัวกับเพื่อนใหม่จึงถือเป็นเรื่องจำเป็น

กิจกรรมนี้จัดขึ้นโดยกลุ่มละอ่อนโฮม มีแอมมี่-กัญธิมา มงคลดี และภูซาง-วรสถิตย์ บัวแดง อดีตนักกิจกรรมหนึ่งคู่ที่ตัดสินใจกลับบ้านเพื่อมาทำงานพัฒนาศักยภาพเด็กและชุมชนเป็นหัวเรือใหญ่

“เรากลับบ้านมาเป็นนักจัดการชุมชน”

ในเรื่องนี้ ภูซางเองก็ดูเหมือนจะเข้าใจเป็นอย่างดี “จริง ๆ ไม่ได้อยู่บ้านนานจนไม่คิดด้วยซ้ำว่าจะกลับบ้าน ด้วยความที่เราเดินทางเยอะ เราก็ไปอยู่กับกลุ่มงานนู้นงานนี้ เราเห็นหลายอย่างก็รู้สึกว่าประเทศไทยสิ้นหวังมาก เลยมีแผนอยากจะหนีไปอยู่เมืองนอก”

เมื่อสังคมที่อยู่ไม่สามารถตอบรับความคาดหวังและมอบคุณภาพชีวิตที่ดีได้ จึงไม่ใช่เรื่องแปลกอะไรที่คนเราจะเริ่มมองหาทางหนีทีไล่ไปยังสถานที่ใหม่ที่มีโอกาสมากมายคอยให้เราไปไขว่คว้า

แต่จุดเปลี่ยนสำคัญมาถึงเมื่อแอมมี่ตั้งครรภ์ลูกสาว อีกทั้งเหตุการณ์การลงพื้นที่ครั้งหนึ่งที่บ้านดอยเทวดา ตำบลสบบง อำเภอภูซาง ทั้งคู่ต้องหันมาทบทวนเส้นทางของตัวเองกันใหม่อีกครั้ง ด้วยสถานะของผู้ที่ต้องรับผิดชอบอีกหนึ่งชีวิตนอกจากตัวเองอาจทำให้การทำงานด่านหน้าไม่ตอบโจทย์อีกต่อไป

“ตอนนั้นลูกสาวอายุได้ประมาณขวบสองเดือน ชาวบ้านก็โทร. มา บอกว่าอยากเดินขบวน เพราะมีปัญหาเรื่องปากท้องและถูกคุกคามสิทธิที่อยู่อาศัยขั้นพื้นฐาน เลยขอให้เราขึ้นไปเพื่อเขียนป้ายให้ เราก็ขึ้นไปแล้วเดินขบวนกันในหมู่บ้าน กำนันและหน่วยงานละแวกนั้นก็โทร. ไปแจ้ง จนมีทหารหนึ่งกองร้อยเข้ามาจับชาวบ้านรวมถึงเราด้วยไปสอบปากคำที่โรงพัก เรากับชาวบ้านรวมกัน ๑๔ คน หนึ่งในนั้นมีเยาวชนที่เป็นผู้พิการทางสมองอยู่ด้วย เราก็ยังเป็นแม่ลูกอ่อน ลูกยังกินนมติดเต้าอยู่เราไม่สามารถบอกแม่ได้ว่าตอนนี้อยู่โรงพักนะให้มารับลูกไปหน่อย เพราะถ้าลูกหิวนมจะทำอย่างไร ก็เลยต้องนอนโรงพักด้วยกันทั้งคืน”

จากชีวิตในฐานะนักกิจกรรมที่คลุกคลีอยู่กับประเด็นร้อนและต้องทำงานบนความเสี่ยง แอมมี่และภูซางจึงหันกลับมาสนใจการพัฒนาเชิงรับ ซึ่งคือการสร้างให้ชุมชนมีฐานรากที่แข็งแรงเตรียมพร้อมรับมือกับปัจจัยภายนอกต่าง ๆ ที่เข้ามา

ประจวบเหมาะกับช่วงนั้นจะมีการสร้างโรงงานโม่หินที่อำเภอภูซาง ทั้งคู่จึงเข้าไปมีส่วนร่วมศึกษาข้อมูล  ลักษณะพื้นที่อำเภอภูซางเป็นแอ่งกระทะซึ่งจะทำให้อากาศถ่ายเทไม่สะดวก รวมถึงเป็นพื้นที่ต้นน้ำซึ่งอาจทำให้เกิดผลกระทบ ด้านสิ่งแวดล้อมในวงกว้างได้

“พอมาช่วยเขาแล้วก็เริ่มรู้สึกว่า เฮ้ย เราก็ไปช่วยที่อื่นตั้งเยอะ ทำไมบ้านตัวเองไม่กลับวะ”

ในปี ๒๕๖๐ การกลับบ้านของภูซางและแอมมี่จึงเริ่มต้นขึ้นอย่างเป็นทางการ

แม้ละอ่อนโฮมจะไม่สามารถเติมเต็มหน้าที่ของครอบครัวให้เด็กทั้งหมดได้ แต่ก็มีเป้าประสงค์ที่จะดึงเด็ก ๆ ในชุมชนให้มารู้จักตัวเองและรับผิดชอบตัวเองได้ผ่านการทำกิจกรรมต่าง ๆในพื้นที่ปลอดภัยที่พวกเขาสร้างขึ้น คุณสมบัติการรับผิดชอบตัวเองจะเป็นสารตั้งต้นของการเป็นพลเมืองที่ดีต่อไป

“ถ้าจะให้นิยามความเป็นละอ่อนโฮมง่าย ๆ ละอ่อนก็คือเด็กโฮมคือบ้าน ก็เด็กบ้าน ๆ น่ะ ละอ่อนโฮมคือเด็กบ้าน ๆ ที่รู้จักตัวเองและก็รู้จักชุมชน”

จนถึงวันนี้ ละอ่อนโฮมกำลังจะอายุครบ ๖ ปีแล้ว แต่เส้นทางการเติบโตไม่เคยง่าย

“แรก ๆ ถือว่าเป็นงานหนักเลย เพราะว่าด้วยมุมมองวิถีชายขอบ พ่อแม่ก็อยากจะเห็นลูกมีหน้ามีตาในสังคมประมาณนั้น แต่ว่าเรากลับมาแบบไม่มีอะไรเลย ที่บ้านตอนแรกก็งง ๆ อยู่ว่าอะไรยังไงของมึงเนี่ย เขาก็ไม่เข้าใจว่าเราทำอะไรอยู่”

ข้อกังขาจากคนในครอบครัวเป็นหนึ่งในปัญหาสำคัญของคนรุ่นใหม่ที่เลือกจะกลับบ้านหลายคนต้องเจอ แต่โชคยังดีที่ในกรณีของภูซาง ประสบการณ์การทำงานสอนให้เขารู้จักตัวเองและแน่วแน่กับความตั้งใจมากพอจะเปลี่ยนความคิดของครอบครัวได้

“ความหนักแน่นของเราก็คือเราเดินทางค่อนข้างบ่อย เคยทำงานมาแล้ว แล้วรู้สึกว่าสำหรับเราเงินมันไม่ได้ตอบโจทย์ความต้องการขนาดนั้น เราเลยกลับมาคุยกับที่บ้านแล้วก็ยืนยันความคิดของตัวเอง แต่ก็ปีสองปีเหมือนกันนะ กว่าเขาจะเข้าใจว่าเราทำอะไรอยู่”

ถึงกระนั้นเมื่อด่านครอบครัวผ่านไปแล้ว ยังเหลืออีกหนึ่งด่านสำคัญที่ต้องฝ่าฟัน คือการได้รับการยอมรับและความร่วมมือจากคนในชุมชน

ในระยะแรกชุมชนไม่เข้าใจกิจกรรมของละอ่อนโฮม บ้างเข้าใจผิดว่าพี่ภูซางเข้ามาทำงานอาสาเพื่อลงเล่นการเมืองบ้างก็กล่าวหาว่าเอาเด็กมาเล่นอะไรไม่รู้เรื่อง แต่สถานการณ์กลับมาดีขึ้นด้วยได้รับการสนับสนุนจากภาครัฐ

“กว่าจะมาเป็นละอ่อนโฮมในปัจจุบันก็ฝ่าฟันเสียงวิจารณ์ ข้อกังขาอะไรมาเยอะพอสมควร ก่อนหน้านี้ที่เราทำไปชุมชนรับรู้ แต่หน่วยงานข้างนอกไม่ได้ให้ความสนใจ จนกระทั่งเปลี่ยนนายอำเภอ ซึ่งคนปัจจุบันให้ความสำคัญกับงานของเด็กและเยาวชนมาก”

ช่วงเดือนธันวาคมของปี ๒๕๖๔ ละอ่อนโฮมร่วมกับโครงการพัฒนาเยาวชนและชุมชนในพื้นที่เชียงรายและเชียงใหม่จัดงานปล่อยของ ซึ่งคืองานโชว์ความสามารถของเด็กในโครงการ เมื่อส่งหนังสือเชิญไปที่นายอำเภอ ปรากฏว่านายอำเภอสนใจมาก เพราะยังไม่เคยมีที่ไหนในอำเภอภูซางที่ทำงานลักษณะนี้ งานนั้นนายอำเภอจึงมาเป็นประธานในพิธีเปิดงานและร่วมรับประทานอาหารเชฟเทเบิลที่เด็กเป็นคนทำด้วย

“เมื่อเห็นว่ามีหน่วยงานรัฐเข้ามา ทางชุมชนก็เริ่มเปิดใจเราปฏิเสธไม่ได้เลยว่าภาพลักษณ์สำคัญมาก ๆ ถ้าเราทำงานโดยปราศจากองค์กรภาคีเครือข่ายของภาครัฐ การทำงานจะยากมาก มันเหมือนกลุ่มเถื่อน เหมือนสิ่งที่เขาไม่ยอมรับ”

ฉันออกเดินทางจากตัวเมืองเชียงใหม่โดยรถยนต์ส่วนตัวเพื่อมายังสถานที่ตั้งของละอ่อนโฮม ระยะทางราว ๒๔๐ กิโลเมตร ใช้เวลานานกว่าปรกติด้วยเป็นเส้นทางคดเคี้ยวข้ามเขา ฝนที่ตกปรอย ๆ อยู่ตลอดทั้งวันทำให้เกิดเมฆหมอกลอยต่ำอยู่ตามหุบเขาที่รถแล่นผ่าน แต่ความสวยงามของธรรมชาติเขียวขจีสองข้างทางยังทำให้ฉันซึ่งเคยชินกับชีวิตในเมืองหลวงตื่นตาตื่นใจได้ตลอดเส้นทาง

เด็ก ๆ ที่เราเดินทางมาพบในครั้งนี้เป็นเด็ก ๆ ในโครงการละอ่อนโฮมรุ่นที่ ๓ คือช่วงวัยของเด็กเล็กตั้งแต่อนุบาล ๒ ถึง ป. ๔ แต่ก่อนหน้านี้ภูซางและแอมมี่เริ่มทำงานกับเด็กโตหรือวัยรุ่น ซึ่งเป็นวัยแห่งการลองผิดลองถูกและค้นหาตัวเอง ละอ่อนโฮมจึงเข้ามาสนับสนุนกระบวนการเหล่านี้ของเด็ก ๆ พร้อมกับส่งเสริมเรียนรู้เกี่ยวกับชุมชนไปด้วยในเวลาเดียวกัน

ไกด์ตอบเราเสียงแผ่วต่างจากเสียงปรกติที่คุยเล่นกับเพื่อนอยู่มากว่า

“ก็คนอื่นจะได้ไม่ต้องเจ็บมือเหมือนผม”

เราชะงักไปสักครู่แล้วจึงหันไปถามเด็ก ๆ ว่ามีใครอยากช่วยพี่ไกด์ขูดมะละกอบ้าง หลายคนยกมือแล้ววิ่งเข้ามาหาบริเวณที่ไกด์นั่งอยู่ พี่ไกด์จึงช่วยสอนวิธีขูดมะละกอให้น้อง ๆ ผลัดกันขูดบ้าง ถ้าช่วยกันหลายคนก็จะไม่มีใครต้องเจ็บมือ

ชวนกันทำชวนกันเล่นจนอาหารกลางวันเสร็จในที่สุดเด็ก ๆ นั่งล้อมวงกันบนเถียงนาเพื่อเตรียมกินข้าว ตรงกลางมีใบตองใบใหญ่ห้าหกทางที่ถูกตัดมาจากต้นสด ๆ ร้อน ๆ สำหรับรองอาหาร ได้แก่ ข้าวเหนียว ส้มตำ ปลาดุกปิ้ง และไข่ป่าม (ฉันเองก็เพิ่งได้รู้ว่าไข่ป่ามคือไข่ที่นำมาตีปรุงรสแล้วย่างในใบตอง) จัดวางกระจายไว้ทุกมุมให้ทุกคนเอื้อมถึง

เมื่อกินข้าวเสร็จแล้ว กิจกรรมถัดไปคือการฟังนิทานชุมชน

บ่ายแล้ว เมฆสีมัวปกคลุมทั่วท้องฟ้า เป็นเหมือนผ้าม่านของธรรมชาติที่ช่วยกรองแสงไม่ให้แดดลงมาแผดเผาจนเด็กทำกิจกรรมไม่สนุก ทุกคนเดินเป็นแถวเรียงหนึ่งลัดเลาะไปตามคันนาเพื่อพบกับแขกรับเชิญพิเศษคือ หลวงลุงสมชาติ ยะมงคล ซึ่งเคยเป็นปราชญ์ชุมชนที่เชี่ยวชาญเรื่องประวัติศาสตร์พื้นที่ หลวงลุงเล่าประวัติศาสตร์ของชุมชนอย่างละเอียดในขณะที่เด็ก ๆ กำลังยืนอยู่ในสถานที่จริง

จากนั้นจึงเล่านิทานพื้นบ้านให้เด็ก ๆ ฟัง เมื่อฟังนิทานเสร็จแล้วทุกคนนำดินเหนียวจากในนามาปั้นเป็นรูปร่างตามนิทาน

ก่อนจะถึงมื้อเย็นก็เป็นเวลาของกิจกรรมสุดโปรดที่เด็ก ๆ ตั้งตาคอยมาตั้งแต่เช้า นั่นคือการไปเล่นน้ำในคลองที่ดงชาวบ้าน ความพิเศษคือละอ่อนน้อยจะพากันกระโดดลงน้ำจากสะพานสีแดงที่ใช้สัญจรข้ามคลอง ใครเคยกระโดดสะพานแล้วก็จะถือว่าเป็นคนเก่ง

แต่ “ถ้ายังเด็ก ก็ต้องรอให้โตกว่านี้ก่อน” น้องบอกกับฉัน

วันแรกของกิจกรรมจบลงที่การล้อมวงกินข้าวเหนียวกับไข่เจียวหรือไข่ดาวที่เด็ก ๆ ทอดเองจานไข่ของแต่ละคนเต็มไปด้วยสีสันสดใสจากดอกไม้อย่างดอกอัญชัน ดอกดาวเรืองและดอกเข็มที่ทุกคนช่วยกันเก็บมาประดับจานตามความชอบฉันถามน้องว่าดอกไม้กินได้จริงไหม น้องตอบอย่างมั่นใจว่ากินได้หมดเลย พร้อมนำดอกไม้เข้าปากให้ดูทั้งดอก

ดอกอัญชันรสชาติอมหวานนิด ๆ มีกลิ่นออกเขียว แต่ไม่เหม็น

กิจกรรมเหล่านี้แอมมี่มองว่าเป็นการ “เรียน ๆ เล่น ๆ แต่ได้จริง” คือจะมีการกำหนดเป้าหมายของกิจกรรมเสมอ เช่น กิจกรรมเล่นน้ำต่างจากการเล่นน้ำกันเองของเด็กตรงที่จะต้องทำให้เด็กว่ายน้ำเป็นด้วย รวมถึงละอ่อนโฮมยังทำหน้าที่เป็นตัวกลางที่รวบรวมให้เด็ก ๆ มาเจอกันและใช้เวลาให้เกิดประโยชน์เพราะในยุคที่คนทุกเพศทุกวัยหมดเวลาว่างส่วนใหญ่ไปกับสมาร์ตโฟน ดูเหมือนการละเล่นของเด็กก็ใช้พื้นที่น้อยลงมาก เหลือเพียงบนหน้าจอสี่เหลี่ยมเล็ก ๆ เท่านั้น

โดยทั่วไปละอ่อนโฮมจะแบ่งกิจกรรมเป็น ๒ วัน คือวันเสาร์และอาทิตย์ วันหนึ่งจะนัดกันไปที่บ้านของสมาชิกคนใดคนหนึ่ง ส่วนอีกหนึ่งวันจะเป็นกิจกรรมนอกบ้าน ใช้พื้นที่ตามธรรมชาติรอบบริเวณหมู่บ้าน หรือพาเด็ก ๆ ออกนอกสถานที่ เช่น ไปน้ำตกภูซางหรือพระธาตุภูซาง ซึ่งถือเป็นการเรียนรู้พื้นที่ชุมชนอย่างเต็มที่

“การผลัดกันไปบ้านของเด็กแต่ละคนทำให้เด็ก ๆ เรียนรู้เรื่องความสัมพันธ์เชิงอำนาจ วันไหนไปบ้านใครเด็กเจ้าของบ้านก็ย่อมรับหน้าที่จัดแจงสิ่งต่าง ๆ ส่วนเด็กที่เป็นผู้มาเยือนก็จะรู้จักขออนุญาตในการจะหยิบจับอะไรในบ้านของคนอื่น พอถึงคราวต่อไปอำนาจก็จะเปลี่ยนมือไปที่เด็กเจ้าของบ้านคนถัดไป รวมถึงกิจกรรมก็จะหลากหลาย เพราะต้องปรับเปลี่ยนให้เหมาะสมกับลักษณะพื้นที่ของบ้านแต่ละคนด้วย”

สัปดาห์นั้นเป็นคราวไปบ้านของชีตาร์และอันนาทั้งคู่เข้าร่วมโครงการละอ่อนโฮมตั้งแต่แรก ๆ โดยชีตาร์เป็นพี่ ป. ๖ ที่โตกว่าน้อง ๆ และเคยเข้าร่วมค่ายกับละอ่อนโฮมรุ่นแรกมาก่อน ปัจจุบันจึงรับหน้าที่เป็น play worker คู่กับ
แฟงด้วย

ผู้ปกครองของชีตาร์และอันนาเล่าให้ฟังว่า ทั้งคู่เปลี่ยนแปลงไปเยอะหลังได้ร่วมกิจกรรมกับละอ่อนโฮม พูดแล้วฟังมากขึ้น อย่างชีตาร์เองมีความรับผิดชอบมากขึ้น รู้จักล้างถ้วยล้างจานเองหลังกินเสร็จ และเริ่มสนใจเรื่องทำกับข้าวมาก จากที่เมื่อก่อนอยู่บ้านไม่เคยทำ

“ภูมิใจนะ เมื่อก่อนชีตาร์ไปเข้าค่ายของละอ่อนโฮมที่น้ำตกตัวเล็กกว่าหมู่ เดี๋ยวนี้เป็นผู้นำดูแลน้อง ๆ แล้ว โตขึ้นเยอะเลย”