รุ่งขึ้นเราตื่นกันแต่เช้าตรู่

เป็นไปตามคำแนะนำของอาจารย์กิติเชษฐ์ที่ให้เราพักในอุทยานแห่งชาติแทนที่จะเป็นโรงแรมข้างนอก

“อย่าลืมจองที่พักทางเว็บไซต์ของกรมอุทยานฯ นอนที่อุทยานฯ ตอนเช้า ๆ ยังไม่ร้อนมาก จะพาเดินดูป่าด้านหลังมีหลายจุดน่าสนใจ แล้วตอนกลางวันจะได้ไปดูป่าพรุที่อยู่ลึกเข้าไปด้านใน” อาจารย์บอกเราตั้งแต่ก่อนเดินทางจากกรุงเทพฯ มาหาดท้ายเหมือง

จากบ้านพัก เราเดินผ่านอาคารที่ทำการอุทยานแห่งชาติหลังเก่า แล้วจึงเลี้ยวเข้าทางเดินในราวป่า ช่วงแรก ๆ สองข้างทางเป็นต้นไม้สูงใหญ่ให้ร่มเงา แต่สักพักก็เข้าสู่พื้นที่โล่งกว้าง แสงแดดสาดส่องลงมาเต็มที่ ทั่วบริเวณเป็นพื้นทรายขาวโพลน มีกอหญ้าขึ้นระบัดกระจัดกระจาย และมีต้นไม้ขึ้นเป็นหย่อม ๆ

เฟินนาคราช [Davallia denticulata (Burm.f.) Mett. ex Kuhn] 
ตานซ่าน [Schizaea dichotoma (L.) Sm.] ขึ้นเป็นดงแน่นใต้ร่มเงาไม้
หัวว่าว [Phymatosorus scolopendria (Burm.f.) Pic.Serm.]
กระแตไต่ไม้ [Drynaria sparsisora (Desv.) Moore] ซึ่งมักพบขึ้นเกาะกิ่งไม้ในป่าอื่น แต่ที่นี่พบขึ้นบนพื้นทราย

“ตรงนี้คือป่าละเมาะชายฝั่ง หรือ coastal heath forest เป็นสังคมพืชบนสันทรายชายฝั่งที่อยู่ลึกเข้ามาจากชายหาดด้านนอก ได้รับไอทะเลน้อยกว่าป่าชายหาดมาก สังคมพืชจึงแตกต่างกัน และต้นไม้ที่เห็นอยู่ทั้งหมดนี้ขึ้นอยู่บนทรายที่ไม่มีแร่ธาตุอะไรเลย”

เป็นทรายสะอาดขาวของแร่ซิลิกาที่ลมพัดพาขึ้นมาสะสมเป็นเนินทรายกว้างใหญ่

“ตามธรรมชาติแล้วพืชต้องอาศัยแร่ธาตุสำคัญ ทั้งไนโตรเจน ฟอสฟอรัส โพแทสเซียม  ถามว่าในสภาพแวดล้อมที่รุนแรงแบบนี้ ต้องเผชิญทั้งแดด ลม ไอทะเล บนพื้นยังมีแต่ทราย พืชจะเอาธาตุอาหารมาจากไหน  พืชใช้การหมุนเวียนธาตุอาหารภายในสังคมพืชที่ขึ้นอยู่ด้วยกันและมีตัวช่วยสำคัญในการหมุนเวียนธาตุอาหารให้พวกพืชสามารถอยู่ได้ในดินที่แทบไม่มีธาตุอาหารเลย คือเชื้อราพวกไมคอร์ไรซา (micorrhiza) เติบโตจนกลายเป็นสังคมพืชป่าละเมาะชายฝั่ง  น่าเสียดายที่สภาพป่าดั้งเดิมแบบนี้ถูกละเลยและทำลายไปจนหมด เพราะไม่ได้อยู่ที่พื้นที่อนุรักษ์อย่างเขตอุทยานแห่งชาติ บางแห่งถึงกับติดประกาศว่าเป็นป่าเสื่อมโทรม”

เข็ดตะขาบ Styphelia malayana

เมื่อได้ยินคำว่า “ป่าละเมาะ” คนทั่วไปมักคิดว่าเป็นป่าเสื่อมโทรม อาจด้วยภาพจำว่าป่าละเมาะมีแต่ต้นไม้เล็ก ๆ
ลักษณะแคระแกร็นมากกว่าต้นไม้ใหญ่  ทั้งที่จริงป่าละเมาะช่วยรักษาความหลากหลายทางชีวภาพได้เช่นเดียวกับป่าประเภทอื่น หลายแห่งชาวบ้านยังใช้ประโยชน์ร่วมกัน เป็นแหล่งอาหารและเลี้ยงสัตว์

แต่บนพื้นทรายขาวนี้ สิ่งมีชีวิตต่าง ๆ จะหาน้ำหล่อเลี้ยงชีวิตได้จากไหน

“พื้นที่ตรงนี้เรียกอีกอย่างว่าพื้นที่น้ำซับชายฝั่ง (coastal bog) ผมเรียกสั้น ๆ ว่าบ็อก (bog) เป็นพื้นที่ชุ่มน้ำที่ไม่อยู่
ในสารบบการเรียนการสอนเช่นกัน  มักมีหญ้าขึ้นบนพื้นทราย นักวิชาการไทยชอบเรียกว่าทุ่งหญ้าสะวันนา ซึ่งไม่ใช่ ความจริงพื้นที่นี้เป็นที่ลุ่มของเนินทรายชายฝั่งที่เรียกว่า slack จะมีน้ำใสกิ๊กออกมาจากสันทรายซึ่งกักเก็บน้ำไว้ บางจุดน้ำจะซึมออกมาจนเกิดเป็นบ่อน้ำขนาดใหญ่”

อาจารย์อธิบายให้เราเห็นภาพมากขึ้นว่า เวลารดน้ำลงบนพื้นน้ำจะไหลผ่านไปจนหมด แต่ถ้าราดน้ำบนกองทราย ทรายจะเก็บน้ำไว้ตามช่องว่างระหว่างเม็ดทราย ดูนหรือสันทรายจึงไม่ต่างจากฟองน้ำ  พร้อมกับแสดงหลักฐานด้วยการใช้เท้าปาดบนหน้าพื้นทรายให้เราเห็นน้ำที่ซึมออกมาจากใต้พื้นทราย

“นี่เป็นคุณลักษณะการซับน้ำของสันทราย คุณจะเห็นว่าทรายข้างใต้มีความชื้น และยังมีสีเข้มที่เกิดจากการดูดซับน้ำไว้  เวลาฝนตก น้ำฝนจะถูกกักเก็บในสันทราย แทนที่จะไหลออกทะเลไปจนหมด ต้นไม้ถึงอยู่ได้ เพราะในเนื้อทรายมีแต่น้ำทั้งนั้น”

ขยายภาพทางธรณีให้เข้าใจง่าย ๆ ว่าเนินทรายหรือดูนแต่ละแห่งจะเก็บน้ำไว้และมีระดับน้ำใต้ดิน (ทราย) สูงต่ำต่างกัน ถ้าพื้นที่ slack ระหว่างดูนอยู่ในระดับเท่ากับน้ำใต้ดินก็จะเกิดเป็นบริเวณพื้นที่น้ำซับชายฝั่ง แต่ถ้า slack อยู่ต่ำกว่าก็จะกลายเป็นบึงหรือแอ่งน้ำ ถ้ามีสังคมพืชเกิดขึ้นในแอ่งน้ำก็อาจกลายเป็นป่าพรุ

“ไม่ว่าจะเป็นบ็อก บ่อน้ำ หรือป่าพรุ ต่างก็คือ slack เป็นส่วนหนึ่งของกระบวนการทางธรรมชาติตามระบบดูนชายฝั่งอันซับซ้อน น่าตื่นตาตื่นใจ และทำให้เกิดสังคมพืชแบบต่าง ๆ ตามมา  ในต่างประเทศไม่มีใครทำลายดูนหรือสันทรายเพราะเป็นตัวเก็บน้ำจืด  เกาะอังกฤษไม่มีภูเขาสูง ผู้คนมีชีวิตอยู่กับน้ำที่ผุดออกมาจากสันทรายหรือน้ำที่ซึมขึ้นมาจากพื้นดินเวลาฝนตก  สำหรับประเทศที่อยู่ใกล้เทือกเขาสูงอาจมีน้ำจากหิมะบนภูเขาละลายลงมา แต่อย่างเนเธอร์แลนด์เดนมาร์ก ฝรั่งเศส สเปน หรือประเทศต่าง ๆ ที่อยู่ริมทะเลไม่มีภูเขาหิมะให้น้ำละลาย สันทรายจึงมีความสำคัญในแง่การเป็นแหล่งเก็บน้ำจืด”

ประกอบด้วยเนินทราย หรือ dune (ดููน) หลายลูก คั่่นด้วยพื้นที่่ต่ำเรียกว่า slack (สแล็ก) ใต้เนินทรายชายฝั่งเป็นแหล่งเก็บกักน้ำจืดซึ่งอยู่เหนือระดับน้ำเค็มใต้ดินเพราะน้ำจืดมีความหนาแน่นต่ำกว่า  สังคมพืชบนเนินทรายชายฝั่งแปรเปลี่ยนไปตามสภาพพื้นที่ตั้งแต่บริเวณหน้าหาดกับบริเวณลึกเข้าไปในแผ่นดิน บริเวณที่ต่ำอาจมีแอ่งน้ำขังตามฤดูกาลหรือน้ำขังตลอดปี

ภาพวาดประกอบ : รศ. ดร. กิติเชษฐ์ ศรีดิษฐ

สำหรับนักพฤกษศาสตร์คนนี้ ประโยคที่เราได้ยินจนคุ้นหูว่า “มีป่า-มีน้ำ” จึงเป็นตรงกันข้าม

“เราต้องบอกว่ามีน้ำ-มีป่าถึงจะถูก เพราะว่าป่าไม่ได้เรียกน้ำ น้ำต่างหากเป็นฝ่ายเรียกป่า แต่เมื่อน้ำกับป่ามาอยู่คู่กันนาน ๆ ระบบธรรมชาติก็ค่อย ๆ เกื้อกูลกัน จึงทำให้ทั้งน้ำกับป่ารักษาสถานะอยู่ด้วยกันได้ แต่บางคนไม่เข้าใจ กลับมองแยกส่วนไปพูดว่าต้องมีป่าถึงจะมีน้ำ”

เราออกเดินสำรวจป่า ได้ยินเสียงจิ้งหรีดเรไรดังระงม

เรือนยอดของต้นไม้ในป่าละเมาะชายฝั่งมักเป็นทรงกระบอก ลำต้นสูง แต่เรือนยอดไม่แผ่ออกกว้าง  พรรณไม้วงศ์เด่นคือวงศ์ยาง (ที่ไม่ใช่ยางพารา) แต่เป็นยางนา สักนา หรือสะเดาป่า

จากการตรวจวัดสภาพอากาศของอุทยานแห่งชาติเขาลำปี-หาดท้ายเหมืองในคาบ ๓๐ ปี ระหว่างปี ๒๕๓๓-๒๕๖๓ พบว่ามีอุณหภูมิสูงสุดและต่ำสุดเฉลี่ยตลอดปี ๓๑.๘ และ ๒๓.๒ องศาเซลเซียส

ด้วยสภาพอากาศร้อนแรงช่วงปลายเดือนพฤษภาคมไม่น่าเชื่อว่าเราจะพบพืชจิ๋วจำพวกไบรโอไฟต์ (bryophytes) อย่างมอสและลิเวอร์เวิร์ตขึ้นเขียวปกคลุมตามโคนต้นไม้ รวมทั้งพบพืชอิงอาศัยหลายชนิด เช่น กล้วยไม้ เฟิน ขึ้นตามเรือนยอด คบไม้  และแม้กระทั่งบนพื้นทรายก็มีเฟินขึ้นเป็นดงรอบโคนต้นไม้

ยังมีพืชที่ปรับตัววิวัฒนาการให้อยู่กับสภาพที่มีแร่ธาตุน้อย เช่น จุกโรหิณี หรือกระเช้าผีมด [Dischidia major (Vahl)
Merr.], หัวร้อยรู (Hydnophytum formicarum Jack) ที่อาศัยมดช่วยนำแร่ธาตุมาให้  หรือพืชกินแมลงอย่างหยาดน้ำค้างเล็กจิ๋วสีส้มแดงกระจายเต็มทั่วพื้นทรายขาว

พืชที่น่าสนใจอีกชนิดหนึ่งคือเข็ดตะขาบ [Styphelia malayana (Jack) Spring] โดยทั่วไปในพื้นที่ภาคใต้ตอนล่าง มีรายงานพบบนที่สูงมากกว่า ๑,๐๐๐ เมตรเท่านั้น แต่หาดท้ายเหมืองสูงจากระดับน้ำทะเลแค่ไม่กี่เมตร

อาจารย์กิติเชษฐ์อธิบายว่าในทางชีวภูมิศาสตร์ หาดท้ายเหมืองเป็นพื้นที่บรรจบกันของเขตการกระจายพันธุ์พืชของโลกสองเขต (two Phytogeographical regions) คือเขตทางเหนือ continental South-East Asian region และเขตทางใต้ Malesian region ตัวอย่างที่โดดเด่นก็คือต้น เข็ดตะขาบ ซึ่งจะพบบริเวณเหนือสุดในภูมิภาคนี้ตรงชายหาดท้ายเหมืองเท่านั้น

พื้นที่น้ำซับชายฝั่งจึงให้กำเนิดระบบนิเวศที่มีความสำคัญและมีลักษณะเฉพาะตัวสูงมาก

“ทุกวันนี้ยังมีการศึกษาน้อยมาก ๆ ทั้งที่ภูมิประเทศลักษณะนี้เป็นแหล่งน้ำสำคัญที่ให้นิเวศบริการกับสิ่งมีชีวิตทั้งพืชและสัตว์ รวมถึงชุมชน จนเป็นแหล่งอารยธรรมของมนุษย์มาแต่โบราณ”

เสม็ดชุน [Syzygium antisepticum (Blume) Merr. & L.M. Perry] มีเปลือกสีแดงจัด  ต้นขนาดใหญ่แบบนี้แสดงถึงอายุนับร้อยปี เนื่องจากต้นไม้จะเติบโตได้ช้าในพื้นที่ที่มีธาตุอาหารต่ำ

ทุกวันนี้ป่าพรุดั้งเดิมในภาคใต้ถูกปรับสภาพเป็นสวนปาล์มจนเหลืออยู่เฉพาะในเขตอนุรักษ์ตามชายฝั่งเพียงไม่กี่แห่งเท่านั้น

เราเดินข้ามแนวรอยต่อของป่า (ecotone) สู่สังคมพืชแบบ ไม้พุ่มชายหาด ก่อนเข้าสู่เขตป่าพรุที่ต่อเนื่องติดกับป่าชายเลน

เมื่อมองดูภาพถ่ายทางอากาศจะเห็นผืนป่าแบ่งเป็นแถบ ๆตามสภาพสังคมพืช แต่เมื่อเดินไปตามทางต้นไม้แต่ละต้นก็ดูกลมกลืนกัน จนการเดินผ่านแนวรอยต่อของป่ามักเกิดขึ้นอย่างไม่ทันรู้ตัว

อาจเป็นเพราะบริเวณแนวรอยต่อของป่าต่างประเภท สังคมพืชจะผสมปนเปเป็นแนว “ปะทะ” ของการขยายอาณาเขตของแต่ละฝ่าย โดยมีปัจจัยจากสภาพแวดล้อมที่กำหนดความเปลี่ยนแปลง

ยกตัวอย่างแนวรอยต่อของป่าเบญจพรรณกับป่าเต็งรังทางภาคเหนือ ถ้าหากฝนตกชุกติดต่อกันหลายปีและไม่เกิดไฟป่า ดินจะเก็บความชื้นได้มาก ทำให้พืชจากป่าเบญจพรรณเจริญเติบโตได้ดีกว่าและขยายอาณาเขตไปยังพื้นที่ของป่าเต็งรัง ในทางกลับกันถ้าเกิดความแห้งแล้งหรือไฟป่าบ่อยครั้ง พืชจากป่าเต็งรังก็จะเจริญได้ดี

ก่อนเข้าสู่ป่าชายเลน อาจารย์กิติเชษฐ์ชี้ให้สังเกตแนวดูนหรือสันทรายใหญ่ และพื้นที่ลุ่ม หรือ slack ติดกับสันทราย

“ตรงนี้ช่วงฤดูฝนจะมีน้ำผุดออกมาเยอะมาก เรียกว่าน้ำพุสันทราย หรือ dune spring แสดงให้เห็นว่าสันทรายเป็นแหล่งน้ำซับ”

หลุมพี [Eleiodoxa conferta (Griff.) Burr.] พืชจำพวกปาล์มขึ้นเป็นไม้พื้นล่างในที่ลุ่มน้ำขังของป่าพรุ ก้านใบมีหนามแหลม ผลมีรสเปรี้ยวฝาด 

ชำนาญ เจ้าหน้าที่อุทยานฯ เสริมว่า เมื่อถึงหน้ามรสุม พื้นที่ลุ่มทั้งหมดจะกลายเป็นคลองเชื่อมกับป่าชายเลน

เราเดินเข้าไปตามเส้นทางศึกษาธรรมชาติป่าชายเลนที่เจ้าหน้าที่อุทยานฯ สร้างไว้ ปลายทางเป็นศาลาริมน้ำ ติดคลองหินลาด คลองน้ำกร่อยที่ไหลขนานกับชายฝั่งไปออกทะเลอันดามัน  ฝั่งตรงข้ามเป็นป่าชายเลน แต่ไม่อยู่ในเขตอุทยานแห่งชาติ

จากการศึกษาพบว่าพันธุ์ไม้หลักห้าอันดับแรกของป่าชายเลนหาดท้ายเหมือง ได้แก่ โกงกางใบเล็ก ตะบูนขาว ตาตุ่ม ถั่วดำ และแสมขาว

“ท้ายเหมืองมีของล้ำค่าที่เราควรรักษาไว้อยู่กับเราไปนาน ๆ”  นักพฤกษศาสตร์เอ่ยขึ้นขณะนั่งพัก “แต่ปัญหาที่เกิดกับโลก ทุกวันนี้มาจากการไม่มีความรู้ที่แท้จริงทางธรรมชาติวิทยาจึงปลูกป่ากันแบบผิด ๆ ทั้งที่ปล่อยให้พืชดั้งเดิมเติบโตขึ้นเองก็ได้ เพราะคนไม่สนใจและไม่มีงานวิจัย ตอนนี้ทุนวิจัยให้ทำแต่นวัตกรรม ส่วนวิจัยเรื่องธรรมชาติวิทยาพื้นฐานนั้นอย่าไปหวัง”

ในทางชีวภูมิศาสตร์ คาบสมุทรไทยมีความสำคัญอย่างโดดเด่นในด้านการแพร่กระจายพันธุ์ เนื่องจากเป็นทั้ง “สะพานเชื่อม” และ “แนวกั้นขวาง” การกระจายพันธุ์ของพืชและสัตว์จากทางเหนือและทางใต้

ซึ่งบนโลกใบนี้มีเพียงสองแห่งเท่านั้น คือ อเมริกากลาง กับ คาบสมุทรไทย

อเมริกากลางที่เป็นกิ่วเชื่อมแผ่นดินใหญ่ที่อยู่ระหว่างมหาสมุทรใหญ่สองข้างแผ่นดินที่เชื่อมระหว่างทวีปอเมริกาเหนือกับอเมริกาใต้ ขณะที่คาบสมุทรไทยเชื่อมระหว่างภาคพื้นทวีปเอเชียกับเกาะต่าง ๆ ทางตอนใต้ ซึ่งครั้งหนึ่งเคยเป็นแผ่นดินเชื่อมถึงกัน  เมื่อผนวกกับธรรมชาติอันงดงามของชายฝั่งอันดามัน สภาพธรณีวิทยาและภูมิประเทศซึ่งได้รับการศึกษาว่าเป็นถิ่นที่อยู่ของพืชและสัตว์ที่มีคุณค่าด้านการอนุรักษ์ความคิดที่จะเสนออันดามันเป็นมรดกโลกจึงมีมานานแล้ว ติดแค่คำถามว่า “ขอบเขต” ของพื้นที่มรดกโลกควรอยู่ตรงไหน ?

จังหวัดติดทะเลอันดามันมีทั้งหมดหกจังหวัด ได้แก่ ระนอง พังงา ภูเก็ต กระบี่ ตรัง และสตูล มีการจำแนกนิเวศภูมิภาคออกเป็นหกโซน ได้แก่
๑) ป่าชายเลนตอนบน
๒) หมู่เกาะทะเลลึกตอนบน
๓) หาดทราย สันทราย ป่าชายหาด และแนวปะการัง
๔) อ่าวพังงา
๕) หมู่เกาะทะเลลึกตอนใต้
๖) เกาะใกล้ชายฝั่งอันดามันตอนล่าง

ถึงแม้ว่าอนุกรรมการมรดกโลกจะเห็นชอบในหลักการ แต่ก็คำนึงถึงผลกระทบที่อาจเกิดขึ้นกับคนท้องถิ่น  ในปี ๒๕๖๑ คณะกรรมการพิจารณาปรับปรุงขอบเขตพื้นที่จึงเสนอให้เริ่มต้นเสนอเป็นแหล่งมรดกโลกจาก “อันดามันตอนบน” ก่อน

โดยเบื้องต้นพื้นที่เขตอนุรักษ์ทางธรรมชาติในอันดามันตอนบนหรือคาบสมุทรไทยตอนบน อยู่ในสามจังหวัด ได้แก่ ระนอง พังงา และภูเก็ต  ซึ่งยังต้องแยกอุทยานแห่งชาติลำน้ำกระบุรีในจังหวัดระนองออกไปก่อน เพราะการกำหนดเขตแดนระหว่างไทยกับพม่ายังไม่แล้วเสร็จ

ปลายปี ๒๕๖๓ กรมทรัพยากรทางทะเลและชายฝั่ง กำหนดแนวทางว่าจะนำเสนอเฉพาะป่าชายเลนจังหวัดระนองเป็นมรดกโลก แต่กรมอุทยานแห่งชาติ สัตว์ป่า และพันธุ์พืช เห็นว่าควรนำเสนอเป็นกลุ่มอุทยานแห่งชาติ  รัฐมนตรีว่าการกระทรวงทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อมสั่งการให้ทั้งสองหน่วยงานร่วมกันกำหนดขอบเขต ต่อมาจึงมีข้อสรุปว่าจะเสนอพื้นที่อุทยานแห่งชาติทางทะเลในเขตอันดามันตอนบน  ระบุตำแหน่งที่ตั้งทางภูมิศาสตร์ของนิเวศภูมิภาคที่เลือกออกเป็น

- ป่าชายเลนและกลุ่มเกาะชายฝั่ง จังหวัดระนอง พื้นที่แหล่งอนุรักษ์คือ อุทยานแห่งชาติหมู่เกาะระนอง อุทยานแห่งชาติแหลมสน และป่าชายเลนจังหวัดระนอง

- หมู่เกาะทะเลลึก จังหวัดพังงา พื้นที่แหล่งอนุรักษ์คือ อุทยานแห่งชาติหมู่เกาะสุรินทร์ อุทยานแห่งชาติหมู่เกาะสิมิลัน

- ชายหาดและป่าสันทรายชายฝั่ง จังหวัดพังงาและจังหวัดภูเก็ต พื้นที่แหล่งอนุรักษ์คือ อุทยานแห่งชาติเขาลำปี-หาดท้ายเหมือง และอุทยานแห่งชาติสิรินาถ

จะเห็นว่าพื้นที่เสนอเป็นมรดกโลกแต่ละแห่งไม่ได้เชื่อมต่อกันเป็นผืนเดียว พื้นที่นำเสนอประมาณ ๗๒๔,๗๑๘ ไร่ พื้นที่กันชน ๑,๐๙๒,๗๘๑ ไร่ รวมเป็นพื้นที่ประมาณ ๑,๘๑๗,๕๐๐ ไร่

ผู้ประกอบการเรือนำเที่ยว Wow Andaman และรองประธานอุตสาหกรรมการท่องเที่ยวจังหวัดพังงา แสดงความคิดเห็นในการประชุมรับฟังความคิดเห็นครั้งที่ ๑ ผ่านระบบออนไลน์ เมื่อวันที่ ๖ ตุลาคม ๒๕๖๔ ว่า หากได้เป็นมรดกโลกก็อยากให้ชี้แจงแนวทางว่าจะเกิดการเปลี่ยนแปลงมากน้อยแค่ไหน ไม่ว่าจะเป็นด้านการประมง การท่องเที่ยว เส้นทางการเดินเรือ  ข้อดีข้อเสียและผลกระทบของการเป็นมรดกโลก หรือจะมีการจัดการอย่างไรกับชุมชนชาวมอแกนในพื้นที่อุทยานแห่งชาติหมู่เกาะสุรินทร์ ฯลฯ

ในการประชุมรับฟังความคิดเห็นครั้งที่ ๒ ที่จังหวัดระนอง เมื่อวันที่ ๒๖ พฤศจิกายน ๒๕๖๓ ประมงอำเภอเมืองระนองในฐานะตัวแทนนายอำเภอ ให้ความเห็นว่า ข้อดีหลัก ๆ ของพื้นที่คือความสวยงาม  ประโยชน์ที่จะได้รับเมื่อประกาศเป็นมรดกโลก คือ สามารถบริหารจัดการทรัพยากรและการใช้ทรัพยากรได้อย่างยั่งยืนขึ้น  สร้างชื่อเสียงและรายได้ให้พื้นที่จังหวัดจะมีธุรกิจต่อเนื่องที่ได้ประโยชน์ เช่น โรงแรม ร้านค้าสร้างอาชีพให้คนในชุมชน เช่น เรือท่องเที่ยว ไกด์นำเที่ยว

ส่วนข้อกังวลคือ ชาวบ้านส่วนใหญ่ทำประมงพื้นบ้านหากเป็นมรดกโลกอาจมีกฎระเบียบข้อบังคับหลายอย่างที่ไม่สามารถทำได้ หรือทำได้โดยมีข้อจำกัดมากกว่าเดิม การบังคับใช้กฎหมายของเจ้าหน้าที่ยังเป็นสิ่งที่ชาวบ้านตั้งข้อสงสัยว่าอาจสร้างความสับสน ถึงแม้จะประชาสัมพันธ์ผ่านทางหน่วยงานท้องถิ่น แต่ยังคงมีคนส่วนใหญ่ที่ไม่รับทราบข้อบังคับ หรือไม่เข้าใจ

๑๘ ธันวาคม ๒๕๖๔ พื้นที่แหล่งอนุรักษ์ทะเลอันดามัน ประกอบด้วยพื้นที่อนุรักษ์เจ็ดแหล่งข้างต้น ได้รับการบรรจุในบัญชีรายชื่อเบื้องต้น (tentative list) ในเว็บไซต์ของศูนย์มรดกโลก

ต่อมากรกฎาคม ๒๕๖๕ บรรจุเข้าสู่วาระการประชุมของคณะกรรมการมรดกโลก และจะเข้าสู่กระบวนการยื่นเอกสารฉบับเต็ม (nomination dossier) และการตรวจสอบโดยคณะกรรมการต่อไป

ปลายสิงหาคม ๒๕๖๕ กลางฤดูมรสุมตะวันตกเฉียงใต้เราเดินทางกลับมายังหาดท้ายเหมืองอีกครั้ง

หลังจากได้รับภาพถ่ายและข้อความจากหัวหน้าปรารพ เป็นภาพชุดเจ้าหน้าที่อุทยานฯ เดินลาดตระเวนบริเวณที่มีน้ำขังกลางทุ่งเนินทราย ผมมองภาพถ่ายอย่างตื่นตะลึง สีสันของป่าผิดแปลกไปอย่างสิ้นเชิงจาก ๔ เดือนที่ผ่านมา

วัตถุประสงค์ของการกลับมาท้ายเหมืองครั้งหลังจึงเป็นการบันทึกภาพสังคมพืชสันทรายชายฝั่งในหน้ามรสุม รวมทั้งเก็บตกข้อมูลบางอย่าง

เข้าสู่หน้าฝนของภาคใต้ ทุกอย่างรอบกายดูชุ่มฉ่ำ ต้นไม้ใบหญ้าเขียวขจี พื้นเนินทรายที่เคยแห้งกลับเจิ่งนองด้วยน้ำสูงระดับหน้าแข้ง

แม้ช่วงล่างจะเปียกปอนและแมลงพร้อมจะกระโดดใส่ แต่ก็เป็นสภาพธรรมชาติที่น่าสนใจและน่าสำรวจค้นหา

“ท้ายเหมืองนั้นถึงจะไม่ได้ขึ้นทะเบียนเป็นมรดกโลก ป่าสันทรายชายฝั่งในเขตร้อนของที่นี่ก็เป็นมรดกโลกโดยตัวของมันเองอยู่แล้ว  โชคดีที่หลังจากเหตุการณ์สึนามิ ปี ๒๕๔๗ โครงการปลูกป่าชายหาดไม่ได้เข้ามามากนัก ป่าจึงฟื้นกลับมาเหมือนเดิม”

วิทยากรคนเดิมพูดขึ้นก่อนก้าวเดินท่องน้ำต่อ เป็นคำพูดเดียวกับที่เขาเคยพูดระหว่างออกสำรวจป่าครั้งก่อน...

ในภาคพื้นทวีปเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ ยอมรับกันว่าไม่มีป่าสันทรายชายฝั่งที่ใดจะโดดเด่นเท่าท้ายเหมือง

ที่นี่คือโลกธรรมชาติที่ถูกปิดผนึก ไม่ให้เปลี่ยนสภาพกลายเป็นชุมชนสังคมเมืองหรือชายหาดท่องเที่ยวที่มีอยู่ดาษดื่น

ภาพป่าชายหาดดั้งเดิมที่สมบูรณ์ที่สุดในคาบสมุทรไทย ที่ถึงแม้จะไม่ได้เป็นมรดกโลกก็ไม่เป็นไร

เอกสารประกอบการเขียน
กระทรวงทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อม. เอกสารบัญชีรายชื่อเบื้องต้นพื้นที่แหล่งอนุรักษ์ทะเลอันดามันเพื่อเสนอขึ้นทะเบียนเป็นแหล่งมรดกโลก. โครงการขับเคลื่อนนโยบายสาธารณะกรณีการใช้ประโยชน์หาดทรายและการอนุรักษ์ คณะเศรษฐศาสตร์ มหาวิทยาลัยสงขลานครินทร์.

กระทรวงทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อม. หาดทราย...คุณค่า...ชีวิตที่ถูกลืม.
๒๕๕๔.. สรณรัชฎ์ กาญจนะวณิชย์. “สังคมพืชชายหาด : ทหารชายแดนที่รัฐไม่เหลียวแล”. นิตยสาร สารคดี ปีที่ ๑๔ ฉบับที่ ๑๖๗ (มกราคม ๒๕๔๒).

สื่ออิเล็กทรอนิกส์
มูลนิธิโครงการสารานุกรมไทยสำหรับเยาวชนฯ เล่มที่ ๑๘ โดยพระราชประสงค์ในพระบาทสมเด็จพระบรมชนกาธิเบศร มหาภูมิพลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิตร.
เรื่องที่ ๑ “สภาพแวดล้อมกับการตั้งถิ่นฐานของมนุษย์/ภาคใต้”

ขอขอบคุณ
รศ. ดร. กิติเชษฐ์ ศรีดิษฐ, ศักดิ์อนันต์ ปลาทอง, ปรารพ แปลงงาน หัวหน้าอุทยานแห่งชาติเขาลำปี-หาดท้ายเหมือง และเจ้าหน้าที่อุทยานฯ ทุกท่าน