ความพยายามจะปรับหลักสูตรมาใช้ “ฐานสมรรถนะ” แก่นคือเปลี่ยนวิธีคิด เปลี่ยนมุมมองการจัดการศึกษา แทนที่จะเอาวิชาเรียนเป็นตัวตั้ง ก็มองว่าเด็กคนหนึ่งจะได้รับการพัฒนาให้เกิดความสามารถอย่างไร มากกว่าเรื่องวิชาการคือทักษะที่ทำได้จริง  การปรับเปลี่ยนมุมมองนี้ย่อมทำให้เกิดแรงต้านจากคนที่ไม่เข้าใจ มองว่าจะทำให้เนื้อหาการเรียนลดลง เกิดอาการ “ห่วง” กลัวว่าเด็กจะไม่ได้เรียนประวัติศาสตร์ครบ ไม่ได้เรียนวิชาหน้าที่พลเมือง ศีลธรรม ห่วงว่าความรู้จะบกพร่อง แต่พวกเขาลืมทำความเข้าใจว่า “ฐานสมรรถนะ” คือการสร้างความสามารถในการเรียนรู้ (how to learn)

ความรู้มีทั้งในตำรา โลกออนไลน์ ในสถานที่ที่ผู้เรียนไปขวนขวายหามาได้  สิ่งที่ครูต้องทำคือให้เครื่องมือผู้เรียน ทำให้นักเรียนเกิดความตั้งใจที่จะเรียน ถ้านักเรียนสนใจ ไม่ว่าความรู้จะอยู่ที่ไหน เขาย่อมจะตามหามาได้ นี่คือฐานคิดที่ต่างจากเดิม

หลักสูตรฐานสมรรถนะ (Competency-based Curriculum)
สำนักงานการศึกษาขั้นพื้นฐาน (สพฐ.) เริ่มร่างตั้งแต่ปี ๒๕๖๒ และเป็นนโยบายเร่งด่วนในปี ๒๕๖๔ ในเดือนตุลาคมปีเดียวกันมีการประกาศใช้ในระดับประถมศึกษาตอนต้นในโรงเรียนนำร่องแปดจังหวัด หลักสูตรนี้เน้นพัฒนาสมรรถนะหกด้าน คือ จัดการตนเองอย่างมีสุขภาวะ, คิดขั้นสูงและการเรียนรู้, สื่อสารด้วยภาษา, การจัดการและทำงานเป็นทีม, พลเมืองเข้มแข็ง และอยู่ร่วมกับธรรมชาติและวิทยาการอย่างยั่งยืน  ตามกำหนดเดิม ปี ๒๕๖๕ จะเริ่มใช้ในโรงเรียนระดับประถมศึกษาที่มีความพร้อม  ปี ๒๕๖๖ ใช้ในโรงเรียนมัธยมศึกษาที่มีความพร้อม และปี ๒๕๖๗ จะใช้กับโรงเรียนทั่วประเทศ 

ผมมองว่ากระทรวงศึกษาธิการเน้นการปรับปรุงตัวหลักสูตรมากไปและไม่ตอบโจทย์ของสังคมไทย การปฏิรูปการศึกษาทุกฝ่ายต้องมีส่วนร่วม  การลองของใหม่ต้องเสี่ยงกับผลผลิตพอควร ต้องอาศัยงานวิจัยจำนวนมาก ต้องรื้อ ต้องใช้จินตนาการมองไปข้างหน้า เพราะนี่คือพื้นฐานการสร้างคนและสร้างประเทศ เหมือนประโยคที่ว่า “จะเลี้ยงเด็กคนหนึ่งต้องใช้คนทั้งหมู่บ้าน”

หัวใจของการปรับเปลี่ยนคือกระบวนการพัฒนาให้ผู้เรียนเกิดสมรรถนะ  การเรียนการสอนที่ผ่านมาเน้นท่องจำ ลงโทษ วางกฎระเบียบ ทำให้เด็กไม่มีความสุข เบื่อ เกิดปัญหาระหว่างโรงเรียนกับนักเรียน  ที่ผ่านมาไม่เคยมีการแก้ปัญหาเชิงระบบความจริงเวลาพูดถึงโรงเรียนแห่งหนึ่ง มีมากกว่าแค่หลักสูตร หรือห้องเรียน  ถ้าเราสร้าง “ระบบนิเวศการเรียนรู้” ที่เคารพในตัวเด็กได้ คนในระบบการศึกษาจะมีความสุขและมีความเชื่อมโยงที่ดีขึ้น

การจะได้ระบบนี้มาต้องเปลี่ยนตั้งแต่หลักคิดพื้นฐาน เริ่มจากโรงเรียนต้องมีเป้าหมายการพัฒนาผู้เรียนที่ชัดเจน ที่เรียกว่า DOE (desire outcome of education) ผลลัพธ์ในตัวผู้เรียนที่เราต้องการ  การเรียน ม. ๑-๖ เราอยากได้คนแบบไหน โรงเรียนแต่ละแห่งไม่จำเป็นต้องเหมือนกันแต่กระทรวงกลับเน้นที่การเปลี่ยนตัวหลักสูตรอย่างเดียว

ตอนแรกคนที่คิดหลักสูตรฐานสมรรถนะไม่ได้ตั้งใจว่าต้องสร้างมาตรฐานการเรียนการสอนแบบเดียวกันทั่วประเทศ แต่ตอนปรับปรุงหลักสูตรเก่า (หลักสูตรแกนกลางของ สพฐ.) ทำไปทำมาก็ติดกับดักเดิม อดคิดแทนโรงเรียนไม่ได้ ใส่ความตั้งใจดีลงไปมากมาย

หนึ่ง เรื่องมาตรฐานเดียวกันในโรงเรียน ๔ หมื่นแห่งทั่วประเทศไม่จำเป็นอีกต่อไป โรงเรียนแต่ละแห่งต้องชัดเจนว่าอยากสร้างนักเรียนแบบไหน หาโจทย์ของตัวเองให้เจอ เดินในแนวทางของตัวเอง เช่น เลือกพัฒนากีฬา  สิ่งนี้จะนำไปสู่การสร้างนวัตกรรมของโรงเรียนที่ต้องมีศาสตร์ต่าง ๆ เข้ามาเกี่ยวข้อง

สอง โรงเรียนต้องวิเคราะห์ให้ได้ว่าสิ่งที่หายไปในระบบการศึกษาตอนนี้คืออะไร  ที่ผ่านมาโรงเรียนมักเอาวิชาการเป็นตัวตั้ง จึงเกิดแรงกดดันและการแข่งขันสูงมาก สร้างสภาพคล้ายพีระมิด หาผู้ชนะจำนวนน้อยนิดมาเชิดชู  ทุกภาคส่วนจึงไม่มีความสุข ผู้ปกครอง เด็ก ครู มีปัญหากันหมด

สาม คนที่ดูนโยบาย ผู้บริหารโรงเรียน ต้องเข้าใจว่าเด็กรุ่นนี้มีวิธีเรียนรู้ต่างจากเด็กรุ่นก่อนอย่างมีนัยสำคัญ เขาเติบโตมาพร้อมข้อมูลข่าวสาร เทคโนโลยี จินตนาการ  มีความคาดหวังเรื่องอนาคตและความสำเร็จในชีวิตไม่เหมือนคนรุ่นก่อน เขาต้องมีทักษะมากกว่าเรื่องเดียว นายจ้างก็อาจไม่ได้ต้องการเด็กที่ผลการเรียนดีเยี่ยมอีกต่อไป เรื่องพวกนี้ต้องใส่ในสมการการเรียนการสอนทั้งหมด

สี่ วิธีเรียนแบบเดิมเน้น time base เรียนไปจนครบ ๑๒ ปี
ถึงจบการศึกษา แต่วิธีคิดใหม่ ระยะเวลาในการเรียนและพัฒนาการของเด็กแต่ละคนไม่เท่ากัน  การบังคับให้เด็กทุกคนต้องอยู่ในระดับเดียวกันหมดแทบจะเป็นไปไม่ได้แล้ว

ศาสตร์และความรู้ในยุคปัจจุบันและอนาคตจะเปลี่ยนไป จำเป็นต้องให้ได้เรียนบางเรื่องเร็วขึ้น เช่น ทักษะผู้ประกอบการความรู้เรื่องภาษีอากร ทักษะการเงิน  เราพบว่าครูปัจจุบันมีความสามารถไม่เพียงพอจะสอนเรื่องเหล่านี้ นักเรียนต้องการเรียนจากผู้มีประสบการณ์จริง

คำถามคือเราจะผลิตครูผู้สอนแบบไหนในสภาวะนี้ ตอนนี้จึงเกิดศัพท์ใหม่ “ครูผู้สร้างความเปลี่ยนแปลง” “ครูผู้สร้างการเรียนรู้”  ครูไม่จำเป็นต้องสอน แต่เป็นผู้จัดการโครงการ (project manager) เชื่อมองค์ความรู้จากภายนอกเข้ามาให้นักเรียน แต่ระบบการเรียนการสอนปัจจุบันยังไม่เอื้อ

ในแง่ทรัพยากรที่ไม่มีวันเพียงพอกับความต้องการ อาจเป็นประเด็นบ้าง แต่ละโรงเรียนก็มีข้อจำกัดของตัวเอง ยากง่ายต่างกันในการปรับเปลี่ยน แต่สิ่งที่ต้องทำก่อนคือเปลี่ยนฐานคิด เชื่อมั่นในตัวผู้เรียน เริ่มจากจุดแข็งของโรงเรียนแล้วพัฒนาต่อไป

สมมุติโรงเรียนเล็ก ๆ แห่งหนึ่งในพื้นที่ห่างไกล ถ้าเขาอยากทำแบบโรงเรียนเตรียมอุดมศึกษาในกรุงเทพฯ ย่อมทำไม่ได้แต่คำถามคือต้องเหมือนเตรียมอุดมฯ ด้วยหรือ  โรงเรียนต้องหาให้ได้ว่าอยากจะทำอะไร แต่จะคิดโดยลำพังไม่ได้หรืออาจยังไม่กล้า ผู้ปกครองส่วนมากยังไม่เข้าใจ ผู้บริหารระดับนโยบายไม่ให้อิสระ ดังนั้นคนที่เกี่ยวข้องต้องช่วยกัน ไม่ปล่อยให้โรงเรียนดำเนินการโดยลำพัง

แปดปีที่แล้ว (ปี ๒๕๕๗) ในฐานะศิษย์เก่าคณะเศรษฐศาสตร์ ผมมาช่วยงาน มธ. เรื่องวิชาการ ตอนนั้นมีความต้องการจัดตั้งคณะศึกษาศาสตร์และโรงเรียนสาธิต ผมเข้ามาเป็นประธานคณะกรรมการโครงการจัดตั้งคณะศึกษาศาสตร์ จึงเริ่มศึกษาแนวทาง วางแนวคิด ก็ได้เห็นจุดอ่อนระบบการศึกษาบ้านเรามากขึ้น และเห็นโอกาสทำสิ่งใหม่ ไม่ต้องการซ้ำวงจรเดิมในการผลิตบัณฑิตศึกษาศาสตร์ ซึ่งตอนนี้ทั้งประเทศผลิตปีละ ๔ หมื่นคน แต่มากกว่าครึ่งที่เรียนจบไม่ได้ทำงานเป็นครู

ผมเสนอว่าต้องทำสิ่งใหม่เพื่อสนับสนุนการเปลี่ยนแปลงในระบบการศึกษา เราพบคำว่า learning science เป็นที่มาของคณะวิทยาการเรียนรู้และศึกษาศาสตร์ คำนี้พูดถึงกระบวนการ ถามว่ามนุษย์เติบโต เรียนรู้ มีพัฒนาการอย่างไร ซึ่งกว้างกว่าเรื่องการผลิตครู

หลังคณะเริ่มเดินไปได้ งานที่ ๒ คือตั้งโรงเรียนสาธิต เราพบว่าโมเดลเดิมคือสร้างโรงเรียนผลิตเด็กเก่งทางวิชาการ เป็นอีลิต เป็นแนวหน้า  ข้อดีของ “โรงเรียนสาธิต” คือสร้างสรรค์ของใหม่ได้ในนาม “สาธิต” สังกัดกระทรวงการอุดมศึกษาวิทยาศาสตร์ วิจัยและนวัตกรรม (อว.) เรายึดหลักการว่าต้องแหวกกรอบเดิม เราไม่ต้องการทำโรงเรียนสำหรับอีลิตอีกแห่ง แต่ทำให้การเรียนคือการพัฒนาคนอย่างแท้จริง จึงมีการระดมความคิดเห็น ศึกษาหลักสูตรที่มีในประเทศและต่างประเทศใส่อุดมคติที่การศึกษาพึงมีลงไป ทำหลักสูตรในแบบของเราเอง

โจทย์คือทำไมไทยจะมีโรงเรียนดี ๆ เทียบเท่ากับโรงเรียนนานาชาติไม่ได้ ซึ่งส่วนมากก็ซื้อแฟรนไชส์มา เอาฝรั่งมาบริหารครูคนไทยไปแจกชีต  เราอยากให้มีโรงเรียนของคนไทยโดยคนไทย เพื่อคนไทย ระหว่างนี้ก็ยังสามารถค้นหาและสร้างนวัตกรรมที่จะใช้เพื่อทำงานกับโรงเรียนอื่น ๆ ในประเทศ โรงเรียนอื่นเขาอาจยังไม่กล้า แต่เราทำให้เห็นว่ามันเปลี่ยนแปลงได้

การสร้างคนในอนาคตต้องระบุว่าเขาทำอะไรได้บ้าง มีภาวะผู้นำหรือไม่ ทำงานเป็นทีมได้หรือไม่ คิดเป็นระบบหรือไม่ ในภาษาทั่วไปคือคำถามที่ว่า สมรรถนะของเด็กคนหนึ่งแต่ละช่วงชั้นเรียนคืออะไร  สาธิต มธ. จึงกำหนดเป้าหมายว่าอยากสร้างพลเมืองไทย พลเมืองโลก มีความคิดสร้างสรรค์ คิดนอกกรอบ ทำงานเป็นทีมได้

หน้าที่ของคณะวิทยาการเรียนรู้ฯ คือสร้างความรู้ว่าด้วยการศึกษา คำว่า education ตอนนี้แคบไป เราพยายามขยับออกไปสร้างบัณฑิตที่ชำนาญมากกว่าการทำหน้าที่ครู  เราไม่ได้สร้าง “ศึกษาศาสตรบัณฑิต” เราให้ความสำคัญกับเทคโนโลยีการศึกษา ความสามารถออกแบบกระบวนการเรียนรู้ที่หลักสูตรผลิตครูยุคปัจจุบันไม่ค่อยให้ความสำคัญ จึงเป็น “ศิลปศาสตรบัณฑิต”

เราส่งเด็กไปลงชุมชนเกษตร ชุมชนเมือง ฯลฯ  มนุษย์ต้องเรียนจากความจริง แล้วนำมาสนทนากับทฤษฎี  ปัจจุบันสอนโดยเอาทฤษฎีเป็นตัวตั้งครอบงำการศึกษา แต่เราเชื่อว่าการได้เห็นสถานการณ์จริงก่อน ผลจะออกมาอีกแบบหนึ่ง ปรากฏการณ์จะได้รับการยกระดับเป็นองค์ความรู้ เกิดความเข้าใจใหม่

ถ้าไม่ทำอย่างนี้จะทะลุกรอบเดิมไม่ได้ อย่าลืมว่าทฤษฎีตกยุคตกสมัยได้ เราจึงให้เขานำความจริงมาสนทนากับทฤษฎี ได้ผลดีมาก การเรียนทฤษฎีในห้องเรียนมีความหมายมากขึ้น พวกเขาไม่ท่องจำ และตั้งคำถามกับทฤษฎีด้วยซ้ำ

ระบบมหาวิทยาลัยเองก็ต้องเปลี่ยน ที่ผ่านมายังติดเรื่องการบรรยายในห้องเรียนเป็นหลัก องค์ความรู้ส่วนมากที่ล้าสมัยก็ต้องสลัดทิ้ง แต่มหาวิทยาลัยจะปรับตัวได้ช้าที่สุด อาจารย์มหาวิทยาลัยยุคต่อไปต้องสร้างองค์ความรู้ สร้างนวัตกรรมใหม่ ๆฝึกฝนวิธีการจัดการเรียนรู้ สนับสนุน ส่งเสริม เชื่อมโยงห้องเรียนกับความรู้นอกมหาวิทยาลัย การเปิด PowerPoint บรรยายอย่างเดียวไม่เพียงพอแล้ว

ต้องมี “จุดเริ่ม” ต้องลงมือ ต้องมีความหวัง ที่ผ่านมาผมทำ “โครงการก่อการครู” เพราะเชื่อว่ากุญแจดอกสำคัญคือครูในระบบโรงเรียน มีครูจำนวนมากที่อยากเห็นการเปลี่ยนแปลง แต่ถูกทับถมด้วยการสั่งงานแบบราชการ มีภาระงานและงานเอกสารเต็มไปหมด ทำให้ไม่มีเวลา ไม่มีโอกาสพัฒนาขีดความสามารถเพื่อออกแบบกระบวนการเรียนรู้ที่ดีซึ่งจะนำไปสู่การประเมินผลที่ดี

เราจะรู้ได้อย่างไรว่าอะไรคือความต้องการของประเทศที่แท้จริง อาชีพไหนเป็นที่ต้องการอย่างแท้จริง  ในระดับผู้กำหนดนโยบายที่วิเคราะห์ว่าอุตสาหกรรมหลักของประเทศคืออะไร ตั้งอยู่บนฐานคิดแบบใด อาจไม่ยุติธรรมเท่าใดนักที่จะทำให้ทุกอย่างเป็นไปตามแนวทางที่ผู้กำหนดนโยบายคิดประเทศควรมีแค่อุตสาหกรรมสำคัญ ๑๐ อย่างหรือไม่ หรือควรจะต้องมีหลากหลายกว่านั้น เราควร“สร้างคนไปสร้างงาน” มากกว่า “เอางานมาสร้างคน” มิใช่หรือ

วิธีคิดของผู้กำหนดนโยบายยังคงคิดแบบรวมศูนย์ มองว่าทั้งประเทศและสังคมเป็นแท่งแท่งหนึ่ง ไม่ได้มองในมุมกว้างแน่นอนว่าเราต้องผลิตผู้เชี่ยวชาญเฉพาะทาง  แต่ถ้าเข้าใจสถานการณ์ปัจจุบันจะพบว่า คนเรียนแพทย์ต้องไม่รู้เรื่องการรักษาคนเพียงอย่างเดียว ต้องรู้เรื่องธุรกิจ การบริหารโรงพยาบาล หรืออาจต้องเป็นยูทูบเบอร์ด้วย เรื่องเหล่านี้ใช้องค์ความรู้ที่แตกต่างกัน

ที่ผ่านมาเราเห็นความพยายามของสถาบันผลิตหมออย่างโรงพยาบาลศิริราช โรงพยาบาลรามาธิบดี ที่พยายามรับนักศึกษาจบจากต่างแผนการเรียนมาเข้าเรียนแพทย์ เขามองเห็นว่าระบบที่เป็นอยู่มานานปรับตัวช้าไม่ทันกับความเปลี่ยนแปลงของโลกยุคปัจจุบันแล้ว

จุดวิกฤตที่สุดตอนนี้คือระบบวิธีคิดการบริหารแบบรวมศูนย์ของรัฐ การตัดสินใจจากส่วนกลาง  เรื่องนี้คืออุปสรรคที่ทำให้การปรับเปลี่ยนระบบการศึกษาของไทยทำได้ยาก

กล้าที่จะตั้งคำถามกับปรากฏการณ์ที่เกิดขึ้น ยอมรับความจริง ไม่เอาปัญหาซุกไว้ใต้พรม  ถ้ายอมรับได้ว่าตอนนี้เด็กจำนวนมากเป็นโรคซึมเศร้า ไม่สามารถมาเรียนได้เต็มตามศักยภาพ มีการกลั่นแกล้งกัน มีปัญหาความปลอดภัย ความสามารถของครูมีจำกัด ถ้ายอมรับก็จะเริ่มต้นได้

การยอมรับปัญหามิใช่เพื่อประเมินหรือตัดสินบุคลากร แต่เพื่อเริ่มทบทวนและมองไปข้างหน้าว่าจะเดินต่ออย่างไร จากนั้นเริ่มแก้จากเรื่องพื้นฐานก่อน แต่ถ้ายังแก้ปัญหาแต่ระดับเปลือก เช่น กรณีครูทำร้ายเด็ก ก็ลงโทษแล้วจบ ไม่ได้ลงถึงรากของปัญหา ระบบก็ยังเป็นแบบเดิม ไม่นานครูจำนวนมากจะทยอยออกจากระบบ เพราะทนภาวะนี้ไม่ไหว โดยเฉพาะครูรุ่นใหม่ ๆ