เปรียบธรรมเนียมสากลมี welcome drink คนไทยมีน้ำเย็น ๆ พร้อมของว่าง

ทางปฏิบัติโนราเจ้าบ้านก็ต้องถวายพานขันหมากแก่โนราใหญ่ผู้เป็นนายโรง

ก่อนตะวันตกดินวันพุธ คือจุดเริ่มพิธีเบิกโรง “ยามนกชุมรัง” (สำนวนชาวใต้หมายถึงช่วงเวลาเย็นย่ำ) แม้พิธีกรรมยึดโยงจากตำนานโนราตอนรับนางนวลทองสำลีกลับวัง แต่แง่กุศโลบายก็เป็นเวลาเหมาะ เนื่องจากเป็นโมงยามที่ลูกหลานเสร็จการงานกลับถึงบ้านพร้อมเพรียง

โนราโรงครูเต็มรูปแบบกำหนดระยะไว้ ๓ วัน ๒ คืน แม้ไม่ชี้ชัดข้างขึ้นข้างแรม แต่รู้ตรงกันว่าต้องเริ่มพิธีเข้าโรงครูในวันพุธและสิ้นสุดเพื่อส่งครูในวันศุกร์เสมอ เว้นแต่ศุกร์นั้นตรงกับวันพระ เชื่อกันว่าครูหมอตายายจะถือศีล ไม่อาจมาร่วมพิธีรับเครื่องเซ่นไหว้ จึงเลื่อนไปส่งครู-เลิกโรงวันเสาร์แทน

หลายจังหวัดภาคใต้นิยมประกอบพิธีช่วงเดือนยี่ถึงเดือนสามแต่แถบนครศรีธรรมราช พัทลุง และสงขลา นิยมทำในเดือนหกถึงเดือนเก้า ต้นจวบกลางเดือนพฤษภาคม ๒๕๖๕ เราจึงได้ติดตามโรงครูคณะโนราไข่น้อย ดาวจรัสศิลป์ ไม่ขาดตอนจากบ้านแรกในตำบลบางเหรียง อำเภอควนเนียง จังหวัดสงขลา ต่อด้วยบ้านที่ตำบลเกาะใหญ่ อำเภอกระแสสินธุ์ จังหวัดสงขลา มาถึงบ้านนี้ในตำบลเกาะนางคำ อำเภอปากพะยูน จังหวัดพัทลุง ซึ่งพิเศษกว่าสองหลังแรกตรงเป็นครอบครัวที่รวมบรรพบุรุษทั้งผู้นับถือพุทธและมุสลิม

เจ้าภาพจึงคัดสรรโนราโรงครูที่แสดงรำ “โนราแขก” ได้ด้วย เข้าใจอย่างง่ายคือการแสดงที่นำเนื้อหาละครโนราแบบไทยพุทธมาผสมผสานกับการร่ายรำมะโย่งของชาวไทยมุสลิมโดดเด่นในเรื่องการแต่งกายแบบพื้นเมืองและโนราจะขับร้องเจรจาเป็นภาษามลายู

เฉพาะพื้นที่ในสามจังหวัดชายแดนใต้เท่านั้นที่มีโนราแขกและมีพิธีกรรมโรงครูในแบบภาษามลายู ส่วนครอบครัวชาวปักษ์ใต้จังหวัดอื่นที่มีบรรพบุรุษนับถืออิสลามร่วมกับพุทธจะเพียงนำการแสดงโนราแขกมาเสริมเพื่อความบันเทิง แต่รับโรงครูแบบพุทธมาประกอบพิธีกรรม

ละม้าย เกตุศรัทธา เมตตาให้เยี่ยมชมห้อง “ครูหมอตายาย” ซึ่งถือเป็นเขตสงวนของครูบาอาจารย์และผีบรรพบุรุษสำหรับคนในครอบครัว  ในห้องจัดวางเครื่องบูชาโนรารวมกันแต่แยกโต๊ะวางสำรับบรรพบุรุษต่างศาสนาไว้สองฝั่ง เนื่องจากฝั่งตายายที่เป็นอิสลามต้องบูชาด้วยอาหารฮาลาล

“เดิมที่นี่เป็นบ้านตายาย ห้องบรรพบุรุษก็คือห้องนอนเดิมที่พ่อแม่สั่งไม่ให้ย้ายเตียง บ้านนี้เคยทำโรงครูมาเจ็ดถึงแปดครั้ง สามปีค่อยทำที เพราะมีค่าใช้จ่ายสูง ทำครั้งแรกต้องซื้ออุปกรณ์ทุกอย่างหมดเป็นแสน ครั้งถัดมาประหยัดลง เพราะใช้ของเดิม ปีนี้พิเศษหน่อยตรงที่เพิ่งทำปีที่แล้ว  หลังทำแล้วได้เห็นว่าลูกทุกคนในบ้านอยู่สบายหมด พอมีกำลังจึงทำอีกได้ทำบุญประจำปีให้บรรพบุรุษและรวมญาติไปในตัว”

หญิงวัยเกษียณกระซิบ หลังรับโนราโรงครูมาเล่นปีที่แล้วก็มีโชคใหญ่ เป็นเหตุผลที่ไม่ต่างจากบ้านอื่นที่ขอพรแล้วสมปรารถนา เมื่อสำเร็จจึงต้องเซ่นไหว้ผ่านพิธีกรรมของโนราโรงครู ด้วยเชื่อกันว่าครูหมอตายายล้วนปรารถนาให้เกิดการสืบสานศิลปะร่ายรำโนราและสืบทอดพิธีกรรมผ่านร่างทรง

ผู้ละเลยจะถูกครูหมอตายายลงโทษจนต้องพึ่งไสยศาสตร์ตรวจสาเหตุ ที่สุดแล้วก็นำมาสู่การจัดโนราโรงครูรำแก้บนอยู่ดี

เมื่อเบิกโรง “โนราใหญ่” หรือ “ราชครูโนรา” แล้ว จะต่อด้วยพิธี “กาดโรง-ชุมนุมครู” ขับบทกลอนอัญเชิญบุรพาจารย์ ครูต้นโนราผู้ล่วงลับ และบุคคลสำคัญผู้เป็นดั่งราชครูที่ชาวโนราเคารพ ได้แก่ พระเทพสิงหร ขุนศรีศรัทธา พระม่วงทอง หม่อมรอง พระยาสายฟ้าฟาด พรานบุญ แม่ศรีมาลา แม่นวลทองสำลี แม่แขนอ่อนฝ่ายขวา แม่แขนอ่อนฝ่ายซ้าย แม่ศรีดอกไม้ และแม่คิ้วเหิน ให้มาปกป้องคุ้มครอง อวยชัยให้การแสดงโนราเป็นไปด้วยดี พร้อมปัดรังควานเสนียดจัญไรออกจากโรงโนรา

ยามนี้ครูต้นโนรามาแล้ว...เดินทางมาไกลนับแต่พุทธศตวรรษที่ ๑๓-๑๔

ลูกหลานโนราเชื่อตามตำนานว่า “พระยาสายฟ้าฟาด” คือปฐมกษัตริย์ผู้ปกครองแผ่นดินบกแถบลุ่มน้ำทะเลสาบตั้งแต่กรุงสทิงพาราณสี เวียงบางแก้ว จดเมืองท่าปากแม่น้ำตรัง
(การสถาปนาเวียงบางแก้วมีปรากฏแทรกในพงศาวดารเมืองพัทลุงและถือเป็นเมืองแรกของจังหวัดพัทลุง) ทรงมี “พระนางศรีมาลา” เป็นมเหสีและมีธิดาคือ “พระนางนวลทองสำลี”

นางนวลทองสำลี เป็นบุตรีท้าวพระยา นรลักษณ์งามนักหนา จะแจ่มดังอัปสร เทวาเข้าไปดุลจิต ให้เนรมิตเทพสังหร รูปร่างอย่างขี้หนอน ร่อนรำง่าท่าต่างกัน...

บทกาดครูของขุนอุปถัมภ์นรากร (โนราพุ่ม เทวา) จากหนังสือของรองศาสตราจารย์ภิญโญ จิตต์ธรรม สะท้อนความเป็นมา เหตุจากธิดานวลทองสำลีฝันเห็นเหล่ากินนร (สัตว์นิยายในความเชื่อฮินดูและพุทธ ครึ่งบนเป็นมนุษย์ครึ่งล่างเป็นนก เมื่อไปไหนจะสวมปีก-หางบินไป) มาฟ้อนรำ ๑๒ ท่า รับจังหวะดนตรี ปี่ โหม่ง ฉิ่ง ทับ กลอง แตระ เมื่อตื่นจึงเล่าฝัน-สั่งกำนัลทำเครื่องประโคมและฝึกสอนให้ร่ายรำ

ครั้นเทพสิงหรจะแบ่งภาคจุติเป็นมนุษย์ก็มีเหตุให้พระนาง
นวลทองสำลีอยากเสวยเกสรดอกบัวในสระหน้าวัง เมื่อเสวยหมดก็ตั้งครรภ์โดยไม่รู้ตัว ยังคงครึกครื้นกับการประโคมดนตรีร่ายรำ
วันหนึ่งพระยาสายฟ้าฟาดชมธิดารำ สังเกตว่านางตั้งครรภ์ คาดคั้นหาผู้ล่วงเกินเท่าไรก็ได้รับแต่คำปฏิเสธ เมื่อผิดกฎมณเฑียรบาลจึงเนรเทศลอยแพพร้อมสนมกำนัล สายลมพัดพาไปติดเกาะกะชัง (ปัจจุบันคือพื้นที่ตำบลเกาะใหญ่ อำเภอกระแสสินธุ์ จังหวัดสงขลา) พระอินทร์ช่วยเนรมิตศาลาพร้อมเครื่องใช้ให้อยู่สบาย

ครั้นครบกำหนดประสูติโอรสก็ตั้งพระนาม “พระเทพสิงหร”
และถ่ายทอดศิลปะการร่ายรำของกินนรให้ (บางความเชื่อที่
เกี่ยวกับวัฒนธรรมอินเดียเล่าว่า เทพสิงหรในภาคสวรรค์ก็คือพระศิวะหรือพระอิศวร เทพแห่งศิลปะร่ายรำและการบันเทิง)

ต่อมาเมื่อพระเทพสิงหรจำเริญวัยได้สืบความอดีตจากแม่แล้วออกเดินทางสู่เมืองของตายายโดยมีพรานผู้หนึ่งติดตามดูแล ระหว่างทางใช้วิชารำที่แม่สอนแลกข้าวปลาอาหารกระทั่งเข้าสู่เขตเวียงบางแก้ว พบคนในวังบอกข่าวเรื่องพระนาง
ศรีมาลาประชวรหนักด้วยโรคที่หมอไม่อาจรักษา พระยาสายฟ้าฟาดอนุญาตให้ผู้รักษาได้เข้าวัง

พระเทพสิงหรสบโอกาสร่ายรำถวายหน้าพระพักตร์พระนางศรีมาลา พลันเกิดอัศจรรย์เมื่อพระนางชมการรำแล้วหายประชวร ภายหลังทราบว่าเป็นพระนัดดาจึงให้รับพระนางนวลทองสำลีและขุนศรีศรัทธากลับเมือง แต่พระนางนวลทอง-
สำลียืนกรานปฏิเสธ

พระยาสายฟ้าฟาดจึงสั่งให้จัดเรือไปรับอีกครั้งพร้อมกำชับว่าหากขัดขืนให้จับมัดกลับมา (ฉากนี้โนรานิยมแสดงในพิธีคล้องหงส์) ระหว่างทางจะเข้าปากน้ำพบจระเข้ตัวเขื่องขวางน่าสะพรึง ชาวเรือจึงทำพิธีแทงเข้จนตายเรือจึงได้ผ่านเข้าปากน้ำสู่วัง (โนราจะแสดงต่อจากคล้องหงส์) พระยาสายฟ้าฟาดจัดงานมงคลรับขวัญลูกหลาน พระราชทานเครื่องทรงกษัตริย์ตั้งยศพระเทพสิงหรเป็น “ขุนศรีศรัทธา” ให้เป็นหัวหน้านักรำหลวงถ่ายทอดการรำคู่เวียงบางแก้ว

แต่นั้น ศิลปะการร่ายรำจากกินนรก็ได้รับการเรียกขานชื่อ “โนรา”

และถิ่นกำเนิดโนราก็กลายเป็นประวัติศาสตร์คู่สงขลา-พัทลุง

“ยุคที่ยังไม่มีทะเลสาบสงขลาพื้นที่นี้เป็นส่วนหนึ่งของมหาสมุทรแปซิฟิก มีความเจริญทางการค้าและวัฒนธรรมเป็นอย่างมาก  ชาวจีน อินเดีย อาหรับ เข้ามาค้าขายตั้งแต่พุทธ-ศตวรรษที่ ๑๒ เกิดชุมชนที่มีความหลากหลายทางวัฒนธรรมและศาสนา เป็นศูนย์กลางพุทธศาสนาลัทธิมหายานและศาสนาพราหมณ์  ผมคิดว่าโนราน่าจะมาทางศาสนาพราหมณ์เป็นการร่ายรำเพื่อบูชาเทพ เมื่อศาสนาพราหมณ์เข้าพื้นที่แถบคาบสมุทรมลายูก็นำศิลปะนี้มาแล้วพัฒนาเป็นลำดับ จนยุคที่มีทะเลสาบสงขลาก็ได้แพร่กระจายโนราจากเมืองหลวงของปักษ์ใต้สู่พัทลุง ที่เชื่อกันว่าปัจจุบันคือพื้นที่อำเภอสทิงพระในจังหวัดสงขลา ซึ่งคนพื้นเมืองดั้งเดิมก็มีความเชื่อเกี่ยวกับผีสางเทวดาอยู่จึงรับโนรามาผสมผสานโดยง่าย  ผมคิดว่าเรื่องของทวดนวลทองสำลีก็เป็นมิติหนึ่งของการเล่าตำนานเมืองพัทลุง แล้วสร้างพระพุทธรูปที่ผูกสัมพันธ์กับโนราขึ้นมา”

พิทยา บุษรารัตน์ ประธานชมรมรักษ์ปักษ์ใต้ ผู้ศึกษาวิจัยเกี่ยวกับโนราโดยเฉพาะความสัมพันธ์ทางสังคมและวัฒนธรรมบริเวณรอบลุ่มทะเลสาบ สะท้อนแง่มุมประวัติศาสตร์ในวงเสวนา “นับโยด สาวย่าน ลูกหลานโนรา” ที่จัดโดยองค์การกระจายเสียงและแพร่ภาพสาธารณะแห่งประเทศไทย (Thai PBS) บริเวณวัดราชประดิษฐาน (วัดพะโคะ) อำเภอสทิงพระจังหวัดสงขลา เมื่อปลายมีนาคม ๒๕๖๕

สอดคล้องกับข้อมูลวิชาการที่กล่าวถึงแหล่งวัฒนธรรมรอบทะเลสาบสงขลาซึ่งจัดแสดงอยู่ภายในพิพิธภัณฑ์คติชนวิทยาบนเกาะยอว่า ฝั่งตะวันออกของทะเลสาบมีศูนย์กลางอยู่เมืองสทิงพระโบราณและรอบบริเวณวัดพะโคะ ส่วนฝั่งตะวันตกของทะเลสาบจะแผ่ครอบคลุมไปถึงบริเวณเขาเมืองในจังหวัดพัทลุงปัจจุบันดินแดนแถบนี้เป็นแหล่งกำเนิดตำนานนางเลือดขาวและศิลปะการแสดงหนังตะลุง-โนรา ยังสอดรับกับตำนานที่วัดพะโคะเล่าขานถึงพระพุทธรูปเนื้อสำริดที่ทรงเครื่องคล้ายการแต่งกายโนรา ซึ่งศรัทธาว่าเป็น “ทวดนวลทองสำลี” หรือ “ทวดยายหฺมฺลี” ผู้เป็นครูต้นตระกูลโนรา  ความว่าสมัยกรุงศรีอยุธยา หญิงคนหนึ่งมาอาศัยในชุมชนนี้แล้วสอนให้ชาวบ้านรู้จักปั่นด้าย-ทอผ้าจนเป็นที่นับถือเคารพดั่งครู เมื่อสร้างพระพุทธรูปจึงให้ชื่อ “พระพุทธรูปยายสำลี” เพื่อระลึกถึงด้ายฝ้ายที่ครูสอนให้ใช้ทอผ้า ต่อมาคนรุ่นหลังขมวดรวมกับชื่อนางนวลทองสำลีผู้กำเนิดโนรา จึงศรัทธาพระพุทธรูปนี้เป็นอนุสรณ์ของนางด้วย

ในด้านบันเทิง โนราเปรียบเป็น “ละครชาตรี” มีอายุเก่าแก่กว่าละครชนิดอื่น ลักษณะคล้ายละครเร่ของชาวเบงคลีในอินเดีย ที่เรียก “ยาตรี” หรือ “ยาตรา” (หมายถึงการเดินทาง)

แม้ไม่ร่ายรำยังรู้เป็นโนรา เพราะชั้นเชิงเปล่งร้องลงตัวล้ำลึก

ศิลปะขับกลอนคือเสน่ห์โดดเด่นของโนรา หากร้องจากที่แต่งล่วงหน้าจะเรียก “กำพรัด” แต่ถ้าโนราว่ากลอนสดที่เกี่ยวกับบุคคล สถานที่ หรือเหตุการณ์เฉพาะหน้าได้ฉับพลันจะเรียก “มุตโต”

คือความสามารถด้านกลอนสดของ ละมัย ศรีรักษา (โนราละมัยศิลป์ สงขลา) หญิงวัย ๘๖ ปี ที่กรรมการสภามหาวิทยาลัยราชภัฏสงขลายกตัวอย่างครั้งพิจารณามอบปริญญาศิลปกรรมศาสตรมหาบัณฑิตกิตติมศักดิ์ สาขานาฏยรังสรรค์ ให้ไว้เป็นเกียรติประวัติ

ค่ำนี้ปรากฏตนพร้อมน้ำเสียงไพเราะ พกโวหารฉาดฉานคมคายด้วยเอกลักษณ์ในการขับร้องกลอนมุตโต ให้เกียรติมาประสมโรงครูคณะโนราไข่น้อย ดาวจรัสศิลป์ แล้วพากันประชันปฏิภาณขับสถานการณ์ที่เกิดขึ้นทันทีทันใด คือเหตุผลที่โนราต้องใช้นักดนตรีเล่นสดเช่นกัน และต้องคุ้นกันมา เพราะต้องรู้จังหวะรับส่งตบมุกรู้ใจโนรา เป็นของดีภาคบันเทิงที่ผู้ชมหลากวัยรอชมหลังภาคพิธีกรรม สนุกไม่แพ้โนราสมัยใหม่

“จริงอยู่ว่าโรงครูเป็นโนราเพื่อประกอบพิธีตามขนบ ช่วงสวดจึงเพียงเล่าประวัติเป็นมาของทวดนวลทองสำลีตั้งแต่ถูกลอยแพจากเวียงบางแก้วไปติดเกาะกะชัง แต่ไม่ใช่จะร้องไปเรื่อยตามท้องเรื่อง อย่างฉากที่อยู่ในน้ำก็จะสวดแบบเอื้อนลากเสียงช้า ๆ บทต่อมาก็สลับเป็นเร็ว ขับกลอนหกบ้าง กลอนแปดบ้าง ประสานจังหวะรับส่งกับดนตรี สิ่งนี้ทำให้แม้ทุกคณะจะร้องเนื้อหาเดียวกัน ก็ต่างกันที่ลีลาขับร้อง”

พิเชษฐ์ หนองหงอก (โนราไข่น้อย ดาวจรัสศิลป์) ไม่เพียงรอบรู้ไสยศาสตร์เชี่ยวชาญอาคมเป็นที่นับถือจากชาวบ้าน ด้านพิธีโรงครู ยังเป็นโนราที่เปี่ยมทักษะร่ายรำและขับบทกลอนเป็นที่รับรู้ของชุมชน

เมื่อโนราโรงครูไม่ได้มีดีแต่ขับร้องขณะประกอบพิธีกรรมยังมีบันเทิงหลังภาคพิธี

สารพัดรูปแบบคำประพันธ์จึงได้รับการงัดออกมาทั้งกลอนสี่ กลอนหก กลอนแปด กาพย์ยานี กลอนสี่หนังตะลุง กลอนสามห้า กลอนพระยาหงส์ กลอนซ้ำ (กลอนคู่) กลอนกลบทกบเต้น ฯลฯ 

แม้ไม่เอิกเกริกอย่างโนราบันเทิงสมัยใหม่ แต่ก็ถูกใจชาวบ้านด้วยเนื้อหาที่สอดคล้องกับพื้นถิ่น เกี่ยวโยงวิถีชาวปักษ์ใต้สะท้อนจิตวิทยา ศรัทธา และความสัมพันธ์ในชุมชนผ่านการขับเอื้อนของโนรา บ่อยครั้งต้องอาศัยไหวพริบคิดเรื่องพิสดารจากสิ่งที่เกิดตรงหน้าแล้วใช้ทักษะเชิงกวีที่ลื่นไหลมัดใจผู้ชม

“โนราก็มีแม่ยกเหมือนกัน แต่ไม่ได้ทุ่มหนักเหมือนแม่ยกลิเก และโดยมากคนใต้ก็ดูลิเก ‘ไม่เป็น’ คือดูได้ แต่ไม่เข้าใจเรื่องราว จึงจะดูในแบบชื่นชมความงามของชุดมากกว่าจะชื่นชอบการแสดง ต่างจากดูโนราที่ส่วนใหญ่ ‘ดูเป็น’ รู้ลักษณะทำนองดนตรี เข้าใจบทกลอน รู้ความหมายคำร้อง ดูออกว่าโนราคนไหนขับบทดี-ไม่ดี ผู้ชมบางคนร้องตามได้  เคยมีคนแก่เดินมาหน้าโรงบอกโนราว่าขอไม่เอาบทนี้ ไม่ชอบ ส่วนใหญ่คนใต้ที่ดูโนราจะเข้าถึงมุกการแสดงจึงรู้สึกสนุก และคนที่ชอบโนราก็มักเป็นกลุ่มเดียวกับที่ชอบหนังตะลุง”

เราเคยคิดว่า “ภูมิปัญญา” เป็นสิ่งที่จับต้องไม่ได้ เพิ่งเข้าใจว่าเป็นสิ่งจับต้องได้ก็ตอนนี้ เพราะทุกครั้งที่พวกเขางัดกลเม็ดเด็ดพรายออกมา มันสามารถแปลงเป็นเงินเป็นทอง

มองไปรอบตัวมีแต่คนหัวเราะ ปรบมือ ถูกใจจนเดินไปให้เงินรางวัลโนรา

คนเมืองได้แต่นั่งหัวเราะแห้งตีเนียน ฝากทิปรวมกับเขาทั้งที่ฟังไม่เข้าใจ

“หลายคนบอกให้โนราพัฒนาความรับรู้สู่สากล แต่ผมคิดว่าครูโนราต้องรู้จักประเมินว่าเรากำลังสื่อสารกับใคร สังคมมีผู้คนหลายชนชั้น ถ้าจะสื่อสารกับคนที่มีความรู้ก็ต้องเลือกเผยแพร่ด้วยองค์ความรู้ที่พวกเขาจะรับได้ ต้องเป็นเรื่องที่ง่ายเพื่อให้พวกเขาเข้าใจได้ทันที แต่เอาแค่เรื่องภาษาก็อาจเป็นปัญหาแล้ว คนท้องถิ่นด้วยกันฟังจะสนุกสนานมาก เพราะเข้าใจและเข้าถึง แต่ถ้าเอาเนื้อร้องเดียวกันนี้ไปถ่ายทอดเป็นภาษากลางหรือภาษาอังกฤษมันจะถึงใจเหมือนภาษาถิ่นไหม ไหนจะเสียงจังหวะเครื่องดนตรีอีกจะทำให้ผู้ฟังเข้าใจและตื่นเต้นตามได้หรือเปล่ากระบวนการรำสลับร้องก็มีความหมายในแต่ละท่วงท่า ผมเห็นด้วยหากจะคัดสรรศิลปะรูปแบบที่ง่ายสุดไปสร้างความประทับใจให้เขาก่อน ค่อยดึงผู้ที่สนใจศึกษาต่อมาสัมผัสพิธีกรรม ความเชื่ออันเป็นรากลึกของโนรา แล้วเมื่อนั้นเขาจึงจะฟังโนราเข้าใจ”

ผู้ช่วยศาสตราจารย์ธรรมนิตย์ นิคมรัตน์ ศิลปินแห่งชาติปี ๒๕๖๔ สาขาศิลปะการแสดงพื้นบ้าน (โนรา) เปรยทัศนะคราวร่วมวงเสวนา “เหลียวหลัง แลหน้า เมื่อ ‘โนรา’ ภูมิปัญญาท้องถิ่นสู่สากล” ที่จัดโดย Thai PBS บริเวณวัดพะโคะ จังหวัดสงขลา เมื่อปลายมีนาคม ๒๕๖๕

ในความหมายนั้นอาจกินความไกลกว่ากิจที่ต้องปฏิบัติแต่คือความรับผิดชอบของคนที่เกิดมาเป็นลูกหลานโนรา

“ตัวโนราอ้อมจิตรเองเรียนหนังสือจบชั้น ป. ๔ เริ่มฝึกฝนโนราตั้งแต่อายุ ๑๐ ขวบ เพราะมีศรัทธาความเชื่อตามพ่อแม่ตายายที่พวกท่านก็รับสืบทอดต่อกันมา โนราอ้อมจิตรไปขอเรียนโนรากับครูในคณะต่าง ๆ ข้ามจังหวัด ที่ตรัง พัทลุง สงขลา ถือเป็นศิษย์ที่มีครูโนราอยู่ทั่วภาคใต้ จนได้รู้ความแตกต่างของครูโนราแต่ละสายแต่ละท่าน ครูบางคนโดดเด่นที่ท่าทางการร่ายรำมือเด้งสวย ขณะที่ครูบางคนมีความรู้ความสามารถเรื่องการขับร้องด้นกลอนสด เราก็อาศัยครูพักลักจำมา”

อ้อม สงแทน (โนราอ้อมจิตร เจริญศิลป์) หญิงวัย ๗๗ ปีชาวจังหวัดพัทลุง ย้อนชีวิตผ่านวงเสวนา “นับโยด สาวย่าน ลูกหลานโนรา” ที่จัดโดย Thai PBS บริเวณวัดพะโคะ

“ครูบาอาจารย์ของโนราอ้อมจิตรสอนให้หัดตั้งแต่การตั้งรำ ๑๒ บท ๑๒ กำพรัด ฝึกฝนด้นกลอนสด และสอนพิธีกรรมทุกอย่าง แต่ผู้หญิงกับผู้ชายแม้เรียนร้องเรียนรำเหมือนกัน ในเรื่องของพิธีกรรมก็แตกต่างอยู่ดี โนราผู้ชายเมื่อตัดจุกผูกผ้าแล้วจะถือเป็น ‘โนราใหญ่’ ขณะที่โนราผู้หญิงต่อให้มีความรู้ทุกกระบวนวิชาก็ไม่สามารถประกอบพิธีกรรม เพราะไม่ได้ผ่านการบวชเรียนทางพุทธศาสนา ถึงอย่างนั้นสิ่งสำคัญของโนรานอกเหนือจากพิธีกรรมก็ยังมีเรื่องต่าง ๆ ให้ศึกษาตัวโนราอ้อมจิตรรำได้หมด แต่มือไม่สวยจึงหันไปฝึกฝนการ ขับร้องจังหวะลูกคู่ ด้นกลอนสด จนเป็นที่ชื่นชอบของผู้ชมได้”

เมื่อทุกฉากในชีวิตไม่ยากเกินคิดเป็นร้อยกรอง แม้ไม่อาจเป็นผู้นำประกอบพิธีกรรมแบบชาย แต่วันหนึ่งความเชี่ยวชาญในจังหวะขับคำกลอนก็ส่งให้เธอได้ทำหน้าที่ส่วนหนึ่งในโนราโรงครู

“ผู้หญิงสวมชุดโนราใครก็ชมว่าสวย แต่ความสวยอย่างเดียวไม่มีคุณค่าหากไม่มีความรู้ภูมิปัญญา ผู้หญิงจึงยังควรศึกษาการร้องรำโนราเพื่อให้มีวิชาติดตัว เป็นความสง่าของชีวิตคน”

“ท่าแม่ลาย” (ท่าเทพพนม) เป็นหนึ่งใน ๑๒ ท่ารำ-ท่าหลักพื้นฐานของกระบวนการรำโนรา ผู้จะรำได้สวยต้องทรงตัวให้หลังแอ่น ลำตัวยื่นไปข้างหน้า และก้นงอน 

“เพราะโนราแต่ละคนมีครูหลายคน เรียนไม่ตรงกันก็ไม่ได้แปลว่าใครผิด  ครูแต่ละคนก็สืบทอดคนละสายตระกูลซึ่งมีเอกลักษณ์ไม่เหมือนกัน การสอนโนราจึงเป็นเพียงการฝึกท่าบังคับ เมื่อเป็นแล้วแต่ละคนสามารถนำไปต่อยอดความงามในแบบตนได้ ตอนยังเด็กผมฝึกจาก ‘ครูจรัสศรี’ พอเรียนปริญญาตรีสาขาวิชานาฏศิลป์และการแสดง คณะศิลปกรรมศาสตร์ สถาบันราชภัฏสงขลา จึงได้เรียนกับ ‘ครูธรรมนิตย์ นิคมรัตน์’ ซึ่งสืบสายท่ารำจาก ‘ขุนอุปถัมภ์นรากร’  เด็กยุคใหม่ที่เริ่มรำโนราจากวิทยาลัยนาฏศิลป์หรือในมหาวิทยาลัยก็มักมีท่ารำต่างจากโนราสมัยก่อนซึ่งมีแต่ชายล้วนและเป็นการถ่ายทอดวิชาแบบพ่อสอนลูกตกทอดในครอบครัว แค่ตั้งวงแขนก็ไม่เหมือนกันแล้ว อารมณ์ที่สื่อสารผ่านท่ารำจึงผิดกัน”

พิเชษฐ์-โนราไข่น้อย เผยที่มาชื่อคณะ “ดาวจรัสศิลป์” ต่อท้ายชื่อตนเพื่อระลึกถึงครูคนแรก

เพราะการรำถือเป็นปฐมบทที่โนราทุกคนต้องเชี่ยวชาญก่อนไปศึกษาศาสตร์อื่น

“โนราจะดูดีต้องรู้ว่าตนบกพร่องจุดไหนแล้วแก้ไข ครูธรรมนิตย์รูปร่างสมส่วน เวลารำย่อฉากยิ่งย่อมากยิ่งสวย นิ้วมือครูก็เรียวตรง รำท่าที่ใช้มือนิ่งค้างไว้นาน ๆ ได้ น่ามอง ส่วนผมจะแม่นยำเรื่องจังหวะการรำ แต่รูปร่างเล็ก ช่วงขาและลำตัวสั้น เวลารำย่อฉากต้องพยายามยืดตัว และนิ้วมือบางนิ้วก็คดงอดูไม่สวย ต้องเล่นกับความไวในท่วงท่าที่ต้องใช้นิ้วให้มองไม่ทัน เป็นการดัดแปลงท่ารำเพื่อพรางจุดด้อยของร่างกายแต่แนะนำลูกศิษย์ทุกคนว่าใครร่างกายได้สัดส่วนดีอยู่แล้วก็ให้ทำตามต้นแบบ มือต้องนิ่งเหมือนครูธรรมนิตย์ ใครมีจุดบกพร่องค่อยแนะนำเคล็ดลับเป็นรายคนไป”

โนราใหญ่เมื่อผ่านพิธีครอบเทริดโดยสมบูรณ์ก็ถือเป็นครูอาจารย์ที่ถ่ายทอดกระบวนรำได้ “ไม่สำคัญหรอกว่าเรามีสายเลือดโนราไหม เพราะตระกูลผมก็ไม่มีใครเป็นโนรา แต่เริ่มต้นที่ตัวเองได้ เอาความอยากเป็นไปหาครูโนรา ชอบท่ารำของครูคนไหนก็ฝากตัวเป็นศิษย์” ในคณะโนราไข่น้อย ดาวจรัสศิลป์ จึงเต็มไปด้วยลูกศิษย์ที่ครู

โนราไข่น้อยประสิทธิ์ประสาทวิชาให้ กระทั่งพวกเขาเติบโต ตัดจุก ผูกผ้า เป็นโนราใหญ่แล้วก็ยังสมัครใจอยู่ศึกษา-รับใช้ครู

“โนรามีให้เรียนรู้ทั้งจากโรงเรียนและปฏิบัติจริงตามคณะกับครูโนราที่เราชื่นชอบ เวลาที่เราไปเที่ยวชมหรือได้ไปรำตามคณะต่าง ๆ แล้วประทับใจหัวหน้าคณะคนไหนก็สามารถไปขอฝากตัวเป็นศิษย์ได้  สังคมของคนโนรามักช่วยเหลือเกื้อกูลกันอยู่แล้ว การเรียนในสถาบันโดยมากเป็นการเตรียมความพร้อมด้านท่ารำเพื่อการแสดงหน้าโรงมากกว่า แต่ถ้าเรียนรู้กับครูตามคณะจะได้เรื่องของพิธีกรรมและขั้นตอนปฏิบัติหลังโรงด้วยผมเองก็มาขอศึกษา สังเกต และจดจำจากสิ่งที่น้าไข่ทำ”

ในสายตาเรา นิติภูมิ สุดใหม่ (โนราน้ำขิง กระดิ่งทอง) วัย ๒๘ ปี พิเศษกว่าโนราทั่วไป เมื่อนิ้วซุกอยู่ใต้กรวยเล็บโค้งงามเขาก็ร่ายรำตามขนบได้ ทั้งยังสนุกกับการคิดท่ารำเพิ่มเติมที่แตกต่างไปจากครูสอน

ครั้นวางเล็บมาสวม “หน้าพราน” หน้ากากสำหรับตัวตลก ก็มีความสามารถในการเล่นมุกให้ผู้ชมสนุกสนานเอ็นดู จริงอยู่ว่าหน้ากากที่แกะจากไม้เป็นรูปใบหน้าคนแก้มป่อง ทาสีแดงจัด ไม่มีคางและฟันล่าง ช่วยทำให้บุคลิกของเขาที่อ้วนท้วม พุงกลมอยู่แล้วดูขบขันง่ายขึ้น แต่ไม่ใช่ทุกคนจะเป็นได้

“เทริดน้อย” ในความหมายของโนราคือการเชิดชู “เล็บ”

เราคงฟังผ่านหูหากโนราไม่หาจังหวะพูดบอกผู้ชม “นี่คือเทริดน้อย” ขณะออกท่ารำพลางชี้เครื่องประดับนิ้วมีก้านโค้งงอนที่พวกเขาสวมเกือบครบนิ้วเว้นหัวแม่มือ

คือหนึ่งในปรีชาการแสดงที่ส่งให้ได้เรื่องได้รสพร้อมกัน

บางทีพรสวรรค์ต่าง ๆ ของพวกเขาเหล่านี้อาจไม่ใช่เรื่องเฉพาะบุคคล แต่เป็นของขวัญ-สิริมงคลล้ำค่าที่แม่นวลทองสำลี-พ่อขุนศรีศรัทธาประทานแด่คีตชนทุกคนผู้มีใจรักสืบสานโนรา