ย้อนเวลากลับไปในปี ๒๕๖๑ “โขล” กัมพูชา ที่เรียกว่าลครโขลวัดสวายอันเด็ต (Lkhon Khol Wat Svay Andet) ก็ได้รับการขึ้นทะเบียนด้วยในปีเดียวกัน โดยได้รับการลงมติก่อนโขนไทย ๑ วัน

แม้จะมีรายละเอียดทางวัฒนธรรมแตกต่าง สะกดไม่เหมือนกัน แต่การเสนอขึ้นทะเบียนแล้วผ่านการลงมติในเวลาไล่เลี่ยกันก็นำไปสู่ข้อถกเถียงตามมามากมาย จนปฏิเสธไม่ได้ว่าเกิด “ดรามา” ขึ้นระหว่างประชาชนทั้งสองประเทศ ที่ร่วม
วงถกเถียงทวงถามถึงสถานะความเป็นเจ้าของโขนและโขล

แท้จริงแล้วมรดกทางวัฒนธรรมอันเก่าแก่นี้เป็นของใคร ?

โขนไทยกับโขลกัมพูชาต่างกันตรงไหน ? เป็นหุ้นส่วนหรือคู่แข่งขัน ?

ที่สำคัญคือมรดกทางวัฒนธรรมที่จับต้องไม่ได้ของมนุษยชาติคืออะไร ?

คุณค่าและความสำคัญของ “สิ่งที่จับต้องไม่ได้” เหล่านี้ อยู่ตรงไหน ?

เมื่อพูดถึง “มรดก” เรามักนึกถึงที่ดิน บ้าน ทรัพย์สินเงินทอง ที่บรรพบุรุษส่งมอบแก่ลูกหลาน มรดกทางวัฒนธรรมก็ไม่แตกต่าง เป็นสิ่งที่สามารถสั่งสม สืบทอด และส่งต่อจากรุ่นสู่รุ่น

นอกเหนือจากโขน นวด และโนรา มรดกทางวัฒนธรรมฯ
ของไทยที่อยู่ระหว่างการพิจารณาของยูเนสโกยังมีเทศกาลสงกรานต์และอาหารต้มยำกุ้ง

ส่วนรายการที่เรากำลังศึกษาความเป็นไปได้เพื่อเสนอขึ้นทะเบียนในอนาคต ได้แก่ มวยไทย ผีตาโขน กัญชาไทย ข้าวแกง และข้าวเหนียวมะม่วง
…
อนุสัญญาว่าด้วยการสงวนรักษามรดกทางวัฒนธรรมที่จับต้องไม่ได้ ค.ศ. ๒๐๐๓ (ปี ๒๕๔๖) ของยูเนสโก ให้คำจำกัดความ intangible cultural heritage (ICH) อย่างเป็นทางการว่า การปฏิบัติ การเป็นตัวแทน การแสดงออก ความรู้ ทักษะ ตลอดจนเครื่องมือ วัตถุ สิ่งประดิษฐ์ และพื้นที่ทางวัฒนธรรมอันเป็นผลจากสิ่งเหล่านั้น ซึ่งชุมชน กลุ่มชน และ
ในบางกรณีปัจเจกบุคคล ยอมรับว่าเป็นส่วนหนึ่งของมรดกทางวัฒนธรรมของตน

มรดกทางวัฒนธรรมซึ่งถ่ายทอดจากรุ่นสู่รุ่น เป็นสิ่งซึ่งชุมชนหรือกลุ่มคนสร้างขึ้นอย่างสม่ำเสมอเพื่อตอบสนองต่อสภาพแวดล้อม เป็นปฏิสัมพันธ์ของคนที่มีต่อธรรมชาติและประวัติศาสตร์ ทำให้เกิดความรู้สึกมีอัตลักษณ์ 

เพื่อให้เป็นไปตามวัตถุประสงค์ของอนุสัญญาฯ ยูเนสโก จึงเปิดโอกาสให้ประเทศต่าง ๆ ยื่นเสนอชื่อ ซึ่งจะต้องไม่ขัดกับบทบัญญัติด้านสิทธิมนุษยชน รวมทั้งข้อกำหนดที่ต้องการให้เกิดความเคารพซึ่งกันและกัน

ล่าสุด (ธันวาคม ๒๕๖๔) ยูเนสโกประกาศขึ้นทะเบียนมรดกทางวัฒนธรรมที่จับต้องไม่ได้ของมนุษยชาติแล้วทั้งสิ้น ๖๒๙ รายการ จาก ๑๓๙ ประเทศทั่วโลก

ประเทศไทยสมัครเข้าเป็นภาคีอนุสัญญาฯ ในปี ๒๕๕๙ และคำว่า intangible cultural heritage ในอนุสัญญาฯ ก็มีผู้นิยามหรือ “แปล” คำนี้ไว้หลากหลาย ไม่ว่าจะเป็น มรดกทางวัฒนธรรมที่จับต้องไม่ได้, มรดกทางวัฒนธรรมที่ไม่ใช่กายภาพ, มรดกวัฒนธรรมทางจิตใจ, มรดกวัฒนธรรมภูมิปัญญา ฯลฯ มีการแลกเปลี่ยนถกเถียงว่าควรใช้คำไหนถึงจะเหมาะสมที่สุด สามารถสื่อความหมายให้ผู้คนเข้าใจ และคงไว้ซึ่งความงดงามของถ้อยคำภาษา 

หลังจากกรมส่งเสริมวัฒนธรรมจัดเวทีเสวนารับฟังความคิดเห็น จึงได้ข้อสรุปให้ใช้คำว่า “มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรม” นำมาสู่การออกพระราชบัญญัติส่งเสริมและรักษามรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรม พ.ศ. ๒๕๕๙ ซึ่งมีวัตถุประสงค์และหลักการสอดคล้องกับอนุสัญญาฯ ของยูเนสโก

แนวคิดอันนำมาสู่การประกาศมรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมหรือวัฒนธรรมที่จับต้องไม่ได้คืออะไร ?

ช่วงที่ผ่านมาผู้คนจำนวนมากน่าจะคุ้นเคยกับคำว่า “มรดกโลก”

ในเมืองไทยมีมรดกโลกทางธรรมชาติสามแห่ง ได้แก่ เขตรักษาพันธุ์สัตว์ป่าทุ่งใหญ่นเรศวร-ห้วยขาแข้ง, กลุ่มป่าดงพญาเย็น-เขาใหญ่ และกลุ่มป่าแก่งกระจาน 

มีมรดกโลกทางวัฒนธรรมสามแห่ง ได้แก่ นครประวัติศาสตร์ พระนครศรีอยุธยา, เมืองประวัติศาสตร์สุโขทัยและเมืองบริวาร และแหล่งโบราณคดีบ้านเชียง ทั้งหมดล้วนได้รับการขึ้นทะเบียนโดยยูเนสโก

อย่างไรก็ตามอนุสัญญามรดกโลกให้คำจำกัดความ “มรดกโลกทางวัฒนธรรม (cultural heritage)” ครอบคลุมแค่สามลักษณะสำคัญ ได้แก่ อนุสรณ์สถาน อาคาร และผลงานที่เกิดจากมนุษย์หรือธรรมชาติ จนมีการตั้งข้อสังเกตว่าอนุสัญญามรดกโลกเลือกปกป้องเฉพาะมรดกทางวัฒนธรรม
“ที่จับต้องได้” ทำให้ประเทศทางซีกโลกใต้เสียเปรียบประเทศทางซีกโลกเหนือ เมื่อคิดจะขอขึ้นทะเบียนแหล่งมรดกโลก (world heritage site) เนื่องจากมีสิ่งก่อสร้าง เช่น อนุสาวรีย์ อาคาร สถานที่สำคัญทางประวัติศาสตร์ ศิลปะ หรือสถาปัตยกรรมน้อยกว่า  ต่อมาประเทศต่าง ๆ จึงเริ่มให้ความสำคัญกับมรดกทางวัฒนธรรมรูปแบบอื่น ๆ ไม่ว่าขนบธรรมเนียมประเพณี พิธีกรรม วรรณกรรม ความเชื่อ วิถีปฏิบัติ ภาษา การแสดงออกทางศิลปะ ฯลฯ ซึ่งมีลักษณะเป็นนามธรรมหรือ “จับต้องไม่ได้”

ด้วยเหตุนี้ยูเนสโกจึงหันมาสนใจมรดกทางวัฒนธรรมที่จับต้องไม่ได้ โดยแบ่งออกเป็นสามรายการ ได้แก่

๑) รายการตัวแทนมรดกทางวัฒนธรรมของมนุษยชาติ เรียกสั้น ๆ ว่า representative list (representative list of the intangible cultural heritage of humanity) 

๒) รายการที่ต้องได้รับการสงวนรักษาอย่างเร่งด่วน เรียกสั้น ๆ ว่า urgent list (intangible cultural heritage in need of urgent safeguarding)

๓) รายการที่เป็นแบบอย่างที่ดีในการสงวนรักษา เรียกสั้น ๆ ว่า good practices list (register of good safeguarding practices)

เช่นเดียวกับ “โขน ละครรำสวมหน้ากากในประเทศไทย” และ “นวดไทย การนวดแผนไทย” ต่างก็อยู่ในรายการที่ ๑

ยูเนสโกหวังว่าการขึ้นทะเบียนมรดกทางวัฒนธรรมที่จับต้องไม่ได้ของมนุษยชาติจะช่วยจุดประกายให้เกิดการแลกเปลี่ยนเรียนรู้เรื่องความหลากหลายทางวัฒนธรรม ทำให้ผู้คนในโลกเข้าใจความแตกต่างและความคล้ายกันของมรดกภูมิปัญญา

แต่หลายครั้งพบว่าต้นตอของปัญหาขัดแย้งเกิดจากการช่วงชิงความเป็นเจ้าของมรดกทางวัฒนธรรมเสียเอง  ไม่เพียงเฉพาะ “โขนไทย” หรือ “โขลกัมพูชา” เท่านั้น ในอินโดนีเซียและมาเลเซีย สองชาติอาเซียนที่มีพรมแดนติดต่อกันก็เกิดปมขัดแย้งนี้ ยกตัวอย่างกรณีเพนเดต (pendet) นาฏกรรมท้องถิ่นของบาหลี รวมทั้งกรณีมรดกทางวัฒนธรรมอื่น ๆ ที่ตั้งอยู่ตามแนวพรมแดนรัฐชาติ
…
ในปี ๒๕๖๑ ที่ “โขน ละครรำสวมหน้ากากในประเทศไทย” ได้ขึ้นทะเบียนเป็นมรดกทางวัฒนธรรมที่จับต้องไม่ได้ของมนุษยชาติ รายการที่ ๑ เนื้อหาของเอกสารที่ไทยยื่นเสนอยูเนสโกระบุว่า โขนเป็นการแสดงที่มีการปฏิบัติสืบทอดกันอยู่ทั่วประเทศไทย

ขณะที่ “ลครโขลวัดสวายอันเด็ต (Lkhon Khol Wat Svay Andet)” ของกัมพูชา ซึ่งก็ได้ขึ้นทะเบียนในปีเดียวกันจัดอยู่รายการที่ ๒ ซึ่งต้องได้รับการสงวนรักษาอย่างเร่งด่วน หรือ “urgent list”

หนังสือ วัฒนธรรมที่จับต้องไม่ได้ของกัมพูชา ระบุว่า วัดสวายอันเด็ตตั้งอยู่ห่างจากกรุงพนมเปญไปทางทิศตะวันออกราว ๑๕ กิโลเมตร ลครโขลของวัดนี้เริ่มแสดงตั้งแต่ศตวรรษที่ ๑๙ โดยพัฒนาจากการร่ายรำดั้งเดิมของบรรพบุรุษเขมร แต่จะแสดงเฉพาะเรื่อง รามเกียรติ์ ฉบับภาษาเขมรเท่านั้น

แม้ในอดีตกัมพูชาจะเคยมี “คณะลครโขล” จำนวนมาก แต่เมื่อเกิดสงครามกลางเมือง ศิลปินชั้นครูก็ล้มหายตายจากจนเหลือไม่กี่คณะ หนึ่งในนั้นคือคณะลครโขลของวัดสวายอันเด็ตที่ได้รับการถ่ายทอดจากรุ่นสู่รุ่น  ล่าสุดครูลครโขลของวัดนี้เหลืออยู่เพียง ๕-๑๐ คน ซึ่งล้วนเป็นผู้สูงอายุ สุ่มเสี่ยงว่าจะไม่ได้รับการสานต่อและต้องสูญสลาย  สภาพสังคมที่เปลี่ยนแปลงส่งผลให้ประชากรวัยแรงงานที่เป็นความหวังในการสืบทอดมรดกทางวัฒนธรรมต้องละทิ้งชุมชนเพื่อไปทำงาน ยิ่งทำให้สถานการณ์น่าเป็นห่วง

การขึ้นทะเบียน “โขน” และ “โขล” จึงมีทั้งความเหมือนและความแตกต่าง

ตั้งแต่ก่อนเข้าเป็นภาคีในอนุสัญญาฯ ประเทศไทยได้ดำเนินการขึ้นบัญชีมรดกทางวัฒนธรรมของชาติมาตั้งแต่ ปี ๒๕๕๒ โดยกรมส่งเสริมวัฒนธรรม เพื่อส่งเสริมการมีส่วนร่วมของคนในชาติ สร้างความภาคภูมิใจ รวมทั้งช่วยปกป้องคุ้มครองมรดกทางวัฒนธรรมประจำถิ่น  จนเมื่อมีการประกาศ พ.ร.บ. ส่งเสริมและรักษามรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรม พ.ศ. ๒๕๕๙ “มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ” จึงแบ่งออกเป็นหกด้าน ได้แก่ วรรณกรรมพื้นบ้านและภาษา, ศิลปะการแสดง, แนวปฏิบัติทางสังคม พิธีกรรม ประเพณีและเทศกาล, ความรู้และการปฏิบัติเกี่ยวกับธรรมชาติและจักรวาล, งานช่างฝีมือดั้งเดิม และการเล่นพื้นบ้าน กีฬาพื้นบ้าน และศิลปะการต่อสู้ป้องกันตัว

นับตั้งแต่ปี ๒๕๕๒ มีรายการที่ได้รับการประกาศขึ้นบัญชีมรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติแล้วไม่ต่ำว่า ๓๕๔ รายการ เช่น 

ศิลปะการแสดง : โขน หนังใหญ่ ละครชาตรี โนรา

วรรณกรรมพื้นบ้านและภาษา : นิทาน สังข์ทอง นิทานขุนช้างขุนแผน ตำนานดาวลูกไก่ ตำรายาหลวงปู่ศุข ภาษาพวน ภาษามานิ (ซาไก) ภาษามลาบรี

ด้านแนวปฏิบัติทางสังคม พิธีกรรม : สงกรานต์ สารทเดือนสิบ ประเพณีตักบาตรเทโว ทำขวัญข้าว

ธรรมชาติและจักรวาล : การนวดไทย น้ำปลาไทย ทุเรียนนนท์ ขนมฝรั่งกุฎีจีน

งานช่างฝีมือดั้งเดิม : ผ้าทอกะเหรี่ยง หม้อน้ำดินเผา เกาะเกร็ด งานปูนปั้นสกุลช่างเมืองเพชรบุรี

การเล่นพื้นบ้าน : ว่าวไทย มวยทะเล การเล่นสะบ้า การแข่งขันว่าวดุ๊ยดุ่ย 

ฯลฯ