มยุรีและเผยพันมองว่า กรณีอ้ายสาเกียดโง้งทำให้เจ้าอนุวงศ์ทรงตระหนักว่าโคราช (นครราชสีมา) คือหัวเมืองที่สยามใช้เป็นฐานขยายอิทธิพลในเขตลาวกลางและใต้ ขุนนางที่เป็นกำลังสำคัญคือ “ยกกระบัตรเมืองโคราช” ดังนั้นการที่ทรงเสนอพระโอรสเป็นเจ้าเมืองจำปาศักดิ์ ส่วนหนึ่งคือการ “ทดสอบกำลัง” ยกกระบัตรโคราชในราชสำนักกรุงเทพฯ ผลปรากฏว่ายกกระบัตรโคราชไม่สามารถ “ล็อบบี” ขัดขวางได้ แถมยังทรงได้แรงหนุนจากกรมหมื่นเจษฎาบดินทร์ที่ “สำเร็จราชการ” แทนรัชกาลที่ ๒ ในกิจการบ้านเมืองกว่าครึ่ง

พระองค์จึงทรงมีแต้มต่อในการอ้างความเป็น “เจ้าลาว” ปกครองดินแดนส่วนใหญ่ของล้านช้าง

ส่วนรัชกาลที่ ๒ หรือกระทั่งกรมหมื่นเจษฎาบดินทร์ ผู้สำเร็จราชการแผ่นดิน ทรงไม่มีทางทราบได้ว่า คำทำนายของเจ้าฟ้ากรมหลวงพิทักษ์มนตรีจะ “แม่นยำราวจับวาง” ในอีกไม่กี่ปีหลังจากนั้น

ในกรณียุทธศาสตร์สุดท้ายของเจ้าอนุ สมเด็จฯ กรมพระยาดำรงราชานุภาพทรงพบในบันทึก จอห์น ครอว์เฟิร์ด (John Crawfurd) ทูตอังกฤษที่เข้ามาเจรจาการค้ากับสยามเมื่อปี ๒๓๖๔ (ค.ศ. ๑๘๒๑) โดยเล่าว่า 

“๑๙ พฤษภาคม ๒๓๖๕ เจ้าเมืองลาวคน ๑ ไปหาครอเฟิดถึงที่พัก จะเป็นเจ้าเมืองไหน แลจะไปพูดกันด้วยเรื่องอะไร ครอเฟิดหาได้แสดงไว้ไม่ ข้าพเจ้าสันนิษฐานดู เวลานั้นเป็นฤดูแล้ง ไม่ใช่เวลาที่เจ้านายทางมณฑลพายัพ (ภาคเหนือ) จะลงมา เจ้าลาวที่ไปหาครอเฟิดนี้เห็นจะเป็นเจ้าอนุนครเวียงจันทน์” โดยทรงฟันธงว่า “เหตุที่ไปหา...ดีร้ายจะไปโดยอำเภอใจเอง เพื่อจะฟังความประสงค์ของอังกฤษ คิดดูเมื่อเวลาครอเฟิดเข้ามาก่อนเวลาเจ้าอนุขบถไม่กี่ปี และมีความปรากฏในจดหมายเจ้าอนุที่มีมาเมื่อก่อนจะเป็นขบถ อ้างถึงว่าฝรั่งจะเข้ามาย่ำยี ดูสมเหตุสมผลกันอยู่”

แต่ในทางกลับกัน รัชกาลที่ ๒ ไม่ทรงระแคะระคายเรื่องนี้และทรงมั่นพระทัยในพระสหาย

เห็นได้จากเมื่อโปรดเกล้าฯ ให้สร้าง “สวนขวา” ที่ประพาสสำราญพระราชอิริยาบถในพระราชวังด้านตะวันออก (อยู่ทางขวาของพระราชมณเฑียร) ก็ยังทรงรำลึกถึงเจ้าอนุวงศ์ ปรากฏใน ร่างตราเมืองเวียงจันทน์ ที่ “ให้พระราชทานแผนที่ อย่างสระอย่างเก๋ง สิ่งของขึ้นไปให้เจ้าเวียงจันทน์ ณ ปีเถาะเอกศกศักราช ๑๑๘๑” (๒๗ ธันวาคม ๒๓๖๒/ค.ศ. ๑๘๑๙) 

โดย ร่างตราฯ กล่าวถึงการขุดสระและปลูกเก๋งพระที่นั่งซึ่งเจ้าอนุ “ได้ลงไปช่วย ทำการขุดสระครั้งก่อนนั้นเห็นยังคับแคบอยู่” เล่าถึงการทำสวนขวาใหม่ว่า “เพื่อจะให้พระวงษานุวงษ์ฝ่ายใน เปนที่ประพาศเล่น...แล้วจะได้ดูสติปัญญาข้าราชการ ซึ่งเปนช่างข้างจะไว้ฝีมือ...ให้เปนพระเกียรติยศ ปรากฏไปในแผ่นดิน...” ทั้งยังทรงชวนเจ้าอนุว่า “...ถ้าเทศกาลแต่งเก๋ง แลเลี้ยงดูข้าทูลละอองครั้งใด ก็มีพระราชหฤไทยคิดเถิงเจ้าเวียงจันทน์ทุกครั้ง...ถ้าเจ้าเวียงจันทน์ว่างราชการเมืองเมื่อใด จะลงไปเฝ้าทูลลอองณกรุงเทพฯ ก็ให้พาบุตรภรรยามโหรีละคร กับให้หาพายแลนกเขาครมลงไปด้วยจะได้เล่นตามสบายใจ...” โดย จดหมายเหตุความทรงจำฯ ระบุว่าเมื่อสร้างสวนขวาเสร็จก็มีการ “...เถลิงสมโภช มีดอกสร้อยสักรวา เกษมษา สำราญบานจนถึงกาล”

แน่นอนว่าการสร้าง “สถานที่ทรงพระสำราญ” สิ้นเปลืองเช่นนี้ย่อมหนีเสียงวิจารณ์ไม่พ้น 

เหตุผลเรื่อง “ดูสติปัญญาข้าราชการ” การให้ช่าง “ไว้ฝีมือ” ก็ดูเหมือนจะถูกผู้คนแอบนินทา ด้วย พระราชพงศาวดารกรุงรัตนโกสินทร์ รัชกาลที่ ๒ฯ บันทึกว่า เมื่ออหิวาตกโรคระบาดในปี ๒๓๖๓ (ค.ศ. ๑๘๒๐) มีคนจำนวนมาก “...ซุบซิบกันว่า เพราะไปเอาก้อนสีลาใหญ่ ๆ ในทะเลมาก่อเขาในพระราชวัง เจ้าโกรธ ผีโกรธ จึงบันดานให้เปนไข้เจบดั่งนี้ ไม่เคยพบไม่เคยได้ยิน”

ขณะที่พระสหายเตรียมการ “กู้บ้านกู้เมือง” อย่างจริงจัง

ป้อมผีเสื้อสมุทร บริเวณปากน้ำ จังหวัดสมุทรปราการ หนึ่งในป้อมที่รัชกาลที่ ๒ ทรงมีรับสั่งให้สร้างเพื่อเตรียมรับมือกับกองเรือของเวียดนามและอังกฤษ  ต่อมากลายเป็นป้อมสำคัญในสมัยรัชกาลที่ ๕ เมื่อมีการติดตั้งระบบปืนใหญ่แบบยุโรป

เมื่อลองเดินทางตามคลองก็พอสันนิษฐานได้ว่า “มัจรุก” และ “ตรัง” น่าจะเป็นเมืองขนาดเล็กที่เคยอยู่ริมคลอง ส่วนเมืองโจฎกปัจจุบันมีฐานะเป็นเมืองเอกของจังหวัดเจิวด๊ก ส่วน “คลองเอียมซิว” น่าจะหมายถึงแม่น้ำซางแท่งห์ ที่เมื่อไหลถึงเมืองฮาเตียนจะกลายเป็นทะเลสาบใหญ่ที่พงศาวดารเรียก “ทะลสาบบรรทายมาศ” ก่อนไหลลงอ่าวไทย

ในสมัยรัชกาลที่ ๒ สยามตระหนักว่าคลองนี้มีความสำคัญเชิงยุทธศาสตร์ เพราะใช้เป็นเส้นทางส่งกำลังบำรุงได้ ทั้งยังทำให้เกิดเครือข่ายป้องกันทางทหารระหว่างฮาเตียนกับเจิวด๊ก การขุดคลองนี้ทำให้รัชกาลที่ ๒ ทรงตัดสินพระทัยให้พระเจ้าน้องยาเธอ กรมหมื่นศักดิพลเสพ สร้างเมืองนครเขื่อนขันธ์ (สมุทรปราการ) ที่ทำค้างมาตั้งแต่รัชกาลที่ ๑ ให้เป็นเมืองหน้าด่านรับศึกทางทะเล โปรดเกล้าฯ ให้กรมหมื่นเจษฎาบดินทร์ (รัชกาลที่ ๓) สร้างเมืองอีกแห่งด้านตะวันออกของแม่น้ำเจ้าพระยาตรงข้ามนครเขื่อนขันธ์ (คือตัวเมืองสมุทรปราการปัจจุบัน) สร้างป้อมคือ ประโคนชัย นารายน์ปราบศึก ประการ-กายสิทธิ ผีเสื้อสมุท นาคราช รวมทั้งสร้างคลังอาวุธและวางเครือข่ายป้องกันปากแม่น้ำเจ้าพระยาจากการบุกรุกด้วยกองเรือรบ

ปัจจุบันป้อมบางป้อมยังคงปรากฏอยู่บริเวณพื้นที่ปากแม่น้ำเจ้าพระยา เช่น “ป้อมผีเสื้อสมุทร” ใกล้วัดพระสมุทรเจดีย์ ซึ่งมี “พระสมุทรเจดีย์”-เจดีย์กลางน้ำที่รัชกาลที่ ๒ มีพระบรมราชโองการให้สร้างบนเกาะกลางแม่น้ำเจ้าพระยา แต่วันนี้แผ่นดินงอกออกมาจนเจดีย์กลายเป็นส่วนหนึ่งของวัดที่อยู่บนฝั่ง

จิตรกรรมด้านหลังพระประธานในพระอุโบสถ วัดอัมพวันเจติยาราม จังหวัดสมุทรสงคราม แสดงภาพของกรุงเทพฯ สมัยรัชกาลที่ ๒

แต่มีข้อสังเกตกันมากคือ ก่อนสิ้นรัชกาล ๑๕ วัน รัชกาลที่ ๒ มีพระราชดำริว่าเจ้าฟ้ามงกุฎ “...มีพระชนม์ควรจะอุปสมบทแล้ว” หลังเจ้าฟ้ามงกุฎอุปสมบทก็ทรง “ประชวรโดยรวดเร็ว แลมีพระอาการตรัสไม่ได้มาแต่แรก จึงไม่ได้ทรงมอบราชสมบัติแก่พระราชวงศ์พระองค์ใด”

การประชวรดำเนินไป ๘ วัน (๑๔-๒๑ กรกฎาคม ๒๓๖๗/ค.ศ. ๑๘๒๔) โดยวันสุดท้าย “...มึนเมื่อยพระองค์ เรียกพระโอสถชื่อจรไนเพชร์ข้างที่ ๆ เคยเสวย...เสวยแล้วก็ให้ร้อนเปนกำลัง เรียกทิพยโอสถมาเสวยอีก พระอาการก็ไม่ถอยให้เชื่อมซึมไป แพทย์ประกอบพระโอสถถวายก็เสวยไม่ได้มิได้ตรัสสิ่งไร มาจนถึงณวันพุฒเดือนแปดแรมสิบเอดค่ำเวลาย่ำค่ำแล้วห้าบาท เสดจสวรรคต”

ทั้งนี้ ปากคำของคนร่วมสมัยคือ จอห์น ครอว์เฟิร์ด อดีตทูตอังกฤษ เขียนในจดหมายลงวันที่ ๑๙ พฤศจิกายน ๒๓๖๗/ค.ศ. ๑๘๒๔ (หลังรัชกาลที่ ๒ สวรรคต ๔ เดือน) ว่าผู้มีสิทธิธรรมในบัลลังก์น่าจะเป็น “เจ้าฟ้ามงกุฎ” ที่ “พระเจ้ากรุงสยามได้ทรงฝึกปรนหวังจะให้เป็นผู้สืบราชสมบัติมากกว่า” ด้วยทรงประสูติจากพระมเหสีคือสมเด็จพระศรีสุริเยนทรามาตย์

ขณะกรมหมื่นเจษฎาบดินทร์ประสูติจากเจ้าจอมมารดาเรียมซึ่งมีฐานะต่ำกว่า

เหตุการณ์ทั้งหมดจึงนำมาซึ่งข้อกังขาของคนทำงานประวัติศาสตร์รุ่นหลังว่า มีการลอบปลงพระชนม์รัชกาลที่ ๒ หรือไม่ โดยผู้ต้องสงสัยคือเจ้าจอมมารดาเรียม (สมเด็จพระศรีสุลาไลย) มองว่าการอุปสมบทคือการลี้ภัยการเมือง  มีหลักฐานชั้นหลังสนับสนุนคือปากคำของสมเด็จฯ กรมพระยาดำรงฯ ว่าเจ้าฟ้ามงกุฎได้ทรงยอมถอยหลังจากปรึกษา “ผู้ใหญ่” งานของกรมพระนราธิปประพันธ์พงศ์ คือ มหามกุฎราชคุณานุสรณ์ ที่มีบทกวีเล่าว่า เจ้าฟ้ามงกุฎถูกลวงไปถวายบังคมพระบรมศพ แต่ถูกกักที่พระอุโบสถ (วัดพระแก้ว)

ส่วน “บันทึกความทรงจำ” ใน ๓๓๑ ปี สกุลอมาตย์ และ ๗๓ ปี แห่งการพระราชทานนามสกุลอมาตยกุล เล่าฉากเดียวกันว่า เมื่อเจ้าฟ้ามงกุฎ “...เห็น (รัชกาลที่ ๒) สวรรคตแล้วก็ทรงพระกรรแสงโฮขึ้น หม่อมไกรสรก็เข้าไปกอดไว้แล้วคลำดู ดูที่จีวรกลัวจะซ่อนพระแสง (ดาบ) เข้าไป พระจอมเกล้าฯ ก็ตกพระทัย รับสั่งว่าขอชีวิตไว้อย่าฆ่าเสียเลย...พระนั่งเกล้าฯ รับสั่งว่าท่านอย่ากลัว ไม่มีใครทำอะไรหรอกอย่าตกพระทัย พี่น้องกันทั้งนั้น ทำอย่างไรได้เวลานั้นท่านตกพระทัย พระบังคลไหลออกมาเปียกสบงเป็นครึ่งผืน”

แต่มีนักประวัติศาสตร์รุ่นหลังหลายท่านมองว่า เรื่องไม่น่าจะเป็นเช่นนั้น เช่น ผู้ช่วยศาสตราจารย์ นพ. เอกชัย โควาวิสารัช นายแพทย์ทรงคุณวุฒิ กลุ่มงานสูตินรีเวชศาสตร์ โรงพยาบาลราชวิถี ได้เสนอบทความ “ประวัติศาสตร์วิเคราะห์กรณีสวรรคตพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย” โดยวินิจฉัยโรคด้วยการดูอาการที่บันทึกไว้ในพงศาวดาร ว่าน่าจะมาจากโรคสมองสี่แบบ คือ สมองอักเสบจากไวรัส เยื่อหุ้มสมองอักเสบ เลือดออกในสมอง และโรคเนื้องอกในสมอง ส่วนการปลงพระชนม์ไม่น่าเป็นไปได้ อีกทั้งรัชกาลที่ ๒ มิได้ทรงตั้งพระราชินีอย่างเป็นทางการตลอดรัชสมัย เรื่องสิทธิธรรมของเจ้าฟ้ามงกุฎจึงไม่น่าจะเป็นอย่างที่เข้าใจ ส่วนสมเด็จพระศรีสุริเยนทรามาตย์ก็เพิ่งได้สถาปนาพระยศในสมัยรัชกาลที่ ๔

ขณะอาจารย์สุเนตรมองว่า กรมหมื่นเจษฎาบดินทร์นั้นมีปัจจัยทางกำลังคน เศรษฐกิจ และอำนาจทางการเมืองพร้อมชัดเจนในการขึ้นครองราชย์ ข้อกล่าวหาเรื่องชิงราชสมบัติเจ้าฟ้ามงกุฎส่วนหนึ่งนั้นอาจเกิดจาก “อคติ” ของชาวตะวันตก หลังเจรจาทางการค้าล้มเหลว (เช่นกรณีของมิสเตอร์ครอว์-เฟิร์ด)  ด้วยกรมหมื่นเจษฎาบดินทร์คือกุญแจสำคัญในการเจรจาการค้าจากการคุมกรมท่า อีกทั้งราชสำนักสยามยุคต้นกรุงเทพฯ ก็ไม่ต่างจากสมัยอยุธยา คือการสืบราชสมบัติไม่มีกฎตายตัว การขึ้นครองราชย์ของรัชกาลที่ ๓ จึงไม่ผิดปรกติ
เรื่องนี้จึงยังไม่มีข้อสรุป

แต่หลักฐานต่าง ๆ ก็กำลังบอกเราชัดเจนว่า ใน “แผ่นดินพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้าฯ” ไม่ใช่ยุคสมัยที่สงบสุขอย่างที่เราเข้าใจ และความเจริญของศิลปะและวรรณคดีในยุคนี้เกิดขึ้นท่ามกลางภัยรอบด้าน

ขุนนาง กวี นักดนตรี ที่มากมายในราชสำนักของพระองค์ย่อมต้องเคยได้ยินเรื่องเล่าบ้างว่า

ในลุ่มน้ำอิรวดี ราชวงศ์คองบองเรืองอำนาจ ควบคุมเมืองท่าสำคัญริมอ่าวเมาะตะมะ คือ ย่างกุ้ง เมาะตะมะ ทวาย มะริด และตะนาวศรี  มีอำนาจเหนือหัวเมืองอาระกัน (ยะไข่) มณีปุระ และหัวเมืองไทใหญ่

ในลุ่มน้ำเจ้าพระยา “มันดาละ” กรุงเทพฯ ขยายไปทางตะวันออกครอบคลุมล้านช้างและกัมพูชา “ซ้อนทับ” (overlap) กับอิทธิพลเวียดนาม ทางเหนือควบคุมล้านนา ทางใต้มีอิทธิพลเหนือคาบสมุทรมลายูจนถึงรัฐสุลต่านบางรัฐ เช่น กลันตัน เกดะห์ (ไทรบุรี) ปะลิศ และตรังกานู 

ส่วนทางใต้สุดของแหลมมลายู อังกฤษเริ่มเข้ามาปกครองรัฐสุลต่านใต้อารักขาในนามกลุ่มสเตรตส์เซตเทิลเมนส์ หรืออาณานิคมช่องแคบ (Straits Settlements) และนำ “ระเบียบโลกใหม่” ทั้งทางการทหารและการค้าเข้ามาในภูมิภาค

ในเวียดนาม ราชวงศ์เหงวียนกำลังขยายอิทธิพลสู่ล้านช้างและกัมพูชา

นี่คือ “แผ่นดินพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้าฯ” ที่อึกทึกครึกโครมและมีสีสัน

เอกสารประกอบการเขียน
หนังสือ
ภาษาไทย
ปรามินทร์ เครือทอง. กบฏเจ้าฟ้าเหม็น. พิมพ์ครั้งที่ ๓ (ปรับปรุง). กรุงเทพฯ : มติชน, ๒๕๕๕.

ส. ธรรมยศ. REX SIAMEN SIUM หรือพระเจ้ากรุงสยาม. พิมพ์ครั้งที่ ๓. กรุงเทพฯ : สำนักพิมพ์โฆษิต, ๒๕๕๑.

สุเจน กรรพฤทธิ์. รุกตะวันออก : ความสัมพันธ์ “สยาม-เวียดนาม” ก่อนอานามสยามยุทธ. กรุงเทพฯ : มติชน, ๒๕๖๒.

สุเนตร ชุตินธรานนท์. ฝรั่งรุกพระนั่งเกล้าฯ การทูตสยามคราวจักรวรรดินิยมบุกอุษาคเนย์. กรุงเทพฯ : มติชน, ๒๕๖๔.

เอกชัย โควาวิสารัช, ผศ. นพ.. “ประวัติศาสตร์วิเคราะห์ กรณีสวรรคตรัชกาลที่ ๒ มุมมองแพทย์ ทรงแพ้พระโอสถหรือทรงถูกวางยา ?”ใน ศิลปวัฒนธรรม, กุมภาพันธ์ ๒๕๕๖.

ภาษาอังกฤษ
Mackay, Colin. A History of Phuket and the Surrounding Region. Bangkok : White Lotus, 2013.

Ngaosyvath, Mayoury and Ngaosyvath, Pheuiphanh. Paths to Conflagration : Fifty Years of Diplomacy and Warfare in Laos, Thailand, and Vietnam, 1778-1828. Ithaca : Southeast Asia Program Publications, Cornell University, 1998. 

Woodside, Alexander. Vietnam and the Chinese Model : A Comparative Study of Nguyên and Ching Civil Government in the First Half of the Nineteenth Century. Cambridge : Harvard University Press,1971.

เอกสารชั้นต้น
ภาษาไทย
จดหมายเหตุรัชกาลที่ ๒ จ.ศ. ๑๑๗๑-๑๑๗๓. กรุงเทพฯ : มูลนิธิพระบรมราชานุสรณ์ พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัยในพระบรมราชูปถัมภ์ จัดพิมพ์ในวันพระบรมราชสมภพครบ ๒๐๒ ปี, ๒๕๑๓.

จุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว, พระบาทสมเด็จพระ. พระราชวิจารณ์ ใน พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว เรื่องจดหมายความทรงจำของพระเจ้าไปยิกาเธอ กรมหลวงนรินทรเทวี (เจ้าครอกวัดโพธิ์) ตั้งแต่ จ.ศ. ๑๑๒๙ ถึง ๑๑๘๒ เป็นเวลา ๕๓ ปี. กรุงเทพฯ : ศรีปัญญา, ๒๕๕๒.

ทิพากรวงศ์ (ขำ บุนนาค), เจ้าพระยา. พระราชพงศาวดารกรุงรัตนโกสินทร์ รัชกาลที่ ๑ ฉบับเจ้าพระยาทิพากรวงศ์ ฉบับตัวเขียน/นฤมล ธีรวัฒน์ ผู้ชำระต้นฉบับ, นิธิ เอียวศรีวงศ์ บรรณาธิการ. กรุงเทพฯ : อมรินทร์, ๒๕๓๙. 

ทิพากรวงศ์ (ขำ บุนนาค), เจ้าพระยา. พระราชพงศาวดารกรุงรัตนโกสินทร์ รัชกาลที่ ๒ ฉบับเจ้าพระยาทิพากรวงศ์ ฉบับตัวเขียน/นฤมล ธีรวัฒน์ ผู้ชำระต้นฉบับ, นิธิ เอียวศรีวงศ์ บรรณาธิการ. กรุงเทพฯ : อมรินทร์, ๒๕๔๘.

ทิพากรวงศ์ (ขำ บุนนาค), เจ้าพระยา. พระราชพงศาวดารกรุงรัตนโกสินทร์ รัชกาลที่ ๓. กรุงเทพฯ : กรมศิลปากร, ๒๕๔๗.

นายต่อ แปล. สุจิตต์ วงษ์เทศ บรรณาธิการ. มหาราชวงษ์พงษาวดารพม่า. กรุงเทพฯ : มติชน, ๒๕๖๐.

ประสิทธิ ชิณการณ์ เรียบเรียง. วราวุธ วิสิฐพาณิชกรรม บรรณาธิการ. จดหมายเหตุเมืองถลาง. ภูเก็ต : ศูนย์วัฒนธรรมจังหวัดภูเก็ต, ๒๕๕๑.

สมหมาย เปรมจิตต์ แปล. มหาสิลา วีระวงส์ เรียบเรียง. ประวัติศาสตร์ลาว. พิมพ์ครั้งที่ ๒. กรุงเทพฯ : มติชน, ๒๕๓๙.

ภาษาเวียดนาม
Quốc Sữ Quán Triều Nguyễn. Nhu Viễn. Translated by Tạ Quang Phát. Sài Gòn : Bộ Vàn-Hóa Giáo-Dục,/1966.

Quốc Sữ Quán Triều Nguyễn. Đại Nam Thực Lục, Tập 1. Hà Nội : Nhà Xuất bản Giáo dụ, 2007.

หมายเหตุ : สำนวนภาษาไทยจากหลักฐานเวียดนามเป็นสำนวนของ ผู้ช่วยศาสตราจารย์มรกตวงศ์ ภูมิพลับ คณะศิลปศาสตร์ มหาวิทยาลัย
ธรรมศาสตร์