ไม่มีคำใดจะตรงยิ่งกว่าคำนี้อีกแล้ว เมื่อพูดถึงพฤกษาโบราณสองสายพันธุ์

เพียงชั่วข้ามคืน จากพืชต้องห้ามตามกฎหมายกลายเป็นไม้ป็อปปูลาร์ที่ทุกคนให้ความสนใจ

ได้ผลิใบอยู่ในสถานที่ราชการ มหาวิทยาลัย จนถึงในโรงพยาบาลของรัฐ

จากที่เคยต้องหลบเร้นอยู่ตามซอกเขาดงลึก ก็ได้ออกมาปรากฏตัวในห้างใหญ่หรูหรากลางเมืองหลวง

ก็ควรเป็นเช่นนั้น เพราะโดยหลักฐานก็ชัดเจนอยู่ว่าพืชพรรณสองสายพันธุ์นี้ผูกพันอยู่กับวิถีชีวิตผู้คนตั้งแต่เกิดจนถึงหลังความตายมานานนับพันนับหมื่นปี

ทั้งในมิติยา อาหาร เครื่องนุ่งห่ม พิธีกรรม สังคม และการสังสรรค์ 

“กัญชา” เป็นชื่อแรกในคัมภีร์เซนต์อเวสตะ ที่รวบรวมรายชื่อยาสมุนไพรหมื่นชนิด และชาวโซโรอัสเตอร์โบราณยังเผาน้ำมันกัญชาในพิธีบูชาไฟ ใช้ในพิธีสูติกรรม ทำน้ำมันศักดิ์สิทธิ์เจิมหน้าผากในพิธีเข้ารีต  ส่วนในตำราศาสนาของชาวยิวบอกว่า กัญชาเป็นพืชชนิดแรกที่ปลูกบนหลุมศพของกษัตริย์โซโลมอน และคำว่า hemp ถูกเขียนไว้ในดิกชันนารีภาษาอังกฤษตั้งแต่ ค.ศ. ๑๐๐๐

ส่วนหลักฐานทางโบราณคดีก็มีว่า การขุดค้นหลุมศพชาวไซเทียน ชนเผ่าเร่ร่อนที่มีถิ่นฐานเดิมอยู่แถบเทือกเขาเทียนซาน ในยุโรปเหนือยุค ๕๐๐ ปีก่อนคริสตกาล พบถุงหนังใส่เมล็ดกัญชาในหม้อบรรจุเครื่องหอมที่วางข้างศพ ซึ่งประเพณีนี้ใช้กับหลุมศพกษัตริย์ด้วย นักมานุษยวิทยาเชื่อว่าชนกลุ่มนี้นำกัญชาจากตะวันออกกลางไปยังยุโรป

ส่วนเทคนิคการผลิตกระดาษจากกัญชาเริ่มต้นจากจีน ในรัชสมัยองค์จักรพรรดิเสินหนง แล้วแพร่ไปยังอาหรับ และข้ามทะเลเมดิเตอร์เรเนียนไปถึงยุโรปในคริสต์ศตวรรษที่ ๑๓ ถูกใช้เป็นกระดาษพิมพ์คัมภีร์ไบเบิลตั้งแต่คริสต์ศตวรรษที่ ๑๕ และใช้อยู่ไม่น้อยกว่า ๗๕๐ ปี

ส่วนกระท่อมเป็นไม้เฉพาะถิ่น ไม่สากลอย่างกัญชา แต่จากความต่อเนื่องของการใช้ก็ย้อนให้เห็นได้ว่ามีมาแต่ครั้งบรรพชน อย่างการใช้เป็นหนึ่งในเครื่องเซ่นไหว้ “ครูหมอเหล็ก” ของคนตีเหล็ก ไหว้บรรพบุรุษ พระภูมิเจ้าที่ และยังพบเห็นการใช้อยู่ทั่วไปในหมู่บ้านชนบทแถบภาคใต้ โดยเฉพาะในแง่ของการใช้ชูกำลัง ให้ทำงานกลางแจ้งได้แข็งขัน ทนแดดทนเมื่อยได้ดี แม้ว่าต้องคอย “หย็อบนาย” ในช่วงหลัง

นับตั้งแต่มีคนกลุ่มหนึ่งบอกว่า “กระท่อม” เป็นยาเสพติดต้องห้าม เช่นเดียวกับกัญชาที่ถูกตีตราตามกระแสโลกมาก่อนแล้ว

เกือบร้อยปีผ่าน แล้วจู่ ๆ เพียงชั่วข้ามคืนเหมือนตื่นจากยุคมืด  คนคุมกฎบอกว่าพฤกษานี้เป็นยา คนทั้งประเทศจึงได้กลับมารู้จักหน้าตาต้นกัญชา ได้เห็นผู้ประกาศข่าวนั่งเคี้ยวใบกระท่อมออกทีวี หรือใครจะหาบใบกระท่อมต้นกระท่อมไปขายในตลาด ตำรวจก็ไม่ว่าอะไรแล้ว

กว่าครึ่งค่อนศตวรรษที่ถูกทำให้สูญหาย กระท่อม-กัญชาได้กลับมาอยู่ “บนดิน” เป็นที่ตื่นเต้นกันไปกว้างไกล โดยเฉพาะในแง่การใช้เป็นยา ทั้งในตำรับโอสถแผนไทยและแผนปัจจุบัน เกิดกระแสกระท่อม-กัญชาฟีเวอร์  มีคนยอมปลูกกัญชาส่งช่อดอกให้รัฐฟรี ๆ เพื่อได้ส่วนที่เป็นใบ ราก ต้น ซึ่งพ้นจากความเป็นยาเสพติดก่อน ซื้อขายกันกิโลกรัมละเป็นหมื่น ๆ บาทในช่วงแรก และจนเดี๋ยวนี้ก็ยังมีเกษตรกรเข้าคิวรอขอปลูกอยู่อีกมาก  กัญชาได้ผลิใบอย่างเสรีอีกครั้ง  ขณะที่ทางภาคใต้บางพื้นที่มีการล้มสวนยางเพื่อลงกล้ากระท่อมแทนกันบ้างแล้ว ด้วยตอนนี้ใบกระท่อมสดราคาดีกว่าน้ำยางเป็น ๑๐ เท่า

เป็นความตื่นตัวระลอกใหญ่ในการเข้าสู่ยุคฟื้นฟูภูมิปัญญาด้านยาและอาหารจากพืชพรรณท้องถิ่น อันเป็นการก้าวไปพร้อมกระแสโลกที่ตื่นตัวเรื่องยากัญชาและกระท่อมอยู่รอบด้านมาก่อนแล้ว

จากนี้ยาและอาหารส่วนหนึ่งในประเทศจะไม่ใช่สารเคมีนำเข้าอีกต่อไป แต่ได้มาจากสวนของเราเอง

การปลดโซ่ตรวนจากกระท่อม-กัญชา นับได้ว่าเป็นก้าวแรกของ “วันนี้ที่รอคอย” ของคน “สายเขียว” ที่รักในยาและอาหารจากธรรมชาติ

“ไอ้หรั่งเห้อ 
มึงไม่รู้จักของดีเมืองไทยซะแล้ว”

หนุ่มใต้หนวดโค้ง ใส่เสื้อกั๊กแบบคนขับวินมอเตอร์ไซค์ เล่าผ่านคลิปติ๊กต็อกว่า เขานั่งกินใบกระท่อมอยู่หน้าร้านเซเว่น อีเลฟเว่น ฝรั่งผ่านมาเจอก็ยื่นแบงก์ร้อยให้สามใบ เขาปฏิเสธ แต่ฝรั่งยังให้ภรรยาที่เป็นคนไทยเอาเงินมาให้เขาอีก

เขางง “เอามาให้ผมทำไม”

เมียฝรั่งบอกว่าให้ไปซื้อข้าวกิน ฝรั่งเห็นหนุ่มนั่งกินใบไม้แล้วสงสาร

เจ้าของเรื่องเล่าถึงรำพึงแบบเย้ย ๆ ว่า ฝรั่งใจบุญไม่รู้จักของดีเมืองไทยเสียแล้ว

อาจเป็นเรื่องเล่าเล่นขำ ๆ เรียกยอดไลก์ยอดยิ้มในโลกออนไลน์ แต่ก็สะท้อนบรรยากาศหลังปลดล็อกกระท่อมออกจากการเป็นยาเสพติดได้ดี

ไม่เพียงด้านการกิน ใช้ แต่รวมถึงการซื้อ ขาย เผยแพร่ด้วย

หลังวันที่ ๒๔ สิงหาคม ๒๕๖๔ ที่ประกาศปลดล็อก วันรุ่งขึ้นก็มีใบกระท่อมวางขายเกลื่อนริมทาง ซื้อหามากินใช้กันได้อย่างเสรีไม่ต้องซ่อนเร้นกันอย่างที่เป็นมาหลายสิบปี จะนับว่านี่เป็นการผ่านพ้นยุคมืดของพืชท้องถิ่นต้นหนึ่งก็ว่าได้

กระท่อมหรือที่คนใต้เรียก “ท่อม” อยู่คู่มากับชุมชนท้องถิ่นใต้ พบได้ทั่ว ถ้าเอ่ยปากถาม ชาวบ้านท้องถิ่นใต้เล่าได้ทุกคน

แขกเหรื่อมาเยือนบ้านก็วางเคียงกันไว้ในเชี่ยนหมากพลู

ยามมีการงานที่ต้องระดมญาติมิตรมาลงแรงช่วยกันก็ต้องมีไว้เป็นกระสอบ แขวนไว้ใต้หลังคาโรงครัวหรือตามมุมเสา ให้คนมาช่วยงานหยิบกินได้ตลอดเวลา ช่วงที่ต้นกระท่อมถูกกวาดล้างตัดโค่น ใบกระท่อมหายากกิโลกรัมละเป็นพัน เจ้าภาพก็ต้องลงทุน

ที่กินเป็นยาก็เล่าขานกันมานาน กินให้ทำงานกลางแจ้งได้ยาวนาน เป็นยาสามัญประจำบ้านมาแต่ครั้งโบราณที่โรงพยาบาลอยู่ไกลและการเดินทางยังไม่สะดวก กินแก้ปวดท้อง กินควบคุมน้ำตาล และที่รู้กันโดยทั่วไปในวงกว้างคือเป็นยาแก้ไอ

รวมทั้งนับได้ว่ากระท่อมเป็นใบไม้ที่เชื่อมความสัมพันธ์ของคนท้องถิ่น ที่นำมาใช้กินด้วยกันยามมีการพบหน้าสมาคมกัน

จุดชุมนุมอาจอยู่ตามศาลาหน้าบ้านที่มีกระท่อมต้นใหญ่ บ้านหมอยาพื้นบ้าน บ้านผู้นำตามธรรมชาติ ร้านกาแฟในหมู่บ้าน ศาลาประชาคมหรือที่ทำการของกลุ่มชุมชน ซึ่งจุดนั้นต้องมีกาหรือกระติกน้ำร้อนใบใหญ่ ๆ ด้วย เคี้ยวกระท่อมแล้วต้องหวนน้ำหรือดื่มน้ำตาม

“กินท่อมเพื่อทำงาน กินมานาน ราคาถูกกว่าอย่างอื่น คนกินท่อมนี้ดีกว่าพวกกินเหล้า สูบยา  คนกินท่อมไม่เคยรบกับใคร กินแล้วก็ไปทำงาน”

ชาวบ้านที่ใช้ใบกระท่อม ส่วนใหญ่กินเพื่อการทำงาน รักษาโรคและสังสรรค์ เหมือนการดื่มกาแฟของคนเมืองโดยทั่วไป

เคี้ยวทีละใบสองใบหรือสามใบแล้วดื่มน้ำตาม ที่เรียกว่าหวนท่อม หรือบางทีดื่มชา กาแฟ หรือน้ำอุ่นตามก็ได้

คนใต้จึงมักไปนั่ง “กินท่อม” กันที่ร้านน้ำชาในหมู่บ้านหรือที่พบปะอย่างสนามวัวชน สนามไก่ชน ซึ่งเมื่อก่อนจะมีกระท่อมจัดเตรียมไว้ให้ แต่ช่วงหลังมานี้เมื่อทางการเข้มงวดสั่งตัดโค่นต้นกระท่อม ใบกระท่อมราคาแพงและหายาก คน “กินท่อม” ต้องหาพกพากันมาเองและใส่กระเป๋าไว้กินช่วงทำงาน

“ได้เคี้ยวท่อมหวนน้ำแล้วอารมณ์ดี ไม่เครียด อยากทำงาน” คน “กินท่อม” บรรยายความกระปรี้กระเปร่า หลังได้เคี้ยวใบไม้ชูกำลังประจำถิ่น

จะพูดคุยแลกเปลี่ยนกันเรื่องงาน การเมือง ครอบครัว หรือขอความช่วยเหลือกันเรื่องใดก็ง่ายขึ้น ได้มิตรภาพด้วยค่าใช้จ่ายที่น้อยกว่าการดื่มกินอื่น ๆ

และโดยเฉพาะเป็นที่รู้กันว่าแทบไม่เคยมีเหตุการณ์ทะเลาะวิวาททำร้ายกันในวงกินกระท่อม ไม่เป็นสาเหตุของอุบัติเหตุบนท้องถนนหรือไปก่อเรื่องต่อที่ไหน มีแต่มุ่งไปทางจะทำงาน ดังในวรรคท้ายในบทร้อยกรองท้องถิ่นที่ร้องว่า

“...หาบคอนยกให้ฉาน”

...หรือลืมคนจน ลืมคนเคยนั่งห่อต้ม ลืมคนหวนท่อม ขันน้ำจากมือกานดา...*

“กินมาแต่ปู่ย่าตาทวด กินกันมานานแล้วตั้งแต่ตั้งฟ้าตั้งดิน”

ความยาวนานของการใช้กระท่อมของชาวบ้านปักษ์ใต้ ตามคำเปรียบเปรยของ จำเนียร พลอยดำ ชาวบ้านไผ่รอบ อำเภอป่าพะยอม จังหวัดพัทลุง

เขา “กินท่อม” มาตั้งแต่อายุ ๑๘ ปี ตอนนี้อายุ ๗๐ แล้วยังกินทุกวัน ไม่ได้นับว่าวันละกี่ใบ “เหล้าไม่กิน ยาไม่สูบ กินแต่หมากกับท่อม”

“จูงวัวไปส่งวัวให้พ่อไถนา ๓-๔ กิโลเมตร ท่อมหมด พ่อว่าไปขึ้นท่อมให้พ่อหน่อย เรากินด้วยสิทีนี้ ลักกินพ่อใช่รู้”

กินมาตั้งแต่วัยรุ่นจนมีครอบครัว

“ตอนได้เมีย วันไหว้เมียใช่รู้ ผมพาท่อมไปกันเข้าห้องเจ้าสาว  กินทุกวัน ๆ ทำงานทุกวัน ๆ  ไม่กี่ปีมานี้ไปร่วมงานพิธีใหญ่ที่สนามหลวง ผมก็พกไปด้วย ตอนนั้นยังไม่ปลดล็อก”

ทำไมต้องกิน ?

“คนแต่แรกเขากินกันมา” จำเนียรอ้างถึงคนสมัยก่อนอีกครั้ง “ทำนาทำไร่ ฟันไม้ถางป่า หวนท่อมแล้วลงไปถางได้ทั้งวัน  เรากินแลมั่ง อยู่ไม่ติดเลย พล้ำแต่จะทำงาน หักนา หักไร่ ดินไร่หนึ่งจวกราว ๙ วัน ขุดตอขึ้นหมด”

“ร่องสวนยาง ๑๑ ร่องนี่ ยกกับจอบเพ หมดจอบปีละสองถึงสามเล่ม ทำด้วยแรงคน” เขาวาดมือไปยังทิวสวนหน้าบ้าน แล้วมาชี้ตัวบ้านที่นั่งอยู่ “ไม้ที่ทำเรือนหลังนี้ เลื่อยมือเพทั้งหลัง”

ข้างบ้านมีต้นกระท่อมขนาดโตกว่าโคนขาสองต้น เหลือเฟือสำหรับใช้กินเองและเผื่อเพื่อนบ้าน

“คนบ้านเรากินท่อมกันกะลุย” ในหมู่บ้านมีคนกินท่อมจำนวนมาก แต่บางคนไม่ได้ปลูกเองที่บ้าน “บางบ้านปลูกไม่ได้ เด็กลักหมด ของลุงไม่หาญ”

ช่วงเย็น ๆ จนถึงหัวค่ำหรือตามแต่นัด บ้านที่มีต้นกระท่อมจึงมักเป็นที่รวมคน “กินท่อม”

“มานั่งกินกัน น้ำร้อนหมดไปเป็นติก ๆ”

ในแต่ละชุมชนมักมีจุดชุมนุมของคน “กินท่อม” จะโดยนัดหมายหรือไม่ต้องนัดหมาย ผู้ใช้กระท่อมแถวบ้านทับชุมเห็ด มักมารวมกันที่ชมรมหมอพื้นบ้านและแพทย์แผนไทย อำเภอป่าบอน จังหวัดพัทลุง  คุยเล่น คุยงาน ติดตามสถานการณ์เรื่องหมอพื้นบ้านและยาสมุนไพร ใครได้ความรู้หรือยาใหม่ ๆ ก็นำมาแลกเปลี่ยนแบ่งปันกัน บางคนก็ถืองานติดมือมาทำด้วย

สายวันต้นปี ๒๕๖๕ หมอเผด็จ ศรีนวลขาว แพทย์แผนไทยประจำสถานีอนามัยเฉลิมพระเกียรติ ๖๐ พรรษา นวมินทราชินี บ้านควนปอม มากับโหลยาดองสองสูตรที่มีกระท่อมและกัญชาเป็นตัวยาหลัก

“สำหรับบุรุษ ใช้ใบท่อม ต้นกัญชา ว่านชักมดลูก สมุล-แว้ง ดองด้วยเหล้า ๑ ขวด น้ำผึ้งรวง ๑ ขวด ในโหลจุ ๓ ลิตร ผู้ชายดื่มกลางวันจะตื่นตัว บำรุงกำลัง เลือดลม  ส่วนสูตรสตรี เข้ารากกัญชา รากสามสิบ ว่านชักมดลูก กินก่อนนอน ๓๐ ซีซี คือ ๑ เป๊ก ดีสำหรับเลือดลมผู้หญิง ปรับสมดุล”

เช่นเดียวกับหมอศุภชัย หมัดหลี หมอพื้นบ้านที่ได้เกียรติบัตรรับรองให้ปรุงยากัญชาเมื่อ ๑ มิถุนายน ๒๕๖๔ มากับโหลกัญชาทั้งห้า ดองน้ำผึ้ง

หมอสมคิด ช่วยนุกูล ประธานชมรมหมอพื้นบ้านฯ อำเภอป่าบอน ต้มน้ำกระท่อมและตัวยาอื่นไว้ให้แช่เท้า และมีใบกัญชาสดไว้ต้อนรับแขกเหรื่อเต็มตะกร้าต้นกระจูด

“ผมเป็นหมอพื้นบ้านมา ๑๐ กว่าปี สืบทอดวิชานวดจากพ่อ  ปู่ของพ่อก็เป็นหมอนวดหมอยาสมุนไพร  พ่อเรียนจากปู่ เราสอนให้ลูก ซึ่งตอนนี้เขาเรียนต่อการแพทย์แผนไทย เขาบอกว่าถ้าได้ใบประกอบวิชาชีพ ไปต่อยอดได้มากกว่าหมอ พื้นบ้านที่สืบทอดจากทวดมาพ่อ มาถึงผม ผมสอนลูก และตอนนี้ผมสอนให้หลานด้วยแล้ว”

“ผมสอนให้ตั้งแต่รุ่นพ่อ” วิสุทธิ์ ช่วยนุกูล เป็นพ่อของหมอสมคิด ตอนนี้เขาอายุ ๗๐ แล้ว ยังสอนต่อให้รุ่นเหลนวัย ๙ ขวบด้วย ทั้งเรื่องยาสมุนไพรและการนวด

และผู้เฒ่ายังมีฝีมือด้านงานไม้ด้วย ทั้งกระดึงแขวนคอวัวจากไม้ขนุน ด้ามจับเครื่องมือเครื่องใช้ เครื่องมือการเกษตร ไม้เท้าที่เด่นเด็ดด้วยไม้คนทีดำ ซึ่งเป็นสมุนไพรแก้ปวดเมื่อยได้ดีเช่นเดียวกับกระท่อม

บทเต็มของคำกรองนี้บอกว่า “เหล้าว่าเอาเหวยเอาวา กัญชาว่าช้าก่อน ฝิ่นว่าคิดดูให้แน่นอน กระท่อมว่าหาบคอนยกให้ฉาน”

บอกบุคลิกฤทธิ์ของสิ่งเสพแต่ละอย่าง เหล้า-สูบฉีดเลือดขึ้นหน้าปลุกความกล้าบ้าบิ่น  กัญชา-พาไปทางอ่อนโยนใจเย็น ฝิ่น-เมานิ่งลึก  กระท่อม-กินแล้วสู้งาน

“กินท่อมไม่ไปเตะหน้าใคร ไม่ไปปีนเสาไฟฟ้า คนกินท่อมส่วนใหญ่เป็นคนใช้แรงทำงาน ตัดยาง ตัดปาล์ม” ท่อม ในคำจำกัดความของ ศุภวัฒน์ กล่อมวิเศษ แกนนำคนหนึ่งในการขับเคลื่อนงาน “น้ำพุโมเดล” ที่อำเภอบ้านนาสาร จังหวัดสุราษฎร์ธานี ก่อนนำไปสู่การปลดล็อกกระท่อมสู่เสรีอย่างที่เคยเป็นมาแต่ดึกดำบรรพ์

กระทั่งเมื่อไม่กี่ปีมานี้ตามร้านน้ำชายังมีใบกระท่อมให้กินฟรี และมีมัดใบกระท่อมสดวางขายในตลาด เพิ่งห่างหายไปตอนเจ้าหน้าที่เข้มงวดหลังวัยรุ่นนิยมนำใบกระท่อมไปต้มเป็นเครื่องดื่ม ๔x๑๐๐ 

เชาวลิต พินิจการ ช่างตีเหล็กวัย ๔๐ ปี ยังเคยมีประสบการณ์เก็บใบกระท่อมไปขายในตลาดปากพนัง จังหวัดนครศรีธรรมราช

“บ้านยายอยู่ริมคลองป่าระกำ มีต้นท่อมที่ตาปลูกไว้ ตอนราว ป. ๓ ป. ๔ ก่อนไปโรงเรียนผมต้องขึ้นท่อมมามัดเป็นกำ กำหนึ่งมีสี่มัดหรือที่เราเรียกว่าแบ้ แบ้ละราว ๑๐ ใบ ส่งให้แม่ค้าตลาดปากพนังขายให้ตังเกเรืออวน กรรมกร สมัยก่อนถูกมาก กำละ ๔-๕ บาท ถือเป็นรายได้เสริม เป็นวิถีชีวิตทุกวัน จนท่อมมาถูกโค่นช่วงราว ๑๐ ปีก่อน ที่เขาปราบหนัก ๆ
ตอนวัยรุ่นเอาไปต้มน้ำท่อม ๔x๑๐๐”

กระท่อมถือเป็นใบไม้ที่มีบทบาทหน้าที่ทางสังคมวัฒนธรรมของท้องถิ่นใต้ เป็นยาชูกำลังของท้องถิ่นที่ช่วยกระตุ้นให้ออกไปทำงานกลางแจ้ง เสริมแรงการทำงานหนักในไร่นา ในสวน จนถึงเรืออวนกลางทะเล

ใช้เป็นยารักษาโรค เป็นของกินขบเคี้ยวสังสรรค์กับเพื่อนฝูง และต้อนรับแขกที่มาเยือน นับเป็นใบไม้ทางวัฒนธรรมที่ช่วยสานความสัมพันธ์ของผู้คนในสังคม ทั้งในงานประเพณี งานบวช งานแต่ง งานศพ ตามลานกีฬาพื้นบ้าน สนามวัวชน ชนไก่ เซ่นไหว้เจ้าที่ ไหว้ครูหมอ บรรพบุรุษ บูชาสิ่งศักดิ์สิทธิ์ ฤทธิ์ที่ว่าเป็นยาเสพติดเทียบไม่ได้กับเหล้า ฝิ่น  ตามข้างบ้านเรือนคนใต้จึงพบเห็นต้นกระท่อมได้ทั่วไป จนถึงแถบภูมิภาคเอเชียตะวันออกเฉียงใต้

กระท่อม ในทางวิชาการพฤกษศาสตร์ระบุว่าเป็นพืชวงศ์เดียวกับกาแฟ มีชื่อวิทยาศาสตร์ว่า Mitragyna speciosa (Korth.) Havil. วงศ์ Rubiaceae เป็นไม้ยืนต้นขนาดกลาง  สูงได้ถึง ๓๐ เมตรหรือมากกว่า ลำต้นตรง เปลือกต้นสีเทา
ใบเดี่ยวรูปไข่ เรียงเป็นคู่ตรงกันข้าม  โคนใบป้าน ปลายใบแหลม ขอบใบเรียบ ผิวใบเรียบลื่น แผ่นใบบาง ด้านท้องใบมีเส้นใบเป็นสันเห็นได้ชัดเจน และมีเส้นแขนงใบข้างละ ๑๐-๑๕ เส้น ที่เส้นใบเป็นสีแดงเรียกชนิดก้านแดง เส้นใบสีเขียวเรียกชนิดก้านเขียว บางชนิดปลายใบเป็นหยักเรียกหางกั้ง ใบมีขนาดสองถึงสามนิ้วมือหรือเท่าฝ่ามือ แตกต่างกันในแต่ละพื้นถิ่น ออกดอกที่ปลายกิ่ง ดอกเป็นช่อกระจุกแน่นทรงกลม เมื่อแรกบานมีสีขาวนวลแล้วเปลี่ยนเป็นสีเหลือง มีกลิ่นหอมอ่อน ๆ เป็นชนิดดอกสมบูรณ์เพศ ผลทรงกลมเส้นผ่านศูนย์กลาง ๒-๓ เซนติเมตร ภายในผลย่อยมีเมล็ดประมาณ ๑๕๐ เมล็ด มีปีกบาง ๆ ปลิวไปได้ไกลตามแรงลม และสามารถแขวนลอยไปกับน้ำได้ง่าย จึงมักพบต้นกระท่อมได้ง่ายตามริมคลองต้นน้ำและที่ชื้นแฉะ ในร่องสวน ทุ่งนา และในป่าธรรมชาติในแถบคาบสมุทรมลายู มาเลเซีย เกาะบอร์เนียว สุมาตรา นิวกินี และฟิลิปปินส์ 

กระท่อมเป็นยาเสพติดประเภท ๕ ในพระราชบัญญัติยาเสพติดให้โทษ พ.ศ. ๒๕๒๒ เช่นเดียวกับกัญชาและฝิ่น แต่ในตำรายาโบราณบอกว่า กระท่อมกับกัญชาเป็นยาบำบัดฝิ่น

“ผมจะเล่าให้ฟัง คนหนุ่มอายุเกือบ ๓๐ แล้ว นั่งร้องไห้อยากยา เงินไม่มี ‘ผมอยากหยุด สงสารแม่ อยากบวชให้แม่’ ‘อยากหยุดจริงหรือ’ ‘จริง’ ผมผลักกระติกใส่ใบท่อมให้ ‘นี่อยากหยุดยา มึงกินเถอะ กูก็ไม่ไปไหน จะนั่งอยู่นี่แหละ’ สามใบแรกจนถึง ๑๕ ใบ น้ำมูกน้ำตาหาย เรี่ยวแรงกลับมาในช่วงไม่ถึงครึ่งชั่วโมง เหมือนที่ข้อมูลทางเคมีบอกว่าสารไมทราไจนีน (mitragynine) ออกฤทธิ์ตั้งแต่ ๓ นาที กระท่อมนี่เป็นตัวหยุดยาเสพติดชนิดอื่น”

ศุภวัฒน์ยืนยันจากประสบการณ์ตรงในชุมชนน้ำพุ จังหวัดสุราษฎร์ธานี

เขาเป็นคนหนึ่งที่ใช้กระท่อมในชีวิตประจำวันมาตั้งแต่หนุ่ม จนชราฟันฟางเหลือไม่ครบ เคี้ยวไม่คล่อง ต้องหันมาตำด้วยตะบันที่ใช้ตำหมาก หรือบางทีก็ใช้ “บอกบิด” ขยี้ใบกระท่อมให้แหลกก่อนใส่ปากคราวละ ๓ ใบ วันละไม่เกิน ๓๐ ใบ ตามเกณฑ์ประมาณการใช้ในแต่ละคนต่อวันที่ระบุในธรรมนูญชุมชน ซึ่งเขามีส่วนร่วมในกระบวนการทำงานมาตั้งแต่ต้นเมื่อปี ๒๕๕๙ หลังจากนั้นเขายังคงร่วมขับเคลื่อนเรื่องกระท่อมต่อมา โดยทำงานทั้งกับเยาวชนในท้องถิ่นและนักวิชาการมหาวิทยาลัย ในประเด็นเกี่ยวกับการใช้กระท่อมอย่างปลอดภัยและสอดคล้องกับความสงบสุขของชุมชน 

เรื่องเล่าจากประสบการณ์ส่วนตัวของศุภวัฒน์เป็นข้อมูลเชิงมุขปาฐะที่ผู้อ่านสามารถใช้วิจารณญาณในการรับฟัง ซึ่งสอดคล้องกับข้อมูลทางวิชาการที่ผ่านการทบทวนวรรณกรรม การปริวรรตตำรายาโบราณ รวมทั้งงานศึกษาวิจัยสมัยใหม่ก็พบว่ากระท่อมเป็นยาถอนยาเสพติดอื่นได้

อย่างยาทำให้คนอดฝิ่น ใน คัมภีร์แพทย์ไทยแผนโบราณ เล่ม ๓ ขุนโสภิตบรรณลักษณ์ (อำพัน กิตติขจร) ระบุให้เอาขี้ยา ๒ สลึง เถาวัลย์เปรียงพอประมาณ กัญชาครึ่งกำ ใบกระท่อมเอาให้มากกว่า ยาอย่างอื่น ต้มกิน ให้กินตามเวลาที่เคยสูบฝิ่น เมื่อกินไป ๑ ถ้วย ให้เติมน้ำ ๑ ถ้วย ให้ทำดังนี้ จนกว่ายาจะจืด เมื่อกินจนน้ำจืดแล้วยังไม่หาย ให้ต้มกินหม้อใหม่ต่อไป

ในตำรับยาแผนโบราณฉบับเดียวกันนี้ ยังระบุถึงสรรพคุณของกระท่อมอีกหลายขนาน ในกลุ่มโรคบิด โรคท้องร่วง

ยาหนุมานจองถนนปิดมหาสมุทร ใช้ใบกระท่อม ใบกระพังโหม ใบทับทิม ใบสะแก เบญกานี ผลกล้วยตีบ ลูกทับทิมอ่อน ชันย้อย ดินกิน กระเทียมกรอบ บดละลายน้ำเปลือกต้นคาง แก้ท้องร่วงอย่างแรง

ยาแก้บิดลงเป็นเลือด ใช้ใบกระท่อม ขมิ้นอ้อย ไพล เมล็ดผักกาด กระพังโหมทั้ง ๒ ตำใส่กระบอกไม้ไผ่สีสุก เอาสุราเป็นน้ำหลามแทรกฝิ่นกิน แก้บิด

ยาแก้บิดหัวลูก ใบกระท่อม ใบพลู ๓ ใบ ใบไม้ทั้งสองปิ้งให้เกรียม กระเทียมสุกบด แทรกฝิ่น  ละลายน้ำปูนใส น้ำกระชายกิน แก้บิด

เช่นเดียวกับรายงานการวิจัยเมื่อปี ๒๕๔๘ เกี่ยวกับภูมิปัญญาการใช้กระท่อมเป็นยาของหมอพื้นบ้านภาคใต้ ๑๔ จังหวัด ที่มีประสบการณ์ใช้สมุนไพรกระท่อมมาเกิน ๑๐ ปีที่ จุไรทิพย์ หวังสินทวีกุล และ ดาริกา ใสงาม อ้างไว้ใน “บริบทของพืชกระท่อมกับการแพทย์แผนไทย” รายงานถึงร้อยละของโรคที่หมอพื้นบ้านภาคใต้เลือกใช้พืชกระท่อมมาเป็นยารักษาห้าอันดับแรก คือ โรคท้องร่วง ร้อยละ ๖๗.๔  โรคเบาหวาน ร้อยละ ๖๓.๓  โรคปวดเมื่อย ร้อยละ ๓๒.๗ แก้ไอ ร้อยละ ๒๖.๕  ขับพยาธิ แก้ปวดท้อง นอนไม่หลับ ร้อยละ ๑๔

โดยใช้ทั้งการเคี้ยวกินใบสด และใช้ใบ กิ่ง เปลือกต้น ราก เนื้อไม้ หรือใช้ต้นกระท่อมต้นเล็ก สับใส่หม้อต้มน้ำกิน

ที่น่าสนใจมากคือการใช้กระท่อมในการลดระดับน้ำตาลในเลือดของผู้ป่วยเบาหวาน ซึ่งบางตำรับใช้กระท่อมเพียงชนิดเดียว ใช้กระท่อมทั้งห้าส่วน ต้มน้ำรับประทานครั้งละ ๓-๕ ช้อนแกง เช้า-เย็น และเคี้ยวใบวันละหนึ่งใบ นาน ๔๑ วัน