ตำนานการสร้างวัดสังข์กระจายข้างต้นบอกชัด นายสังข์ (สายพระ) ผู้ชอบพอกับนางแม่มดจ่าย (สายผี) ได้อุทิศศรัทธาร่วมใจสร้างวัด แต่เมื่อจะขอพระราชทานวิสุงคามสีมา ชาย (สายพระ) กับหญิงแม่มด (สายผี) ต่างออกอาการ “แม่มดจ่ายกับนายสังข์เกิดแตกต่างกัน” ดังอธิบายไว้ชัดเจนในวิกิพีเดียเรื่องของประวัติวัดสังข์กระจายว่า “ผู้สร้างก็เกิดทะเลาะเกี่ยงแย่งกันจะเอาชื่อตนมาเป็นชื่อวัด” (ดูรายละเอียดเพิ่มใน https://th.wikipedia.org/wiki/วัดสังข์กระจายวรวิหาร)

ท้ายสุดของการวิวาทแตกหักระหว่าง “สายพระ” กับ “สายผี” จบลงด้วยการที่ “เจ้าฟ้าเจ้าแผ่นดิน” เข้ามาพิพากษา ดังปรากฏต่อมาว่า พระมหากษัตริย์รัชกาลที่ ๑ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมีพระราชดำรัส วัดที่นายสังข์กับแม่มดจ่ายสร้างนั้นไม่สมเกียรติยศเจ้าจอมแว่น จะสร้างพระราชทานใหม่ จากนั้นรัชกาลที่ ๑ ได้พระราชทานนามวัดตามเหตุที่ขุดเจอหอยสังข์และพระกัจจายน์ว่า “วัดสังข์กระจาย”

แม้มีเรื่องเล่าของหอยสังข์กับพระกัจจายน์ที่ขุดได้มาใช้เป็นชื่อวัด แต่ถึงกระนั้นพิจารณาอย่างละเอียดแล้ว เรายังเห็นเค้าเงาของนาม “นายสังข์ (สายพระ)” กับ “แม่มดจ่าย (สายผี)” เข้ามาสังฆกรรมร่วมกันอยู่ในการก่อร่างสร้างเริ่มวัดสังข์กระจายอย่างเด่นชัด 

ประมาณ ๒๔๐ ปีก่อน สมัยรัชกาลที่ ๑ ต้นกรุงรัตนโกสินทร์ครั้งแผ่นดินใหม่ เป็นอันจบเหตุสองขั้วทั้งการร่วมมือร่วมใจกับการวิวาทขัดแย้งระหว่างสถาบันพระกับสถาบันผี ลงด้วยวิธีจัดการของสถาบันพระมหากษัตริย์ ดังปรากฏในตำนานการก่อสร้างวัดสังข์กระจายเสมือนภาพเงาสะท้อนให้เห็นโครงสร้างสังคมพุทธ-ผี ความสัมพันธ์ระหว่างเจ้า-ไพร่ อย่างชัดเจนแจ่มแจ้ง จากวิถีแม่มดในสังคมพุทธไทยที่หยั่งรากลึกมั่นคงอย่างที่สุดตลอดช่วงเวลาหลายร้อยปีของการสืบเนื่องจากพระราชอาณาจักรสยามมาถึงรัฐไทยปัจจุบัน

แม่มดในพระธรรมเจ็ดคัมภีร์ย่อแลสมุดมาลัย

ยังมีการกล่าวถึงแม่มดอย่างลงรายละเอียดมาก ๆ ปรากฏอยู่ในหนังสือ พระธรรมเจ็ดคัมภีร์ย่อแลสมุดมาลัย ซึ่งเป็นวรรณคดีสมัยอยุธยา ฉบับที่ดิฉันตรวจสอบคัดลอกมาพิมพ์ขึ้นเมื่อปี ๒๔๕๔ ต้นสมัยรัชกาลที่ ๖

เนื้อหาในหนังสือ พระธรรมเจ็ดคัมภีร์ย่อแลสมุดมาลัย ภาคส่วนของสมุดมาลัย กล่าวถึงพระมาลัยผู้สามารถเสด็จไปได้
ทั้งนรกและสวรรค์ โดยมีเรื่องยืดยาวเล่าถึงคนต้องรับกรรม
เกิดเป็นเปรต ฝีหนองยุ่ยเปื่อยเหม็นเน่าทุกส่วนสังขาร ต้องแกะหนองฝีตนเองดูดจ๊วบ ๆ เป็นอาหารหล่อเลี้ยงเลือดเนื้อ (นางเปรตในสมุดมาลัยน่าจะสืบเนื่องต้นรากมาจากมังคุลิตถีสูตรใน พระไตรปิฎก)  เนื่องด้วยในช่วงมีชีวิต เหล่า ๆ คุณเธอประพฤติตนเป็นแม่มด หญิงอัปรีย์ คนนอกเส้นทางพระพุทธ

ดิฉันอ่านแล้วยังต้องยกแขนตัวเองขึ้นดม ๆ พิสูจน์กลิ่น ไอ๊หยา...นี่ฉันกับน้อง ๆ กลุ่มผู้หญิงที่ทำงานทางจิตวิญญาณ มิเน่าไปทั้งตัวแล้วหรือกู !

ในคัมภีร์ทางพุทธศาสนา เรื่องของแม่มดที่ดิฉันตรวจสอบมาจึงมีในสามประเด็น คือ

๑. หญิงแม่มดทำชั่วอัปรีย์ หลอกลวงฉ้อฉล จะไปเกิดเป็นเปรต ร่างกายเน่าเหม็นสะอิดสะเอียน แร้งการุมทึ้งแผลฝีไม่เลิกรา

๒. คนเชื่อแม่มดจะบังเกิดเป็นลักษณาการต่าง ๆ กึ่งสัตว์กึ่งคน อยู่อย่างลำบากน่าเกลียดดั่งอสุรกาย ศพซาก

๓. คนตื่นตกใจกลัวตัวสั่นผิดปรกติ แม้หญิงสูงศักดิ์อย่างนางมัทรีก็ตัวสั่นระรัว หลุดจากสภาพปรกติไปเป็นเหมือนแม่มดได้

ภาพลักษณ์แม่มดในคัมภีร์พุทธศาสนาจึงมีลักษณะของผีเปรต กึ่งสัตว์กึ่งคน รวมถึงอาการผิดปรกติ ผิดสำแดงหลุดโลก ที่มนุษย์ธรรมดาสูงศักดิ์เขาไม่เป็นกัน

สำหรับการพึ่งผี พึ่งมดหมอคนทรงใน นิราศพระประธม บอกชัด นี้คือความเป็นจริงในยุคมหากวีสุนทรภู่ แล้วยังต่อเนื่องมาถึงยุคนี้ด้วย  สำหรับชาวบ้านทั่วไป การเข้าวัดเป็นการทำบุญ สะสมบุญ อุทิศกุศลให้คนรัก หมาแมวส่ำสัตว์แสนรักที่ตายจาก แต่พุทธแท้และอุดมคติไปถึงพระนิพพานไม่ใช่ที่พึ่ง การปฏิบัติสมาธิภาวนาทางพุทธศาสนาไม่ใช่ที่พึ่งของชาวบ้านไทย 

ที่พึ่งพิงหลักดังที่เป็นมาตลอดหลายร้อยปีคือผี โดยมีแม่มด หมอทรงเป็นสื่อกลาง ถ้าจะพึ่งพุทธก็คือไปขอตะกรุดเครื่องรางของขลัง ขอหยูกยาสมุนไพรจากหลวงพ่อหลวงปู่ หรือให้หลวงพ่อหลวงปู่ดูหมอให้ ทำพิธีไล่ผี ต่ออายุ สะเดาะเคราะห์  ซึ่งทั้งหมดเป็นเรื่องของภูตผี ไสยศาสตร์ เสียมากไม่ใช่เรื่องการบำเพ็ญภาวนาเพื่อบรรลุนิพพาน

แม้การบรรลุนิพพานจะเคยเป็นอุดมคติของชาวบ้าน ไพร่ เจ้า ชนทุกชั้นในสังคมไทยช่วงก่อนเปิดประเทศรับวัฒนธรรมฝรั่งตะวันตก หากเส้นทางไปนิพพานของชาวบ้านไทยในอดีตนั้นกำกับมาด้วยเรื่องของ “ผี” ของมด ของหมอ แทบจะล้วน ๆ ก็ว่าได้

แม่มดกับการเกิด

สมัยต้นรัตนโกสินทร์ยังมีวรรณคดีที่บันทึกเรื่องราวชาวบ้านไทยไว้เพียบพร้อมบริบูรณ์ที่สุดคือ ขุนช้างขุนแผน ซึ่งเล่าถึงแม่มดไว้หลายตอน ตั้งแต่ต้นเรื่องแม่มดก็เผยโฉมออกมาชัดเจนในฉากการคลอดลูก ให้เราได้เห็นภาพตัวตนของแม่มดเป็นผู้เป็นคนเหมือนจะจับต้องได้ ดังที่กล่าวถึงนางศรีประจันแม่นางวันทองว่าตอนจะคลอดลูกนั้น เธอมีอาการ

“เจ็บรนก็พ้นที่จะกลั้น ลุกขึ้นถีบยันจะคลอดเคลื่อนกลิ้งเกลือกเสือกร้องก้องทั้งเรือน จิตประหวั่นฟั่นเฟือนไม่สมประดี  ปู่ย่าตายายทั้งพ่อแม่ หมอตำแยแม่มดที่ถือผี ต่างมาพร้อมกันในทันที พี่ป้าน้าอาที่ข้าไท”

ถึงยุคนี้คนรุ่นปัจจุบันคงงงไม่เสร็จว่า ในการคลอดลูก ทำไมหมอตำแยจะต้องมีแม่มดติดตามไปด้วย คนรุ่นเราเข้าใจไม่ได้ คนละโลกกันไปแล้ว

ดิฉันได้ถามพ่อ-อาจารย์ล้อม เพ็งแก้ว ถึงเรื่องนี้  พ่อบอกว่าเวลาคลอดลูก หมอตำแยต้องพาแม่มดไปด้วย เพราะเป็นคนรู้ทางใน รู้ว่าถึงเวลาคลอดลูกหรือยัง จะเกิดอันตรายกับแม่และลูกหรือไม่ ซึ่งแม่มดรู้ได้ด้วยการเข้าทรง หรือหยั่งรู้ด้วยจิต คนอื่นไม่รู้ หากมีแม่มดอยู่ใกล้ ๆ ก็พามาช่วยกัน ถ้าไม่มี-หมอตำแยก็จัดการคนเดียว

เรื่องของหมอตำแยต้องไปจัดการหญิงคลอดลูกพร้อมแม่มด เป็นเรื่องปรกติที่โลกโบราณต้องเป็น ต้องมี ต้องทำ อย่างเคร่งครัดก็ว่าได้  ดิฉันพบหลักฐานอยู่ในคัมภีร์ประถมจินดา ในงานชุด ตำราเวชศาสตร์ฉบับหลวง รัชกาลที่ ๕ ซึ่งเป็นตำราการแพทย์ของไทยและตำราสมุนไพรพื้นบ้าน

คัมภีร์ประถมจินดาเดิมอยู่ในตำรับอายุรเวท มีมาตั้งแต่สมัยตักสิลารุ่งเรืองในอินเดีย ยาวนานกว่า ๕,๐๐๐ ปี  ก่อนพุทธกาลสำนักตักสิลาก็เจริญมาแล้ว ดังนั้นคัมภีร์ประถมจินดาจึงเก่าแก่มาก และเข้ามาในแผ่นดินสุวรรณภูมิพร้อมพราหมณ์อินเดีย ตั้งแต่ก่อนยุคทวารวดีด้วยซ้ำ คือมากกว่า ๑,๐๐๐ ปี  บัดนี้คัมภีร์ประถมจินดาฉบับหลวงของไทยเหลืออยู่ ๑๑ เล่ม ชวนอ่านยิ่ง ๆ  ดิฉันได้ตรวจสอบและนั่งอ่านไปเรื่อย ๆ พออ่านถึงเล่ม ๓ ก็พบเรื่องที่ตัวเองเสาะหา มีเนื้อความดังนี้

“พระอาจาริยเจ้าท่านกล่าวไว้ว่า ถ้าแพทยผู้ใดก็ดี หมอตำแยแม่มดผู้ใดก็ดี  แลจะถือครรภ์ให้กุมารคลอดไปเบื้องหน้านั้น ให้บูชาบวงสรวงพระมหาเถรตำแยก่อน จึ่งประสิทธิทุกประการ”

ข้อความในคัมภีร์ประถมจินดาเป็นหลักฐานชี้ชัด แม่มดได้เข้าไปเกี่ยวข้องกับหมอตำแย ร่วมกันทำหน้าที่กำกับการคลอดลูกมานับพัน ๆ ปีแล้ว  หน้าที่นี้ทำให้ครั้งอดีต การเป็นและการดำรงอยู่ของ “แม่มด” ในสังคมไทยแข็งแรงมั่นคงมาก เพราะคนเราไม่ว่าจะชั้นสูง ชั้นต่ำ เจ้า ไพร่ ภิกษุ นางชี ชีปะขาว ทาส ทาสี ทุกคนล้วนออกจากท้องแม่ แต่ละคนยังมีผัว มีเมีย ตั้งท้องคลอดลูก ไพร่เจ้าแทบทุกคน ถ้าไม่ไปลูกหลุดกลางตลาดเหมือนลูกแมวลูกหมา ทุกผู้คนที่ออกจากครรภ์มารดาล้วนผ่านมือแม่มดแทบทั้งสิ้น นี้คือความจริงของสถาบันแม่มดที่คนยุคนี้ลืมเลือนไปหมดสิ้น

ต้นไม้ใหญ่ริมทางสามแพร่ง มีคนเอาชุดไทยไปสักการะนางไม้ เห็นอยู่บ่อยครั้งตามต้นไม้ใหญ่ริมนา ริมหมู่บ้านชนบทไทย

แม่มดรักษาอาการป่วยไข้

ในสมัยรัชกาลที่ ๓ ปรากฏเรื่องของแม่มดอยู่ใน โคลงโลกนิติ สุภาษิตเก่าแก่ครั้งกรุงศรีอยุธยา  นักปราชญ์สมัยอยุธยาได้รวบรวมสุภาษิตภาษาบาลีและสันสกฤตในคัมภีร์ต่าง ๆ ของอินเดีย คือ คัมภีร์โลกนิติ คัมภีร์โลกนัย ตลอดจนคัมภีร์พระธรรมบท มาแปลเป็นภาษาไทย แต่งเป็นคำโคลง รวมเรียกว่า โคลงโลกนิติ

เมื่อรัชกาลที่ ๓ ทรงปฏิสังขรณ์วัดพระเชตุพนวิมลมังคลาราม ในปี ๒๓๗๔ พระองค์มีพระราชประสงค์ให้จารึก โคลงโลกนิติ ลงแผ่นหินในวัดพระเชตุพนฯ ไว้เป็นธรรมทาน จึงโปรดเกล้าฯ ให้สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาเดชาดิศร รวบรวม โคลงโลกนิติ ของเก่ามาสอบชำระแก้ไขใหม่ ให้ประณีต เรียบร้อย บริบูรณ์ เพื่อเป็นหลักประพฤติปฏิบัติของประชาชนต่อไป

ใน โคลงโลกนิติ ที่กรมพระยาเดชาดิศรสอบชำระแก้ไขรวบรวมไว้ มีสุภาษิตเกี่ยวกับแม่มดวินิจฉัยรักษาไข้ผู้คน ด้วยเหตุแห่ง “ผีทำ” ดังนี้

หมอแพทย์ทายว่าไข้ ลมคุม
โหรว่าเคราะห์แรงรุม โทษให้
แม่มดว่าผีกุม ทำโทษ
ปราชญ์ว่ากรรมเองไซร้ ก่อสร้างมาเอง ฯ

สุภาษิตข้างต้นบ่งบอกถึงคนต่างวิชาชีพย่อมวินิจฉัยเหตุต่าง ๆ ตามประสบการณ์ ความรู้ความเชี่ยวชาญของตน เมื่อพบคนป่วย หมอยาจะบอกว่าเนื่องเพราะเลือดลมไม่ปรกติ, หมอดูโหราจารย์บอกว่าเป็นเพราะเคราะห์ร้ายถามหา, ส่วนแม่มดก็บอกว่าถูกภูตผีทำโทษในความผิดที่ไปก่อไว้, สำหรับนักปราชญ์ราชบัณฑิตจะระบุว่า คือวิบากที่ต้องรับจากกรรม
ที่ทำไว้

โคลงโลกนิติ มีที่มาจากสุภาษิตอินเดีย นี้เป็นหลักฐานว่าอินเดียก็มีแม่มดมาตั้งแต่ยุคบรรพกาล และแม่มดก็ทำหน้าที่ดูแลคนป่วยไข้  ในแผ่นดินสุวรรณภูมินี้ แม่มดก็ทำหน้าที่รักษาคนป่วยด้วยเช่นกัน สุภาษิตใน โคลงโลกนิติ จึงคุ้นเคยแพร่หลายในหมู่คนไทยมาตั้งแต่ยุคอยุธยา

แม่มดหาของหาย

หน้าที่สำคัญของแม่มดอีกประการหนึ่งคือค้นหาของหาย

ดิฉันพบข้อมูลนี้ในวรรณกรรมท้องถิ่นภาคใต้ พระนิพพานโสตร เขียนขึ้นสมัยต้นรัชกาลที่ ๕ เล่าเรื่องการค้นหาตำแหน่งสิ่งศักดิ์สิทธิ์ที่บรรจุในพระบรมธาตุ ขยายความไทยเป็นไทยก็คือ ตามหาว่ากระดูกพระพุทธเจ้าถูกฝังบรรจุไว้ตรงไหน  นี้เป็นหลักฐานยืนยันชัดว่า ย้อนกลับไปตั้งแต่ ๑๐๐ กว่าปีก่อนในสมัยรัชกาลที่ ๕ ผู้ทำหน้าที่สื่อสารกับพลังเหนือธรรมชาติเพื่อค้นหาของหาย หลัก ๆ คือ “ผู้หญิง” โดยเฉพาะหญิงชราที่โบราณไทยเรียกว่ายายมด

วิถีของแม่มด-ยายมด คงเป็นวิชาชีพที่แพร่หลายเป็นปรกติในโลกโบราณ เพราะเมื่อพระเจ้าธรรมโศกราช เจ้ากรุงอินทปัต ตัวละครหลักใน พระนิพพานโสตร ประกาศหาคนมาสืบค้นกระดูกของพระพุทธเจ้า พระองค์ได้ตัวยายมดมามิใช่เพียงคนสองคน หากควานหามาได้กลาดเกลื่อนทั่วทั้งเมือง ดังที่พระองค์ “มีบัญชาแก่เสนี” อย่างชัดแจ้งเด็ดขาด ดังนี้

“ว่าสูจงเร่งไป สถานใดยายมดมี รู้เวทวิเศษดี ดูนาทีฤกษ์เพลา เอามาให้จงได้ สูทั้งหลายอุเบกษา จะให้ทายเพลา เราจะหาเอาที่ดี”

ครั้นเสนีเสนารับราชโองการแล้ว ก็เกิดกระบวนการตามล่าหายายมด ลากตัวคร่าตัวกันอุตลุดชนิดที่

“สงสารแต่ยายมด แก่ค้อมคดเป็นอัปรา เขาเกาะจำเพาะมา เฒ่าอุตส่าห์มาเดินไป เหนื่อยพักหอบห้อแห้ ด้วยแรงแก่ค่อยคลาไคล อ้าปากหยุดหายใจ ยกมือไหว้นายเสนี นายเอ้ยได้เห็นดู หยุดสักครู่นั่งที่นี่ ถ้าประทานสิ่งไรมี ยายจะให้แก่เจ้าหลาน เสนีว่ามิได้ ยายจะให้กลัวโองการ อุตส่าห์ไม้เท้าคลาน หยุดช้านานกลัวความตาย”

สำหรับเหล่ายายมดประจำเมืองอินทปัตมีใครกันบ้างนั้น วรรณกรรมเรื่องนี้ก็แจกแจงไว้อย่างละเอียดว่า

“ได้มายายมดยศ เขาปรากฏยิ่งทั้งหลาย คนหนึ่งยายมดสาย เฒ่าเคยทายได้รางวัล เขาลือเล่าปรากฏ ตนยายดีกระหยัน สิ่งใดใครฝังนั้น ลงไว้ยังปฐพี เงินทองของฝังไว้ ช้านานได้เป็นหลายปี ตนเง้าดูแต่ละที แต่ละคราได้ประทาน สิ่งนี้แลยายเฒ่า จึงท่านท้าวมีโองการ เร่งเดินอย่าช้านาน เบื้องหน้าท่านยายจะได้ดี ได้มายายมดหู แกคนรู้ดูสิ้นที คนหนึ่งยายมดมี ยอมตัวดีเคยทักทาย ได้มายายมดอิน ปากแหว่งวิ่นดูแยบคาย ยายจันขันแข็งได้ ถือภูตพรายผีมายา ได้มายายมดเกิด แกดีเลิศเป็นหนักหนา คิดเข้าแปดยายตรา เพราะเคยมาเชื่อภูตผี ยายมดทั้งหนุ่มแก่ มาอัดแอถึงภูมี กราบทูลมูลคดี รับสั่งว่าให้คุมอยู่...หมู่ยายมดทั้งหลาย เง้าแล้วทายฤกษ์นาที พร้อมกันว่าวันดี หมู่พราหมณ์ชีทูลทรงธรรม์”

นานายายมดดูจะมาอัดแน่นกันเต็มเมืองเพื่อทำพิธีเพ่งหาของ ด้วยวิธีใช้จิตหยั่งถึงโดยตรง (intuition) ตรวจสอบ ซึ่งมีคำศัพท์เฉพาะเรียกอากัปกิริยานี้ว่า “เง้า”

การใช้พลังจิตเพ่งหาของหายที่มีคำศัพท์เฉพาะว่า “เง้า” นี้ เลือนหายจากสังคมไทยแล้ว เพราะไม่มีคำนี้ปรากฏอยู่ในพจนานุกรมภาษาไทยเล่มใด ๆ อันหมายถึงว่าการ “เง้า” ได้เลิกทำไปนมนานจนไม่มีใครใช้ ไม่มีใครรู้จักวิธีการนี้กันอีก

วรรณกรรมศาสนา พระนิพพานโสตร มีบันทึกท้ายเล่มว่าเขียนจบเมื่อปี ๒๔๑๕ สมัยต้นรัชกาลที่ ๕ ซึ่งช่วงนั้นเหล่า “ยายมด” น่าจะยังคงมีชีวิตทำหน้าที่แข็งขันอยู่ในหมู่สังคมชาวบ้าน จึงปรากฏหลักฐาน วิถีการเป็น-การใช้ ยายมดมากมายทั่วทุกหนแห่ง ไปชุมชนไหนก็นำตัวมาได้นับสิบคน ดังปรากฏในวรรณกรรมท้องถิ่นภาคใต้ฉบับนี้

เรื่องน่าสนใจอีกประเด็นหนึ่งในกรณีของแม่มดก็คือ ทั้งในนิพพานโสตร, ขุนช้างขุนแผน, ลิลิตพระลอ ต่างบอกชัดถึงลักษณะยายมดเมืองไทยว่า เป็นหญิงแก่ มีความสามารถดูของหาย ทำเสน่ห์ รักษาไข้ ถอนอาคม ใช้อาคมได้นานาสารพัด และยังเก่งเรื่องดูดวง เรื่องคลอดลูก ยาสมุนไพรรักษาโรค อันหมายถึงว่าความรู้ในการใช้จิตหยั่งถึงโดยตรง (intuition) ไม่ได้มีแต่เฉพาะในผู้ชาย หมอยาชาย หรือพระสงฆ์องค์เจ้าเท่านั้น สำนวนไทย วรรณกรรมเก่าของไทย ต่างยืนยันว่า เผ่าพันธุ์เพศหญิงคือผู้มีความรู้ความสามารถในการใช้พลังจิต อยู่ควบคู่มากับคนไทยทุกชั้นวรรณะ ทุกเพศวัย ทั้งเจ้า ไพร่ ทาส ทาสี เอกสารหลักฐานต่าง ๆ ที่ดิฉันรวบรวมมาจากการลงทำงานกับคนเฒ่าชาวบ้านทั่วทุกภูมิภาคไทยล้วนบ่งชี้ว่า คนทำหน้าที่ติดต่อกับพลังเหนือธรรมชาติ แต่เดิมนั้นมีผู้หญิงเป็นหลักสำคัญ

ในอดีตชาวบ้านไทยแบ่งพื้นที่ชัด “ผู้ชายเลี้ยงผี ผู้หญิงเข้าทรง” คนทรงในอดีตเป็นผู้หญิง เป็นแม่มดทั้งนั้น  ภาษาไทยมีคำเรียกผู้หญิงเข้าทรงว่า “มด” ส่วนผู้ชายทำหน้าที่ทางพิธีกรรม เรียกกันว่า “หมอ”  ซึ่งผู้ชายที่มีความสามารถในการใช้พลังจิต ใช้ intuition มักไปเป็นครูหมอ ชีปะขาว นักบวช พระสงฆ์เกจิอาจารย์ เจ้าสำนักดาบ ตีอาวุธ และครูช่างทำงานศิลปะไทยต่าง ๆ

แต่ท้ายสุด ชาวบ้าน ผู้คน ยังต้องอาศัยผู้หญิงแม่มดจัดการแก้ปัญหาชีวิตประจำวัน รักษาคนป่วยไข้ หาของหาย ถอนอาคม ทำเสน่ห์ เป็นหลักสำคัญอยู่นั้นเอง

บุคคลไหนออกจากท้องแม่ขณะที่ดาวหนึ่งในสามกลุ่มนี้ขึ้นริมขอบฟ้าตะวันออก จะมีดวงจิตสามารถเข้าถึงธรรมขั้นสูง เป็นผู้ชายถ้าเป็นนักบวชก็ได้ญาณขั้นสูง ถ้าเป็นผู้หญิงก็เป็นนักบวชสตรี หรือมีพลังอำนาจทางจิตเป็นแม่มด

ดัง ตำราดูนิมิตและฤกษ์ยาม จากจังหวัดสงขลา กล่าวไว้ดังนี้

“อัศเลส ฤกษ์ ๙ ประจำเมืองจีน...ผู้ใดเกิดในฤกษ์นี้ ถ้าเป็นชีจะได้เป็นสังฆปรินายก ดำรงพระศาสนา บ่มิจะเป็นฤษีมุนี ถ้าเป็นหัต (คฤหัสถ์) จะได้เป็นเสมียนนักการแลหมอโหร ถ้าผู้หญิงจะได้เป็นเมียผู้ใหญ่ แลจะได้ชื่อเสียง แม้นถ่อยจะเป็นแม่มด”

ส่วนใน ตำราฤกษ์บน จากห้องเอกสารโบราณ หอสมุดแห่งชาติ ที่ดิฉันไปคัดลอกมาเมื่อปี ๒๕๓๙ มีข้อความว่า

“เชฏฐฤกษ์ ๑๘ ประจำเมืองกาสีกราช...ผู้ใดเกิดในฤกษ์นี้ ประกอบด้วยพระเคราะห์เป็นอุจจาวิลาสห้าตัว จะได้เป็นฤษีวิทยาธรเหาะไปทางอากาศทั้ง ๘ ทิศ ถ้าเป็น (บรร) พชิตจะได้เป็นปรินายกราชาคณะสงฆ์  ทรงพระไตรปิฎกทั้งปวง ถ้าตระกูลพราหมณ์จะรู้จบไตรเพท ผิว่ามีอุจจ์สามตัวจะเป็นฤษีดาบส ผิว่ามีอุจจ์สองตัวก็ดุจเดียวกันแล  จะเป็นชี ต่อเฒ่าแล้วจะทรงธรรมกถึก ถ้าเป็นคฤหัสถ์จะเป็นสมุห์เสมียนผู้ใหญ่ ถ้าเป็นผู้หญิงจะได้เป็นมด แม่พระสงฆ์อันรู้ธรรมวินัยแล”

และใน คัมภีร์จักรทีปนีไทย ของพระอุตตมรามเถร กล่าวว่า

“๒๗ ฤกษ์เรวดี...ผู้ใดกำเนิดในฤกษ์นี้ และมีอุจแปดตัวถึงซึ่งนิพพาน ถ้าอุจจาวิลาสจะเป็นฤาษีมีฤทธิ อาจไปได้ในอากาศและบรรดารอบจักรวาลโดยเร็ว ถ้าเป็นชีจะเป็นสังฆปรินายก รู้จบพระไตรปิฎก สรรพทั้งหมดทุกประการ ถ้าอุจสองตัวจะเป็นนักบวชนักเรียนอุดม ถ้าหญิงจะได้เป็นแม่พระสงฆ์ โดยถอยลงมาจะได้เป็นแม่มด แต่มักเกิดทุกข์ยาก”

สิ่งสำคัญที่มองเห็นจากบททำนายนี้คือ คนสองเพศมีโอกาสไม่เท่ากัน มนุษย์ที่มีชะตากำเนิดให้สามารถใช้จิตหยั่งถึงความจริงโดยตรง ในพื้นที่สุวรรณภูมิ แผ่นดินประเทศไทยสำหรับผู้ชายยังมีช่องทางให้เป็นนักบวช ภิกษุ นักรบ โหราจารย์ แต่ผู้หญิงไม่มีโอกาสเช่นนั้น

ดังนั้นข้อมูลต่าง ๆ ที่ดิฉันศึกษารวบรวมมา สถานภาพแม่มดในสังคมไทยพุทธดูกึ่งต่ำทรามพิกล พวกเธอจะถูกกวาดไปรวมในหมู่ผู้หญิงชั้นต่ำ ริมขอบสังคม เป็นพยานศาลก็ไม่ได้ เหมือนพวกกะเทย เด็กไม่รู้เรื่องอายุน้อยกว่า ๗ ขวบ แก่เฒ่าอายุเกิน ๗๐ จนฟั่นเฟือน อย่างที่ระบุไว้ในกฎหมายพระอายการเบดเสรจที่เขียนมาก่อนสมัยอยุธยา ดังที่กล่าวมาแล้ว

จึงเห็นได้ว่า หญิง “แม่มด” ในสังคมพุทธไทยตั้งแต่ก่อนสมัยอยุธยา ล้วนถูกจัดให้เป็นคนจำพวก “ถ่อย ๆ”, คน “ถอยลงมา” อย่างชัดแจ้ง

เมื่อพิจารณาเหตุผลว่าทำไมจึงเป็นเช่นนี้ คำตอบที่ดิฉันค้นพบคือ แต่เดิมผู้หญิงในสังคมไทยหนังสือก็อ่านไม่ออก จะไปเป็นนักบวชพระภิกษุก็บวชไม่ได้ โลกการเป็นพระ-เป็นโลกของผู้ชาย  ช่องทางเดียวที่จะใช้พลังความสามารถนี้ได้คือเป็นแม่มด ยายมด หมอดู ดูฤกษ์ยาม เป็นหมอยา หมอตำแย หมอผี ร่างทรง เป็นยายเฒ่ามด ช่วยให้ข้อคิดให้ความรู้ให้คำปรึกษา เป็นครูช่างทำงานต่าง ๆ ของผู้หญิง พวกงานทอผ้า งานฝีมือ งานจักสาน  คนเหล่านี้อยู่กันมาอย่างเข้มแข็ง มีอยู่ในทุกชุมชน ทุกหมู่บ้านทั่วประเทศ มีอยู่ในกลุ่มคนทุกศาสนา พวกเธอสื่อสารกับผี กับธรรมชาติ ทำเช่นนี้ตลอดมาจากอดีตต่อเนื่องมาหลายหมื่นปี ตั้งแต่มีมนุษย์ผู้หญิงอุบัติขึ้นในโลก เป็นวิถีปรกติของผู้หญิงที่มีพลังจิต และยังทำกันอยู่ในโลกปัจจุบัน ทั้งจะมีอยู่ เป็นอยู่ ทำกันอยู่ ต่อไปในอนาคต ไม่มีวันหมดสิ้น ฆ่าเท่าไร กำจัดเท่าไร ไม่มีวันหมด

อีกประเด็นที่เห็นชัดจาก คัมภีร์ตำราดูนิมิต, ตำราฤกษ์บน, คัมภีร์จักรทีปนี ที่มีอายุเวลาตั้งแต่สมัยอยุธยาเหลือเป็นหลักฐานมาถึงปัจจุบัน ได้บอกเราชัดว่า การเป็นแม่มด ไม่ใช่เพียงมาจากสายตระกูลใดตระกูลหนึ่งสืบทอดกันมา หรือชุมชนใดชุมชนหนึ่งมีแม่มดอยู่แล้ว ก็ไปเรียนไปสืบต่อวิชา, แต่การเป็นแม่มดนั้น หนทางสำคัญมาก ๆ เป็นเรื่องของชะตากำเนิด

ข้อมูลนี้ดิฉันรับรู้มาตั้งแต่เริ่มศึกษาวิชาโหราศาสตร์ และพบว่าตรงกับกรอบความคิดเดียวกันในโลกตะวันตกโบราณด้วย  ฝรั่งตะวันตกระบุไว้ว่า ผู้หญิงที่เป็นแม่มด ใช้จิตหยั่งถึงโดยตรงในการรับรู้สิ่งต่าง ๆ มีชื่อเรียกเฉพาะในสังคมสกอตแลนด์คือ fay woman นั้น พวกเธอมักเป็นผู้หญิงโสด ไม่มีลูก ส่วนผัวมีบ้างเลิกบ้าง ไม่ได้อยู่ด้วยกันยืดยาว

ผู้หญิงเหล่านี้ถูกกำหนดมาแล้วจากฤกษ์กำเนิด ให้เธอเกิดมาเป็นแม่มด

ด้วยเหตุเช่นนี้ คาถา มนตรา อาคมของแม่มด หมอผี คนทรง ยันต์ต่าง ๆ ของไทยปัจจุบันมิเพียงเป็นเรื่องของศาสนาผีพื้นเมือง animism เท่านั้น แต่ต้นรากได้สืบทอดมาจากพุทธศาสนาวัชรยานตันตระตั้งแต่ ๑,๐๐๐ กว่าปีก่อน หยั่งรากลึกที่สุด เป็นเสาหลักของพุทธ-ผี ค้ำยันสังคมไทยมาตลอด โดยคาถา มนตราคือคลื่นพลังงานที่ส่งกระแสถ่ายทอดไปเชื่อมต่อกับพลังงานสูงกว่า ที่ถูกเข้าใจในนามของผี-เทพ แต่การพร่ำสวดคาถามนตราอย่างเดียวไม่เพียงพอ ในประเด็นนี้ดิฉันได้แลกเปลี่ยนข้อมูลกับดอกเตอร์ไพรินทร์ โชติสกุลรัตน์ ผู้เรียนจบปริญญาเอกทางด้าน Women's Spirituality จาก California Institute of Integral Studies (CIIS) และศึกษาด้านโยคะ-จิตวิญญาณทางสายท่านปรมหังสา โยคานันทะ ดอกเตอร์ไพรินทร์อธิบายเพิ่มเติมว่า เพื่อให้บรรลุสิ่งที่ปรารถนา คาถาจะต้องใช้ร่วมกับเจตจำนง (will) อันเป็นเสมือนหางเสือ คันเร่งให้ยานพุ่งไปข้างหน้า คนทำสมาธิมากจะโฟกัสพลังได้แข็งแกร่ง เหมือนแว่นขยายส่งพลังออกไป คลื่นพลังงานต้องมีเจตจำนง (will) จึงจะทำให้สำเร็จ คลื่นอย่างเดียวไม่มีพลังงานพอ

และเป้าหมายของแม่มดที่ติดต่อพลังเทพเพื่อช่วยเหลือมนุษย์ แก้ปัญหามนุษย์ ก็เป็นครรลองเดียวกับวิถีพระโพธิสัตว์ในพุทธมหายาน

สำหรับพุทธศาสนาแล้ว “โพธิสัตว์” ทางเถรวาทหมายถึงชาติก่อน ๆ ของพระพุทธเจ้าที่บำเพ็ญบารมีไปสู่การบรรลุธรรม ส่วนโพธิสัตว์ในทางมหายาน หมายถึงผู้ที่สามารถบรรลุธรรมได้ แต่ไม่ไปนิพพาน หากมาเกิดแล้วเกิดอีกเพื่อใช้โพธิญาณช่วยมนุษย์ทั้งมวลในโลกให้พ้นทุกข์ ไปสู่การบรรลุธรรม

หนทางของแม่มดก็เช่นกัน อยู่ในวิถีทางของโพธิสัตว์ที่จะช่วยคน โดยเฉพาะแม่มดที่ใช้พลังทางจิตช่วยมนุษย์ ต้มยารักษาคน ดูดวง ปัดเป่าพลังงานชั่วร้าย ติดต่อพลังเหนือธรรมชาติ เปิดเผยความจริงสูงสุดในดวงจิต โดยไม่หวังอำนาจหรือทรัพย์สินใด ๆ  ทั้งหมดนี้คือการเรียนรู้โลก ชีวิต ความเป็นมนุษย์ในมิติต่าง ๆ อย่างไม่มีพรมแดน ยิ่งเข้าใจบรรพชน เข้าใจมนุษย์ เข้าใจวิถีโลก เชื่อมต่อกับพลังงานระดับสูงได้ก็ยิ่งเห็นลึกเข้าไปในดวงจิตของตน

ทุกสิ่งรอบตัวไม่ว่าจะดีงามหรือชั่วร้ายล้วนเป็นครูทั้งสิ้น หนทางมืดดำคือประตูที่ต้องปิด ครูบางคนมาพบเราเพื่อให้เราปิดประตู-ทางเช่นนี้ทำไม่ได้-เพื่อให้เห็นทางเลือกชัดเจนที่สุด ครูแบบนี้ก็ช่วยเราได้มากเช่นกัน

วิถีของแม่มดที่แท้จึงเป็นหนทางเดินกลับเข้าไปสู่ความลึกล้ำในดวงจิตตน ด้วยการอุทิศตัวช่วยมนุษย์และส่ำสัตว์ อันเป็นวิถีทางเดียวกับพระโพธิสัตว์ และมีครรลองของประเพณีวัฒนธรรมที่บรรพชนสร้างมา คอยประคับประคองไม่ให้ทุลักทุเลตกหล่นพลัดหายไปจากเส้นทาง

สัมภาษณ์
๑. ศาสตราภิชานล้อม เพ็งแก้ว อายุ ๘๔ ปี (เกิดปีชวด พ.ศ. ๒๔๗๙) บ้านเลขที่ ๓๔ ซอยประสานสุข ๑ ถนนบริพัตร ตำบลท่าราบ อำเภอเมืองเพชรบุรี จังหวัดเพชรบุรี  สัมภาษณ์วันที่ ๑๐ ตุลาคม ๒๕๖๒

๒. ป้าถนอม คงยิ้มละมัย อายุ ๗๕ ปี (เกิดเมื่อปีวอก พ.ศ. ๒๔๘๗) บ้านหนองปรง อำเภอเขาย้อย จังหวัดเพชรบุรี สัมภาษณ์ วันที่ ๒๔ กุมภาพันธ์ ๒๕๖๒

ข้อมูลประกอบการเขียน
๑. บทดอกสร้อยสวรรค์ครั้งกรุงเก่า ฉบับหอพระสมุดวชิรญาณ ฉบับพุทธศักราช ๒๔๗๑. (อักขรวิธีตามต้นฉบับ). พิมพ์ซ้ำในหนังสือมโหรีดอกสร้อยสักวา. ถาวร สิกขโกศล. (รวบรวมและเรียบเรียง). บริษัท ซีพี ออลล์ จำกัด (มหาชน) พิมพ์เผยแพร่เพื่ออนุรักษ์คีต-วรรณกรรมสำคัญของไทย, ๒๕๖๒.

๒. ประชุมพงศาวดารภาคที่ ๗๑. สมเด็จพระนางเจ้ารำไพพรรณี พระบรมราชินี โปรดเกล้าฯ ให้ตีพิมพ์ในงานพระราชทานเพลิงพระศพพระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าอาภาพรรณี ณ เมรุวัดเทพศิรินทราวาส วันที่ ๗ มีนาคม พุทธศักราช ๒๔๘๑. พระนคร : โรงพิมพ์กรุงเทพ-บรรณาการ, ๒๔๘๑.

๓. เรื่องผีสาง เทวดา. ของเสฐียรโกเศศ. หนังสือ อนุสรณ์ในงานฌาปนกิจศพ นายทรง สุภาพร ณ เมรุวัดธาตุทอง พระโขนง วันที่ ๓๑ สิงหาคม ๒๕๑๒. พระนคร : วันชาติการพิมพ์, ๒๕๑๒.

๔. Tai Ahoms and The Stars : Three Ritual Texts to Ward Off Danger ตำราดวงดาวและไทอาหม เอกสารสะเดาะเคราะห์ ๓ สำนวน. B.J. Terwiel, and Renoo Wichasin (trans. and eds.). Ithaca, New York : Southeast AsisProgram 120 Uris Hall Cornell University, 1992.

๕. ตำนานวัตถุสถานต่าง ๆ ซึ่งพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงสถาปนา. หนังสือ อนุสรณ์ในงานฌาปนกิจศพนางสาวนภา วังส์ไพจิตร. ณ เมรุวัดแก้วแจ่มฟ้า พระนคร วันที่ ๒๓ ธันวาคม ๒๕๑๑. พระนคร : บริษัทประชาช่าง, ๒๕๑๑.

๖. เรื่องกฎหมายตราสามดวง. กรมศิลปากรจัดพิมพ์เผยแพร่. กรุงเทพฯ : ห้างหุ้นส่วนจำกัดอุดมศึกษา, ๒๕๒๑.

๗. พระธรรมเจ็ดคัมภีร์ย่อแลสมุดมาลัย. พระนคร : โรงพิมพ์บำรุงนุกูลกิจ, ๒๔๕๔.

๘. นางอุทัยกลอนสวด. กรมศิลปากรจัดพิมพ์เผยแพร่. กรุงเทพฯ : บริษัทเอดิสัน เพรส โพรดักส์ จำกัด, ๒๕๔๗.

๙. ตำราเวชศาสตร์ฉบับหลวง รัชกาลที่ ๕ เล่ม ๑, เล่ม ๒. คณะกรรมการฝ่ายประมวลเอกสารและจดหมายเหตุ ในคณะอำนวยการจัดงานเฉลิมพระเกียรติพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว จัดพิมพ์เนื่องในโอกาสพระราชพิธีมหามงคลเฉลิมพระชนมพรรษา ๖ รอบ ๕ ธันวาคม ๒๕๔๒. 

๑๐. โคลงโลกนิติ. สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาเดชาดิศร. กรุงเทพฯ : สำนักพิมพ์เรือนปัญญา, ๒๕๔๕.

๑๑. พระนิพพานโสตร (สำนวนที่ ๒) ฉบับศูนย์วัฒนธรรมภาคใต้. อ. กรรณานุช ณ ถลาง (ปริวรรต). ศูนย์วัฒนธรรมภาคใต้ วิทยาลัยครูนครศรีธรรมราช และมูลนิธิโตโยต้าแห่งประเทศญี่ปุ่นจัดพิมพ์เผยแพร่. กรุงเทพฯ : กรุงสยามการพิมพ์, ๒๕๒๘.

๑๒. ตำราดูนิมิตและฤกษ์ยาม. อ. ปก แก้วกาญจน์ (ปริวรรต). สถาบันทักษิณคดีศึกษา มหาวิทยาลัยทักษิณ, ๒๕๔๒.

๑๓. จักรทีปนีไทย. พิภพ ตังคณะสิงห์. พระนคร : สำนักพิมพ์เสริมวิทย์บรรณาคาร, ๒๕๐๙.

๑๔. “แม่มด : คึกฤทธิ์ วินิจฉัย”. สยามรัฐสัปดาหวิจารณ์ ฉบับวันที่ ๑๘ กันยายน ๒๕๖๐.

๑๕. “มหาเวสสันดรชาดก”. https://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=28&i=1045

๑๖. “มหาเวสสันดรชาดก ฉบับวิงวอนหลวง (ล้านนา)” บุญคิด วัชรศาสตร์ เปรียญ เรียบเรียงจากต้นฉบับใบลาน นายดวงฅำ ตรวจทาน /ปริวรรตตามอักขรวิธีไทยกลาง. https://www.baanjomyut.com/library_3/extension-5/maha_chadok/index.html

๑๗. “ลิลิตพระลอ”. https://vajirayana.org/ลิลิตพระลอ/ลิลิตพระลอ

๑๘. “นิราศพระประธม”. https://vajirayana.blogspot.com/2016/06/niras-of-soontorn-phu-part-2.html

๑๙. “ขุนช้างขุนแผน”. https://vajirayana.org/ขุนช้างขุนแผน-ฉบับหอพระสมุดวชิรญาณ

๒๐. “พระสุตตันตปิฎกเล่มที่ ๘ [ฉบับมหาจุฬาฯ] สังยุตตนิกาย นิทานวรรค”-มังคุลิตถีสูตร. https://84000.org/tipitaka/read/?index_mcu16

๒๑. “โสวัตกลอนสวด”. https://vajirayana.org/โสวัตกลอนสวด/โสวัตกลอนสวด

๒๒. https://th.wikipedia.org/wiki/วัดสังข์กระจาย