หลวงตาอาจถูกคุมขังอยู่ที่กองบังคับการตำรวจสันติบาลตั้งแต่ ๒๐ เมษายน ๒๕๐๕ ถึง ๗ พฤศจิกายน ๒๕๐๙ คิดเป็น ๑,๖๖๓ วัน หรือ ๔ ปี ๖ เดือน ๑๘ วัน

๙๔๗ วัน อยู่ในฐานะ “ผู้ต้องหา” อีก ๖๔๘ วัน อยู่ในฐานะ “จำเลย” เมื่ออัยการศาลทหารสั่งฟ้อง

ต่อเมื่อพ้นคดีจึงอยู่ในฐานะ “ผู้อาศัย” อีก ๖๓ วัน บันทึกในห้องขัง ลงวันที่ ๑๐ มีนาคม ๒๕๐๖ เล่าความคิดหลวงตาอาจในคุกว่า “คนที่กล้าเป็นตัวของตัวเอง และกล้าทำการงานที่ถูกตามหลักวิชา แต่ไม่กลัวอำนาจบุคคลผู้ทรงอำนาจอย่างป่าเถื่อนนั้น เมื่อพลิกอ่านดูประวัติศาสตร์ของโลกแล้ว ถูกเข้าคุกมามากต่อมากแล้ว...จึงไม่เป็นสิ่งที่แปลกประหลาดอะไรเลย”

ชีวิตในคุกยังทำให้หลวงตาคิดต่อไปว่า “เมื่อครั้งอยู่ภายนอก เราจะไม่มีโอกาสดีเหมือนกับอยู่ในความคุมขังเช่นนี้เลย ไม่ค่อยจะมีสิ่งเป็นอนิฏฐารมณ์ไปรบกวน รู้สึกตั้งแต่ถูกขังมามีกิเลสเบาบาง กิเลสต่าง ๆ ไม่ค่อยจะมารบกวนให้ทำบาป ถ้าตายอยู่ในห้องขังมีหวังได้สุคติ ๑๐๐ เปอร์เซ็นต์...”

หลวงตาอาจยังใช้เวลาเขียนหนังสือ อุบายบรรเทาความโกรธ เขียนงานอื่นที่อยากทำมานาน

ริริ นากายามา สหายพระญี่ปุ่นเมื่อครั้งหลวงตาอาจไปประชุม MRA  เมื่อมาเยี่ยมเห็นห้องคุมขังในสโมสรตำรวจมีโต๊ะหมู่บูชา ก็กล่าวกับหลวงตาอาจว่า “พระอยู่ที่ไหน ที่นั้นก็คือวัด”

ระหว่างขั้นตอนส่งฟ้องหลวงตาอาจที่ยืดเยื้อยาวนาน เกิดเหตุสำคัญหลายเรื่อง คือ มีการประกาศใช้พระราชบัญญัติคณะสงฆ์ พ.ศ. ๒๕๐๕  ยกเลิกระบบสังฆมนตรีและสังฆสภา แล้วรวมศูนย์อำนาจเอาไว้ที่ “มหาเถรสมาคม” ที่สมเด็จพระสังฆราชมีอำนาจเต็มในการบริหาร ถือเป็นการล้มพระราชบัญญัติคณะสงฆ์ พ.ศ. ๒๔๘๔ รวมถึงล้มเจตนาในการรวม สองนิกายที่แฝงอยู่ในกฎหมายฉบับนี้ด้วย

สมเด็จพระสังฆราช (ปลด) สิ้นพระชนม์ในเดือนมิถุนายน ๒๕๐๕ จากโรคเส้นเลือดในสมองแตก

จอมพลสฤษดิ์ ธนะรัชต์ ถึงแก่อสัญกรรมในเดือนตุลาคม ๒๕๐๖

จอมพลถนอม กิตติขจร ทายาททางการเมืองของจอมพลสฤษดิ์ขึ้นสู่อำนาจและใช้มาตรา ๑๗ ยึดทรัพย์อดีตเจ้านายที่ยักยอกเงินของทางราชการไปไว้ในบัญชีส่วนตัวนับพันล้านบาท

ยังมีพระภิกษุที่กล้าหาญอย่างน้อยสองรูป ยื่นหนังสือกราบทูลพระพุทธโฆษาจารย์ (อยู่ ญาโณทยมหาเถร) สมเด็จพระสังฆราชองค์ใหม่ ขอคืนความเป็นธรรมให้หลวงตาอาจ เรื่องนี้ไปไกลถึงขั้นถวายฎีกาในหลวงรัชกาลที่ ๙

ต่อมากระทรวงศึกษาธิการเสนอความเห็นคัดค้านต่อคณะรัฐมนตรีว่า “นายอาจ” นั้น “ตกเป็นผู้ต้องหา...การสอบสวนยังไม่เสร็จสิ้น” และ “คณะสงฆ์ก็ถือว่าได้ขาดจากความเป็นพระภิกษุแล้ว” จึงไม่อยู่ในข่ายการพิจารณาและความเห็นนี้มาจากพระภิกษุรูปเดียว “ทั้งเป็นพระภิกษุผู้น้อย” ซ้ำยังกล่าวหาว่าคำขอนั้นน่าจะละเมิดองค์พระมหากษัตริย์ ถ้าทำตามจะก่อให้เกิดความยุ่งยากในวงการสงฆ์ ซึ่งจอมพลถนอมเห็นด้วย

ในห้วงเวลาเดียวกันหลวงตาอาจเขียนโคลงสุภาษิตขึ้นมาบทหนึ่งว่า

สิริ เพ็ชรไชย เจ้าหน้าที่กรมการศาสนาที่ตามสังเกตการณ์หลวงตาอาจ รายงานบรรยากาศหลังตัดสินคดีไปยังกองเลขาธิการมหาเถรสมาคมว่า เมื่อพ้นจากคดี อดีตพระพิมลธรรม (อาจ) นุ่งสบง ครองจีวรผ้าสังฆาฏิทันที “เป็นที่ปลื้มปีติโสมนัสแก่พุทธบริษัทที่มาประชุมฟังการพิจารณาครั้งนี้อย่างคับคั่ง มีพระภิกษุสามเณรประมาณพันรูป คฤหัสถ์ประมาณสามร้อยคนล้นแน่นศาล”

จากนั้นพระมหาอาจก็ไปฉันเพลที่บ้านโยมคนหนึ่งที่ฝั่งธนบุรี ตกบ่ายก็มุ่งหน้าไปวัดมหาธาตุฯ นมัสการพระบรมสารีริกธาตุแล้วเข้าสู่พระอุโบสถ ซึ่งมีพระภิกษุสามเณรทั้งจากวัดมหาธาตุฯ และต่างวัดร่วมประชุมกันอยู่คับคั่ง มีการทำพิธีขอขมาหลวงตาอาจ สวดชัยมงคลคาถาอวยพร จากนั้นหลวงตาอาจก็เล่าเหตุการณ์ตั้งแต่ถูกจับกุมคุมขังจนพ้นคดี

ปิดท้ายด้วยการกล่าวประโยคภาษาบาลีที่แปลเป็นไทยได้ว่า 

“ขอพระสงฆ์จงรับรองว่าข้าพเจ้ายังเป็นผู้บริสุทธิ์ หรือจะคัดค้านประการใด”

พระสงฆ์ในที่ชุมนุมนั้นก็เปล่งเสียง “สาธุ” ขึ้นพร้อมกัน

หลังไปนมัสการเจ้าอาวาสวัดมหาธาตุฯ ไปที่หอปริยัติเพื่อพบปะพระสงฆ์ที่มารอพบร่วม ๓๐๐ รูปกับคฤหัสถ์อีก ๑๐๐ คน หลวงตาอาจจึงกลับสันติบาล เพราะแม้จะได้อิสระแล้ว แต่ “ยังอยู่ในการเข้าปุริมพรรษา ข้าพเจ้าอธิษฐานพรรษาที่วัดสันติปาลาราม... (จึง) ต้องขออนุญาตจำพรรษาอยู่ต่อไป...”

การจำพรรษาที่สันติปาลารามดำเนินต่อไปจนถึงวันที่ ๘ พฤศจิกายน ๒๕๐๙

หลวงตาอาจเล่าถึงการกลับสู่วัดมหาธาตุฯ ว่า แม้จะผ่านไปหลายปี ชาววัดมหาธาตุฯ ยังให้การต้อนรับอย่างอบอุ่น “...ไม่มีใครหลงลืมหรือรังเกียจแม้แต่น้อย มิหนำซ้ำได้มีสมานฉันท์ทำบุญต้อนรับข้าพเจ้า...”

การต้อนรับอย่างอบอุ่นนี้เองที่กลายเป็นผนังทองแดงกำแพงเหล็กของหลวงตาอาจ ด้วยยังมีหนังสือพิมพ์บางฉบับ ตั้งคำถามว่าควรต้อง “อุปสมบทใหม่” หรือไม่

ยิ่งท่าทีของรัฐยิ่งเป็นลบ โดยจอมพลถนอมกล่าวว่า “...พอศาลตัดสินปล่อย ท่านก็ครองผ้าเหลืองเอาเองทันที ผมชักสงสัยว่าจะไม่ถูกต้อง เพราะคนที่สึกไปแล้ว ถ้าจะเป็นพระกันใหม่ ตามพระวินัยก็ต้องขอบวชใหม่ ไม่ใช่บวชด้วยตนเอง...ส่วนตำแหน่ง ‘พระพิมลธรรม’ นั้นรัฐบาลได้ทูลเกล้าฯ ขอยกเลิกไปแล้ว ไม่คิดรื้อฟื้นขึ้นใหม่อีก เพราะได้สถาปนาตำแหน่ง ‘พระธรรมปัญญาบดี’ ขึ้นแทน” (ชาวไทย, ๖ กันยายน ๒๕๐๙)

๙ กันยายน ๒๕๐๙ กระทรวงศึกษาธิการเสนอเรื่องต่อจอมพลถนอม อธิบายว่าทางพระวินัย “นายอาจ” ไม่ขาดจากความเป็นพระ เพราะไม่ได้ทำผิดและปฏิบัติตัวเช่นนักบวชตลอดมา ในทางกฎหมายก็ “ไม่อาจนำมาปรับเข้ากับกรณีพระอาจ...” เพราะยังไม่ผ่านขั้นตอนสอบสวนตามพระราชบัญญัติคณะสงฆ์ พ.ศ. ๒๔๘๔ ส่วนพระราชบัญญัติคณะสงฆ์ พ.ศ. ๒๕๐๕ ก็ไม่อาจปรับใช้ได้ ทั้งพระอาจยังได้รับการยอมรับจากคณะสงฆ์วัดมหาธาตุฯ  ต่อมาเมื่อกรมการศาสนาเสนอเรื่องถึงมหาเถรสมาคม มหาเถรฯ ก็เพียง “ลงมติรับทราบโดยมิได้มีการอภิปราย”

ในที่สุดกระทรวงศึกษาธิการจึงสรุปว่าหากจะพิจารณาเรื่องนี้ ผู้ชงเรื่องต้องเป็นเจ้าอาวาสวัดมหาธาตุฯ เสนอขึ้นมาตามลำดับชั้นจนถึงมหาเถรฯ  แต่หากมหาเถรฯ “นำเรื่องพระอาจ ดวงมาลา เข้าสู่ที่ประชุม โดยมิได้มีผู้ใดเป็นโจทก์นั้น อาจไม่ชอบด้วยวิธีการ และอาจเป็นชนวนให้มีการวิพากษ์วิจารณ์เรื่องนี้ให้มากขึ้นในหมู่สงฆ์ และประชาชน” (หนังสือที่ ศธ. ๐๔๐๓/๒๗๘๗)

เรื่องจึงเงียบไปโดยปริยาย 

หลวงตาอาจมองเหตุการณ์ช่วงนี้ว่า “...เขาก็ยังหาเรื่องว่าไม่เป็นพระ เพราะจับสึกแล้ว แต่หลวงพ่อก็ต่อสู้ว่า ใครสึกให้กู กูไม่สึก แล้วก็ยังเป็นพระมาจนกระทั่งเดี๋ยวนี้...”

ส่วนเรื่องเรียกร้องสมณศักดิ์ ตำแหน่งเจ้าอาวาส และการดำเนินคดีกับผู้ที่เป็นเหตุ หลวงตาอาจเลือกยุติ โดยเรื่องตำแหน่งนั้น “รู้สึกเพียงพอและอิ่มหนำสำราญแล้ว ไม่ปรารถนาที่จะรับประทานอีกต่อไป”

ขณะที่ความเคลื่อนไหวลูกศิษย์ยังมีเป็นระยะ และคนเหล่านี้ร้องขออาจารย์ของตนว่า “อย่าให้หักห้ามทักท้วง” เพราะไม่ได้ทำเพื่อหลวงพ่อ แต่จำต้องยกกรณีขึ้นมาอ้างอิง “เพื่อให้ได้มาซึ่งความเป็นธรรมแก่สังคม”

หลังพ้นจากสันติปาลารามกลับสู่วัดมหาธาตุฯ  หลวงตาอาจเล่าว่าไม่นับสมณศักดิ์และตำแหน่งเจ้าอาวาสวัดที่หายไป ทุกอย่างเสมือนคงเดิม “ท่านเจ้าอาวาสก็ยังยินยอมให้อยู่กุฏิเจ้าอาวาส...พระภิกษุสามเณรในวัดยังให้ความเคารพนับถือ...อุบาสกอุบาสิกาก็ยังถวายความเคารพนับถืออยู่เหมือนเมื่อเป็นเจ้าอาวาส”

ทั้งยังมอบให้เป็นผู้อำนวยการฝ่ายโรงเรียนของอภิธรรมโชติกะวิทยาลัย เป็นผู้อำนวยการใหญ่ฝ่ายกองการวิปัสสนาธุระแห่งประเทศไทย หลวงตาอาจมองว่า เพราะ “ไม่มีพระมหาเถระไทยองค์ใดที่กล้า และสามารถเข้ามารับสนอง...ด้วยเหตุนี้จึงเป็นมูลให้ข้าพเจ้าต้องบำเพ็ญกิจวัตรและกรณียกิจอย่างสมควรกัน คือลงประชุมทำวัตรสวดมนต์เช้าเย็นเป็นการประจำวัน วันพระ วันอาทิตย์ ก็ลงประชุมทำวัตรเช้าแล้วแสดงพระธรรมเทศนาโปรดหมู่พุทธบริษัทกัณฑ์เช้าตั้งแต่เวลา ๐๙.๐๐ น. เสมอไปเว้นแต่มีธุระที่จำเป็น”

ตามธรรมเนียม การเทศน์ในวันพระและวันอาทิตย์เป็นกิจของเจ้าอาวาส แต่เวลานั้น พระธรรมปัญญาบดี (กิตติสารมหาเถร) เจ้าอาวาสชราภาพมาก หลวงตาอาจจึงรับเป็นธุระทั้งหมด

ในเดือนพฤษภาคมของทุกปี หลวงตาอาจยังถือเอาเดือนที่พระพุทธเจ้าประสูติ ตรัสรู้ และปรินิพพาน ทำกิจกรรมของกองการวิปัสสนาธุระฯ นำคณะวิปัสสนาจารย์ ภิกษุสามเณร อุบาสกอุบาสิกา ไปบำเพ็ญสมณธรรมและบำเพ็ญธุดงควัตรเป็นเวลา ๑ เดือนในห้าจังหวัดที่คัดเลือกไว้เพื่อ “...เชิญเอาพระพุทธศาสนาไปป้อนให้จนถึงบ้าน” ญาติโยม เป็นการเผยแผ่ศาสนาไปตามพื้นที่ต่าง ๆ ลงลึกถึงระดับตำบลและอำเภอ

เรื่องที่ไม่ค่อยถูกกล่าวหรือบันทึกคือ พระพิมลธรรม (อาจ) เคยบอกลูกศิษย์ว่า ใน ๑ ปีจะมีงานกุศลสำคัญเกี่ยวกับตนเองสองหน คือ วันเกิด (๘ พฤศจิกายน) และการนำกฐินไปทอดที่บ้านเกิด “เพื่อสนองคุณภูมิลำเนาและคุณบรรพบุรุษ” ช่วงปลายเดือนตุลาคม โดยสองเรื่องนี้ท่านทำไม่เคยขาด

โดยเฉพาะการทอดกฐินที่บ้านเกิดเป็นโอกาสพัฒนาสาธารณูปโภคหมู่บ้านครั้งสำคัญ

ผมพบร่องรอยภารกิจนี้เมื่อไปสำรวจวัดศรีพิมล ตำบลบ้านโต้น อำเภอพระยืน จังหวัดจอนแก่น แล้วพบว่า พระครูพิมลกิจจานุกูล (ฉลาม กนฺตสีโล) เจ้าอาวาสองค์ปัจจุบัน ยังเก็บรักษาหนังสือที่ระลึกทอดกฐินที่หลวงตาอาจเป็นผู้ประพันธ์ไว้ได้หลายเล่ม เช่น หนังสือที่ระลึกของปี ๒๕๐๑, ๒๕๑๔, ๒๕๑๖ และ ๒๕๑๗ โดย “คำปรารภ” ที่หลวงตาอาจเขียนนั้นมีสถานะคล้ายกับการรายงานผลการทำงานพัฒนาตำบลของปีนั้นอย่างละเอียด

ฉบับปี ๒๕๐๑ เล่าประวัติบ้านโต้นตั้งแต่การถือกำเนิด ความเป็นอยู่ ข้อมูลที่น่าสนใจเกี่ยวกับการสร้างวัดศรีพิมล ฉบับปี ๒๕๑๔, ๒๕๑๖ และ ๒๕๑๗ เล่าถึงการบูรณะวัดและพัฒนาหมู่บ้านที่คืบหน้ามาเป็นลำดับ

น่าสนใจว่าในเอกสารของ Asia Foundation ยังปรากฏว่า มีชาวอเมริกันที่รู้จักเมืองไทยดีเป็นอย่างยิ่งคือนายเคลาส์เนอร์ เคยเดินทางไปกับพระพิมลธรรม (อาจ) จนถึงบ้านโต้นด้วย
ในปี ๒๕๐๑ แต่ต่อมาองค์กรนี้ก็ “สละเรือ” ถอยห่างจากวัดมหาธาตุฯ เมื่อพระพิมลธรรม (อาจ) ถูกคดี โดยหันไปสนับสนุนมหามกุฏราชวิทยาลัยแทน

การกลับมาบ้านโต้นของหลวงตาอาจยังคล้ายกับเป็น “งานประจำปี” ของคนที่นี่

หลวงพ่อฉลามยังจำได้ดีว่าสมัยยังเด็กจะคอยสังเกตตะเกียงเจ้าพายุที่แขวนไว้หน้าบ้านของโยมพ่อโยมแม่หลวงปู่อาจโดยตะเกียงนี้จะติดสว่างเมื่อหลวงปู่กลับมาจำวัดที่วัดศรีพิมล ซึ่งหลวงปู่มีส่วนสร้างขึ้นให้เป็นวัดประจำชุมชนแทนวัดศรีจันทร์ที่ร่วงโรยและคับแคบไปตามกาลเวลา

บริเวณที่เคยเป็นท่าเรือของบ้านโต้น จุดนี้เป็นจุดที่พระพิมลธรรม (อาจ) ขึ้นฝั่งหลังล่องเรือมาทางแม่น้ำชีและเข้ามายังบึงขนาดใหญ่ของบ้านโต้น ภาพนี้ถ่ายในปี ๒๕๖๔

ในความเป็นจริง “คดีพระพิมลธรรม (อาจ)” ยังไม่จบแค่ปี ๒๕๐๙

นับตั้งแต่ศาลทหารกรุงเทพพิพากษาให้หลวงตาอาจพ้นผิดปรากฏว่ามีการยื่นจดหมายร้องขอความเป็นธรรมไปถวายสมเด็จพระสังฆราช ผู้มีอำนาจในรัฐบาลจอมพลถนอม รวมถึงสำนักราชเลขาธิการเป็นระยะ กระทั่งหลวงตาอาจ แม้จะ
ไม่ปรารถนาสมณศักดิ์ แต่ก็เคลื่อนไหวเพื่อล้างมลทินเรื่องอธิกรณ์ (คดี) ของตนเอง

เช่น จดหมายกลุ่มฆราวาส (มีนาคม ๒๕๑๕), เจ้าคณะภาคอีสาน ๑๖ จังหวัด (ตุลาคม ๒๕๑๕), ผู้แทนภิกษุสามเณร ๔,๕๖๐ รูป, ธนิต อยู่โพธิ์ นายกสมาคมศิษย์วัดมหาธาตุ (พฤศจิกายน ๒๕๑๕)

ปีนี้หลวงตาอาจ หลวงตาปลอด ยังทำหนังสือกราบทูลฯ สมเด็จพระอริยวงศาคตญาณ (ปุ่น ปุณฺณสิริ) สมเด็จพระสังฆราชฯ (มหานิกาย) ขอให้ถอนอธิกรณ์ แต่สังฆราชองค์นี้สิ้นพระชนม์ไปก่อนในช่วงปลายปี ๒๕๑๖

จนหลังเหตุการณ์ ๑๔ ตุลาคม ๒๕๑๖ ความเคลื่อนไหวนี้ชัดเจนยิ่งขึ้น เห็นได้จากการยื่นหนังสือถึงนายกรัฐมนตรีคนใหม่คือนายสัญญา ธรรมศักดิ์ ของสมาคมศิษย์วัดมหาธาตุ (เมษายน ๒๕๑๗) และยังมีอีกหลายองค์กรภาคประชาชนที่ออกมาเคลื่อนไหว

มีการจัดตั้ง “คณะยุวสงฆ์” เดินหน้าต่อด้วยการถวายหนังสือลงวันที่ ๒๐ ธันวาคม ๒๕๑๗ กราบทูลฯ สมเด็จพระสังฆราชเจ้า กรมหลวงชินวราลงกรณ (วาสนมหาเถร) สมเด็จพระสังฆราชองค์ใหม่แห่งวัดราชบพิธสถิตมหาสีมาราม ผ่านเลขาธิการมหาเถรสมาคม ขอให้เปิดประชุมพิจารณาเรื่องนี้และทำให้เรียบร้อยภายใน ๘ มกราคม ๒๕๑๘ โดยถ้าทำไม่ได้จะถือว่า “มีเจตนาหน่วงเหนี่ยวเรื่องนี้ให้ล่าช้าออกไปอย่างมีอคติ” และ “รู้สึกเสียใจที่จะต้องดำเนินการอย่างใดอย่างหนึ่งลงไป”

นำมาสู่เหตุการณ์ “มหาสังฆนิบาตลานอโศก” ที่น่าจะเป็น “การชุมนุมทางการเมือง” ครั้งแรกของคณะสงฆ์ไทยในช่วง ต้นปี ๒๕๑๘

ปัจจุบัน “ลานอโศก” ของวัดมหาธาตุฯ ยังคงมีอยู่ เพียงแต่เปลี่ยนสภาพเป็นลานจอดรถ

แทบนึกไม่ออกว่าเมื่อ ๔๖ ปีที่แล้ว ที่ลานแห่งนี้จะเกิด “ม็อบพระ” โดยจำนวนพระที่ร่วมชุมนุมเริ่มจาก ๑๕๐ (๑๐ มกราคม) เป็น ๕๐๐ (๑๑ มกราคม) ๑,๐๐๐ (๑๒ มกราคม) และ ๔,๐๐๐ รูป (๑๕ มกราคม)

แต่ถึงอย่างนั้นมหากาพย์ก็ยังดำเนินต่อไป 

ปลายปี ๒๕๑๘ กลุ่มยุวสงฆ์ราว ๓๐๐ รูป ยึดลานอโศกจัดการชุมนุมอีกครั้งในวันที่ ๗ ธันวาคมเวลาราวบ่าย ๓ โมง โดยชี้ว่าการสถาปนาสมเด็จพระราชาคณะของปี ๒๕๑๘ ที่คณะรัฐมนตรีกราบบังคมทูลเสนอในหลวงรัชกาลที่ ๙ นั้น “ไม่เป็นไปโดยยุติธรรม” ต่อพระพิมลธรรม (อาจ) และพระศาสนโสภณ (ปลอด) ที่ไม่ได้รับการเลื่อนสมณศักดิ์

พวกเขามองว่าพระสองรูปนี้มีความอาวุโสสูงสุดเมื่อเทียบกับองค์อื่น  พันโท ประเสริฐ สุดบรรทัด ประธานคณะกรรมาธิการปกครองของสภาผู้แทนราษฎร ให้คำตอบกับกลุ่มยุวสงฆ์ว่า เพราะ “ดวง” ของพระสองรูป ไม่สมพงศ์กับพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว (เสียงปวงชน, ๘ ธันวาคม ๒๕๑๘)  การชุมนุมยุติลงในช่วงค่ำหลังมีการอภิปรายอย่างเผ็ดร้อนเรื่องการซื้อขายตำแหน่งพระราชาคณะและการกลั่นแกล้งกันด้วยความริษยาในวงการสงฆ์ (เดลินิวส์, ๘ ธันวาคม ๒๕๑๘)

ถึงช่วงนี้ แม้ว่าพระพิมลธรรม (อาจ) ยังคงปฏิบัติศาสนกิจตามปรกติ แต่ก็ยังระวังการเคลื่อนไหวในพื้นที่สาธารณะมาก ครั้งหนึ่งท่านได้บอกกับพระภิกษุที่มาขอปรึกษาเรื่องจัดตั้ง “ศูนย์รวมสงฆ์ชาวอีสาน” ว่าตอนนี้ท่านนั้น “มีแขน แขนก็ขาด มีขา ขาก็ด้วน มีปาก ปากก็กึกเสียแล้ว มีตาก็ได้แต่จ้องมองดูเฉย ๆ ทำพูดคิดอะไรไม่ได้เหมือนเมื่อก่อนนี้เสียแล้ว” และทำได้เพียงสนับสนุนอยู่เบื้องหลังเท่านั้น

กลางปี ๒๕๒๑ พระพิมลธรรม (อาจ) เดินทางไปร่วมประชุมกับ MRA ที่สวิตเซอร์แลนด์ เข้าเฝ้าฯ สมเด็จย่าที่ประทับในเมืองโลซาน หลังจากนั้นระหว่างตระเวนยุโรป ยังแวะไปเยี่ยม ปรีดี พนมยงค์ ที่ลี้ภัยการเมืองอยู่ในกรุงปารีส ประเทศฝรั่งเศส จากความช่วยเหลือของชาวเวียดนามที่อาศัยอยู่ในฝรั่งเศส ก่อนจะเดินทางกลับ

ปรีดีได้กล่าวตอนหนึ่งในการสนทนากับพระพิมลธรรม (อาจ) ในประเด็นเรื่องการกลับเมืองไทยว่า เมื่อกฎหมายปรากฏชัดว่าเขาไม่มีมลทินตามที่โดนกล่าวหา “เมื่อนั้นกระผมจึงจะกลับบ้านเกิดเมืองนอน ถ้าจะกลับไปโดยเห็นแก่ตนส่วนเดียวนั้น ถึงมีโอกาสก็ยังไม่กลับ”

การไปพบบุคคลต่างฝักฝ่ายทางการเมืองที่ลี้ภัยในต่างประเทศ พระพิมลธรรม (อาจ) เคยอธิบายว่าทำเพราะตามรอยพระบิดาพระพุทธเจ้าคือ “สุคโต” (เสด็จไปดี) เยี่ยงพุทธสาวกรูปหนึ่ง มิได้ไปสร้างปัญหาแต่อย่างใด

ท่านยังสานงานที่คั่งค้างและชะงักช่วงถูกคุมขัง โดยเฉพาะงานวิปัสสนาธุระที่ถดถอยไปมากระหว่างเจ้าสำนักต้องติดคุกในการเทศนาธรรมครั้งหนึ่งพระพิมลธรรมบอกว่า “ทำให้ลูก ๆ ทั้งหลายที่ใจหมาจิ้งจอกกลัว เลยไม่กล้าจะเผยแผ่วิปัสสนานี้นัก ทำก็ทำลับ ๆ ล่อ ๆ กลัวเขาจับ และบางทีก็จับเอาจริง ๆ เสียด้วยถ้าขืนอวดดี เพราะพ่อมันเข้าคุกไปแล้ว...”

ปีที่ได้รับสถาปนาเป็นสมเด็จพระพุฒาจารย์ (อาจ) เป็นปีเดียวกับที่ท่านเจ้าคุณเป็นลมในระหว่างเป็นประธานชำระพระไตรปิฎก (เนื่องในงานเฉลิมพระชนมายุครบ ๖๐ พรรษา ในหลวงรัชกาลที่ ๙ ในปี ๒๕๓๐) จนเป็นอัมพฤกษ์ที่มือและเท้าซ้าย

ศรายุทธ ประการแก้ว เจ้าหน้าที่มูลนิธิ มจร ซึ่งในช่วงนั้นเป็นสามเณรมาจำวัดอยู่ที่คณะ ๗ วัดมหาธาตุฯ เล่าว่า มักจะเห็นท่านเจ้าอาวาสนั่งรถเข็นออกมาสูดอากาศและดูแลความเรียบร้อยของวัด “แต่ช่วงนั้นท่านก็สุขภาพทรุดลงมากแล้ว ไม่แข็งแรงเหมือนแต่ก่อน”

ถึงปี ๒๕๓๐ สมเด็จพระสังฆราช (วาสน์) สิ้นพระชนม์ สมเด็จพระพุฒาจารย์ (อาจ) ก็กลายเป็นผู้ปฏิบัติหน้าที่สมเด็จพระสังฆราชด้วยมีอาวุโสสูงสุดในคณะกรรมการมหาเถร-สมาคม ซึ่งส่วนหนึ่งเคยเป็นอดีตผู้ที่เกี่ยวข้องกับการพรากจีวรไปจากท่านในปี ๒๕๐๓

ในช่วง ๒ ปีสุดท้ายของชีวิต ท่านเจ้าคุณอาจยังคงพยายามปฏิบัติภารกิจไปตามปรกติ คือร่วมประชุมมหาเถรสมาคม ดูแลวัดมหาธาตุฯ ส่งกองกฐินกลับไปทอดที่บ้านเกิดงานสุดท้ายก่อนมรณภาพคือให้โอวาทในงานปฏิบัติธรรมที่พุทธมณฑล ก่อนจะกลับวัดและมีอาการอ่อนเพลียจนเป็นลม จนลูกศิษย์ต้องนำตัวส่งโรงพยาบาลสยาม (ย่านโชคชัย ๔) มรณภาพอย่างสงบในวันที่ ๘ ธันวาคม ๒๕๓๒

๘ ธันวาคม ๒๕๖๔, ๐๗.๔๐ น. ตำบลบ้านโต้น อำเภอพระยืน จังหวัดขอนแก่น

ท่ามกลางลมหนาวต้นเดือนธันวาคม อนุสาวรีย์ “สมเด็จพระพุฒาจารย์ (อาจ อาสโภ)” ได้รับการตกแต่งสวยงามเพื่อ “งานประเพณีรำลึกชาตกาล ๑๑๘ ปี สมเด็จพระพุฒาจารย์ (อาจ อาสภมหาเถร)”

ผมมาอยู่ที่งานซึ่งจัดเป็นวันที่ ๒ หลังวันแรกมีพิธีสงฆ์ที่วัดเป็นหลัก วันนี้เจ้าอาวาสวัดศรีพิมลเป็นประธานพิธีพราหมณ์ จากนั้นมีพิธีรำบูชาโดยกลุ่มสตรีสูงวัย ต่อด้วยนักเรียนหญิงโรงเรียนประชารัฐวิทยาเสริมที่ตั้งแถวรำรอบอนุสาวรีย์ ก่อนจะแปรขบวนเข้าไปเป็นส่วนหนึ่งของขบวนรถยนต์แห่รูปพระพิมลธรรม (อาจ) จำลอง เคลื่อนไปตามถนนเกือบรอบตำบลบ้านโต้น สิ้นสุดที่วัดศรีพิมล ส่งต่องานเข้าสู่ภาคกลางคืน ปิดท้ายด้วยการจุดเทียนและพลุรำลึกถึงหลวงพ่ออาจ 

คุณกบ เจ้าของบริษัทพีพี ออแกไนซ์เซอร์ ๒๐๑๘ จำกัด ผู้วางรูปแบบงานเล่าว่า การจัดงานรูปแบบนี้เพิ่งจะเกิดขึ้นในช่วง ๓ ปีที่ผ่านมา “เมื่อ ๓ ปีก่อน เจ้าอาวาสเรียกผมมาช่วยโดยบอกว่าไม่มีงบประมาณ แต่จะออกจดหมายช่วยหาสปอนเซอร์ให้ เราเป็นคนบ้านโต้น เราอยากทำงานให้หลวงปู่จึงรับปาก

“ในปีแรกผมไปจ้างอาจารย์ที่มหาวิทยาลัยขอนแก่น แต่งเพลง ส่วนท่ารำบูชา ผมไปจ้างอาจารย์ที่มหาวิทยาลัยมหาสารคามคิด ต่างจากก่อนหน้านี้เป็นงานทำบุญขนาดเล็ก มีพระมาสวดแล้วจบไป แต่ผมต้องการมากกว่านั้น” คุณกบเล่าว่าต่อมาผู้นำท้องถิ่นรับไปดำเนินการต่อ จนถึงตอนนี้อยู่ในระยะลองผิดลองถูกเพื่อยกระดับงานสู่ระดับจังหวัด ด้วยหวังจะให้คนภายนอกรู้จักพระพิมลธรรม (อาจ) และบ้านโต้นมากขึ้น

สามเณรแต็กวัย ๑๗ ปี ซึ่งกลับมาเยี่ยมบ้านเกิดช่วงงานรำลึกชาตกาลฯ เล่าให้ผมฟังว่า ทุกวันนี้เณรและพระสงฆ์รุ่นใหม่ ๆ จำนวนมากจากต่างจังหวัดที่เข้ากรุงเทพฯ ไปเรียนพระปริยัติธรรม หันมาสืบค้นเรื่องพระพิมลธรรม (อาจ) กันมากขึ้น ยังไม่นับกระแสตื่นตัวของพระเณรกับวิกฤตการเมืองในช่วง ๑๕ ปีที่ผ่านมา

เรื่องย้อนแย้งคือ ในวันเดียวกันที่ตัวเมืองขอนแก่น มีงานวางพวงมาลาอนุสาวรีย์จอมพลสฤษดิ์ ธนะรัชต์ ที่สวนรัชดานุสรณ์ มีรองผู้ว่าฯ และตัวแทนหน่วยราชการต่าง ๆ ของขอนแก่นเข้าร่วมครบครัน

จอมพลสฤษดิ์ ผู้นำยุคเผด็จการนี้เองที่มีส่วนโดยตรงกับคดีพระพิมลธรรม (อาจ) ทั้งยังเป็นผู้ให้กำเนิดพระราชบัญญัติคณะสงฆ์ พ.ศ. ๒๕๐๕ ที่แม้จะถูกแก้ไขในรายละเอียด แต่ก็ยังคงบังคับใช้และส่งผลกับ พส. ไทยมาจนถึงทุกวันนี้

ทั้งจอมพลสฤษดิ์ ทั้งพระพิมลธรรม (อาจ) อาจจินตนาการไม่ออกด้วยซ้ำว่า

“สถานการณ์” และ “เรื่องเล่าของคดี” จะมาลงเอยเช่นนี้