หลังจากนั้นก็ราวกับฉากในวรรณกรรมคลาสสิกแนวการต่อสู้ของชุมชนกับทุนใหญ่ในหลายพื้นที่ทั่วโลกฉายซ้ำนั่นคือชุมชนถูกแบ่งแยกเป็นฝ่ายค้านกับฝ่ายสนับสนุน “กลุ่มทุนเข้าหาครู ส่งไปดูงานต่างประเทศห้าคน พอกลับมาเสียงก็เปลี่ยน  สักพักก็เอาลูกหลานไปทำงานกับเอกชนรายนั้น  ส่วนครูอนันต์ไม่ไป ครูบอกว่าไปก็เท่ากับเราหลอกชาวบ้าน ตอนนั้นนักการเมืองระดับจังหวัดก็โดนซื้อลักษณะนี้ด้วย” กรณ์อุมาเล่า 

“ส่วนชาวบ้านคนอื่นตัดสินใจสู้ต่อ อยากซื้อแกนนำกี่คนก็ทำไป”

การสำรวจพื้นที่ของ “กัลฟ์” เพื่อก่อสร้างโรงไฟฟ้าในพื้นที่ ๒,๕๐๐ ไร่ ซึ่งประกอบด้วยอาคารเครื่องกำเนิดไฟฟ้า โรงผลิตไอน้ำ ปล่องระบายอากาศ สะพาน ท่าเทียบเรือขนส่งถ่านหินยาว ๓.๕ กิโลเมตร ท่อดูด/ปล่อยน้ำยาว ๑.๕ กิโลเมตร (ฝังไว้ใต้ทะเล) ลานกองถ่านหินบ่อฝังขี้เถ้า ฯลฯ ถูกต่อต้านอย่างหนัก

โครงสร้างเหล่านี้ออกแบบเพื่อรองรับการนำเข้าถ่านหินทางเรือที่จะเทียบหน้าท่า ถ่านหินจะถูกลำเลียงมายังลานกอง นำไปบด แล้วเผาเพื่อต้มน้ำจนเกิดไอน้ำแรงดันสูงไปหมุนกังหันเครื่องกำเนิดไฟฟ้า และด้วยผู้ร่วมทุนคือบริษัท Edison Mission Energy (สัญชาติอเมริกัน) ที่มีประสบการณ์สร้างโรงไฟฟ้ามาทั่วโลก สารัชถ์ รัตนาวะดี กรรมการผู้จัดการใหญ่บริษัทกัลฟ์ [ตำแหน่งขณะนั้น ปัจจุบันเป็นประธานเจ้าหน้าที่บริหาร บริษัทกัลฟ์ อิเล็คตริก จำกัด (มหาชน)] ก็ยืนยันว่าเอกชนรายใหญ่เช่นนี้ “ไม่กล้าเอาชื่อเสียงมาแขวนไว้กับโรงไฟฟ้าบ่อนอกแห่งเดียวหรอก”

ทว่านับตั้งแต่พวกเขาลงพื้นที่หนแรกในช่วงต้นปี ๒๕๓๘ ชาวบ่อนอกทำทุกอย่างเพื่อต่อต้าน ตั้งแต่ยื่นหนังสือถึงหน่วยงานที่เกี่ยวข้อง ชุมนุมหน้าศาลากลางจังหวัด พบรองผู้ว่าการการไฟฟ้าฝ่ายผลิตแห่งประเทศไทย (กฟผ.) มาตรการหนักคือ “ปาหมามุ่ย” และ “ปิดถนนเพชรเกษม” ในวันที่ ๙-๑๐ ธันวาคม ๒๕๔๑

ชาวบ้านใช้ “เสื้อเขียว” เป็นสัญลักษณ์รณรงค์ต่อต้านโครงการโรงไฟฟ้าถ่านหิน

กระบวนการประชาพิจารณ์ในช่วงเดียวกันได้รับการตอบกลับด้วยป้าย “มึงสร้าง กูเผา” เต็มพื้นที่เป้าหมายในประจวบฯ  ปลายปี ๒๕๔๔ ที่บ่อนอกยังเกิดการกระทบกระทั่งกันระหว่างแกนนำต่อต้านกับกลุ่มเจ้าหน้าที่ของกัลฟ์ที่ลงสำรวจพื้นที่ในทะเลจนเกิดการฟ้องร้องเป็นคดีอาญา นอกจากนี้พวกเขายังไปชุมนุมที่ลานพระบรมรูปทรงม้า (ซึ่งเป็นพื้นที่เปิดในยุคนั้น) ในช่วงกลางปี ๒๕๔๕ “เพราะโครงการนี้เริ่มด้วยมติคณะรัฐมนตรี ดังนั้นก็ต้องจบลงที่มติ ครม.”

แต่ผลตามมากลายเป็นโศกนาฏกรรมเมื่อแกนนำคนสำคัญอย่าง เจริญ วัดอักษร ถูกลอบยิงเสียชีวิตที่สี่แยกบ่อนอกในวันที่ ๒๑ มิถุนายน ๒๕๔๗ ขณะที่การเคลื่อนไหวเข้าสู่ช่วงการยื่นตรวจสอบสถานภาพที่ดินสาธารณะที่จะใช้สร้างโรงไฟฟ้า 

ในห้วงเวลาทับซ้อนกัน ห่างจากบ้านของกรณ์อุมาไปทางใต้ราว ๑๐๐ กิโลเมตร สถานการณ์ที่เทศบาลตำบลบ้านกรูด อำเภอบางสะพาน แทบจะเดินซ้ำรอย

จินตนา แก้วขาว ประธานกลุ่มอนุรักษ์สิ่งแวดล้อมและธรรมชาติบ้านกรูด ในวัย ๖๘ ปี จำได้ว่าช่วงต้นทศวรรษ ๒๕๔๐ เมื่อชาวบ้านกรูดรู้ว่าจะมีโรงไฟฟ้าถ่านหิน กำลังการผลิตถึง ๑,๔๐๐ เมกะวัตต์ เกิดขึ้นในพื้นที่ตำบลธงชัย กลุ่มชาวบ้านที่ลุกขึ้นต่อต้านโครงการในเวลานั้นมีแกนนำสามคน 

เธอจำได้ว่าบริษัทยูเนี่ยนฯ เริ่มเข้ามาในพื้นที่ด้วยการซื้อรีสอร์ตสองแห่งด้วยราคาราว ๓๐๐ ล้านบาท จากนั้นก็เปลี่ยนเป็นศูนย์ประชาสัมพันธ์และสถานที่ประชุมซึ่งรองรับคนได้จำนวนมาก จนหลายคนเข้าใจผิดว่ามีการก่อสร้างโรงไฟฟ้าแล้ว

ต่อมาแกนนำส่วนหนึ่งลงเล่นการเมืองท้องถิ่น “แล้วเสียงของเขาก็คล้ายกับเสียงของรัฐ บางคนก็ทำงานให้ฝ่ายประชาสัมพันธ์ของโรงไฟฟ้า มีการจ้างงานคนในพื้นที่ให้ไปลงชื่อเข้างานแต่ไม่ได้ทำงานกับโรงไฟฟ้า แต่เข้าร่วมกิจกรรมเพื่อสังคม (CSR) ต่าง ๆ กับโรงเรียนและวัด”

เมื่อแกนนำชุดเดิมหยุดการต่อสู้ ชาวบ้านก็เคลื่อนไหวกันเอง  จินตนาจำได้ว่าเป็นการสู้แบบ “ไฟมาน้ำก็ (สาด) ไป” เจรจากับโรงไฟฟ้ากับรัฐก็ยกขบวนกันไปร่วม ๕๐ คน “ตอนนั้นเราสู้กันอยู่เรื่องการได้มาของที่ดินสาธารณะโดยมิชอบของโรงไฟฟ้า เรื่องการทำรายงานผลกระทบทางสิ่งแวดล้อม (EIA)”

จินตนาบอกว่าโครงการโรงไฟฟ้าสามแห่งในประจวบฯ คือ บ่อนอก บ้านกรูด และทับสะแก ทำให้มีการจับมือกันเคลื่อนไหว และเธอก็กลายเป็นแกนนำแบบไม่รู้ตัว 

“ที่บ่อนอกคนมากกว่าใช้จำนวนต่อสู้ได้ บ้านกรูดจะอาศัยประเด็นเรื่องที่ดิน ช่วงนั้นคนก็มาทำเสาธงสำหรับเอาไปชูเวลาประท้วง เวลาเคลื่อนขบวนที่บ้านทุกวันผู้บริหารโรงไฟฟ้ามาก็เฮกันไป ทีนี้ในการเจรจามีนักข่าว เขาต้องการคนที่พูดสรุปได้ใน ๓ หรือ ๕ นาที ก็มาคุยกับเราบ่อยเพราะเราสรุปได้ รูปเราก็ออกสื่อบ่อยขึ้น พอแกนนำเก่าไปลงการเมืองท้องถิ่น เขาเซ็นแถลงการณ์ไม่ได้เพราะมีหมวกอีกใบหนึ่ง เราก็ต้องเซ็นหนังสือแทนเวลามีแถลงการณ์ ก็เลยกลายเป็นประธานกลุ่มอนุรักษ์ไป”

เหตุการณ์ที่ทำให้เธอกลายเป็นแกนนำอย่างเป็นทางการคือการปิดถนนเพชรเกษมในช่วงปลายปี ๒๕๔๑ เธอโดนตำรวจรวบตัวไปที่ ตชด. ค่ายพระมงกุฎเกล้า “ตอนนั้นพี่มด (วนิดา ตันติวิทยาพิทักษ์ ที่ปรึกษาสมัชชาคนจน) โทรศัพท์ไปหาที่ค่าย บอกให้เราตั้งสติ อย่าบอกข้อมูลว่าใครคือแกนนำ เป็นครั้งแรกที่ได้คุยกับพี่มดจากที่รู้จักผ่านสื่อ  จริง ๆ เราก็ไม่คิดจะพูด แกมาบอกเลยยิ่งรู้ว่าเราทำถูกแล้ว หลังจากนั้นเราก็โดนเอาตัวไปไว้ที่ สภ.อ. เมืองประจวบคีรีขันธ์ โดนพาไปที่สี่แยกบ่อนอกเพื่อเป็นส่วนหนึ่งในการเจรจา เพราะรัฐมนตรีลงมาจากกรุงเทพฯ และชาวบ้านต่อรองว่าให้ปล่อยแกนนำ ห้ามแกนนำบาดเจ็บ ต้องไม่ดำเนินคดีชาวบ้าน รัฐมนตรียอม เราก็ได้รับการปล่อยตัวหลังโดนจับไป ๒๒ ชั่วโมง วันนั้นแหละที่รับตำแหน่งแกนนำอย่างเป็นทางการเพราะคนอื่นแต่งตั้งให้”

หลังจากนั้นการต่อสู้ก็เข้าสู่ระยะ “ตาต่อตา ฟันต่อฟัน”

จินตนา แก้วขาว กับ กวงเล้ง ศรีช่วงประเสริฐ ประชาชนในพื้นที่ที่อาสาคอยดูแลความปลอดภัยให้กับแกนนำมาจนถึงปัจจุบัน ถ่ายภาพในรีสอร์ตร้างที่ครั้งหนึ่งเคยเป็นที่ทำการฝ่ายประชาสัมพันธ์ของโรงไฟฟ้า

ตำบลธงชัย, กลางปี ๒๕๖๘ 

ผมเดินอยู่กับ จินตนา แก้วขาว และ กวงเล้ง ศรีช่วงประเสริฐ ซึ่งทำหน้าที่คอยดูแลความปลอดภัยให้แกนนำต่อต้านโรงไฟฟ้ามาตั้งแต่ทศวรรษ ๒๕๔๐ เข้าไปยังพื้นที่ที่เคยเป็น “ศูนย์ประชาสัมพันธ์” ของโรงไฟฟ้าบ้านกรูด พบอาคารรกร้างและทรุดโทรมเนื่องจากไม่ได้ใช้งานมานานจนต้นไม้ขึ้นรก แต่ก็ยังทิ้งร่องรอยว่ามันถูกสร้างขึ้นเพื่อรองรับคนจำนวนมาก เห็นได้จากห้องน้ำไม่ต่ำกว่า ๒๐ ห้อง

จินตนาชี้ให้ดูบริเวณที่เคยจัดงานเลี้ยงของโรงไฟฟ้าอันเป็นเหตุให้เธอต้องเข้าคุก ๕๙ วันในฐานะแกนนำที่ออกมาขัดขวางงานนี้

ย้อนกลับไปเมื่อ ๒๔ ปีก่อน--๑๓ มกราคม ๒๕๔๔ เกิดคดี “ล้มโต๊ะจีน” เมื่อทางบริษัทยูเนี่ยนฯ จัดเลี้ยงโต๊ะจีนกว่า ๒,๐๐๐ โต๊ะ โดยเชิญนักลงทุนและคนนอกพื้นที่จำนวนมากเข้ามา ท่ามกลางความกังวลของฝ่ายต่อต้านว่า หากงานนี้ผ่านไปด้วยดีจะกลายเป็นตราประทับรับรองให้โครงการเกิดขึ้นโดยได้รับเงินทุน ในงานเลี้ยงมีป้ายผ้าเขียนว่าครบรอบ ๓ ปีโรงไฟฟ้าอยู่ร่วมกับชุมชน

จินตนาอธิบายว่า “เรามันคนละแนวกับสมัชชาคนจน อันนั้นเขาเรียกร้องค่าชดเชย ของเราสถานการณ์ร้อนกว่า เพราะเขาหาทางจะสร้าง เราเอาน้ำวาฬจากซากวาฬบรูด้าที่ตายที่นี่เมื่อ ๙ เดือนก่อนหน้าประมาณหมื่นกิโลกรัมมาปา จริง ๆ พี่ก็ไม่รู้หรอก เป็นความคิดของหลายคนที่หาทางขัดขวาง” ยังมีการหยอดน้ำวาฬลงในอาหารจนกลิ่นคละคลุ้ง ทำให้งานเลี้ยงต้องเลิกโดยปริยาย

เมษายน ๒๕๔๕ ชาวบ้านกรูดเข้ายึดที่ดินสาธารณะที่บริษัทยูเนี่ยนฯ ครอบครองเพื่อป้องกันการยึดครองและเปลี่ยนแปลงพื้นที่สาธารณะด้วยการซื้อที่ดินคร่อมเอาไว้ โดยสร้างเพิงชั่วคราวและยึดครองอยู่ ๒๓ วัน แล้วเรียกร้องให้ทางราชการเข้ามาตรวจสอบพื้นที่

แน่นอนว่าผลคือคดีจำนวนนับไม่ถ้วนประเดประดัง จินตนาโดนข้อหา “บุกรุก รบกวนการครอบครองที่ดิน” เมื่อคดีไปถึงชั้นฎีกาเธอถูกตัดสินจำคุก ๔ เดือน ติดจริง ๕๙ วัน และถูกปล่อยตัวในวันที่ ๘ ธันวาคม ๒๕๕๔ ซึ่งถือเป็น “ยุคการต่อสู้กับโรงถลุงเหล็ก” ที่กำลังมีโครงการจะเข้ามาสร้างในจังหวัด

ร้านขายของชำของจินตนายังคงเป็นพื้นที่ที่ชาวบ้านซึ่งต่อต้านโครงการพัฒนาอันไม่ชอบมาพากลของรัฐมาประชุมปรึกษาหารือกัน รอยกระสุนปืนยังคงอยู่ที่ประตูร้าน สิ่งที่เพิ่มมาคือรอยปาข้าวของจากฝั่งตรงข้ามในคราวเคลื่อนไหวต่อต้านการสร้างโรงถลุงเหล็กที่อำเภอบางสะพานซึ่งเธอพูดถึงราวกับเป็นเรื่องปรกติ

ที่บ้านบ่อนอก หลังเหตุการณ์ กรณ์อุมาจัดงานครบรอบการเสียชีวิตของเจริญติดต่อกันมา ๒ ทศวรรษ แม้ว่ามติ ครม. ให้ยกเลิกโรงไฟฟ้าในปีเดียวกับที่เจริญเสียชีวิต (ปี ๒๕๔๗)

เธอจำได้ดีว่ามติที่ยกเลิกนั้นเงียบมาก “ไม่แน่ใจว่าเพราะเขาเสียหน้าหรืออะไร แต่ต่อมาเราก็อาศัยงานครบรอบของเจริญขับเคลื่อนวาระปัญหาในจังหวัด จัดมาจนครบ ๒๐ ปีก็คิดว่าคงพอได้แล้ว ก็หยุด ต่างคนต่างทำบุญ ในอนาคตอาจจะมีการรำลึกหากครบ ๓๐ ปี ก็มาดูกันอีกที”

กรณ์อุมาพาผมเดินบนหาดบ่อนอก ชี้ให้ดูหาดทรายยาว ที่หากไม่ได้การเสียสละของเจริญ ภาพของสะพานขนถ่านหินยื่นลงทะเลและปล่องปล่อยควันจากการเผาถ่านหินคงตระหง่านตรงหน้าหาดนี้

ห่างออกมาจากชายฝั่ง ที่สี่แยกบ่อนอก อนุสาวรีย์ที่ระลึกการต่อสู้ของชาวบ้านซึ่งยังสร้างไม่เสร็จดี ตั้งอยู่เงียบ ๆ ในพื้นที่ของวัดบ่อนอก 

คำถามที่ว่า อะไรทำให้ขบวนการภาคประชาชนที่บ่อนอก-บ้านกรูดเข้มแข็ง 

ผมได้คำตอบจากจินตนาและกรณ์อุมาว่าพวกเขารู้แต่เพียงเกิดจากชาวบ้านเคลื่อนไหวด้วยตัวเอง ลงขัน (ออกทุนเอง) และไม่รับผลประโยชน์ใด ๆ จากกลุ่มทุนในระหว่างการต่อสู้ มีการเรียนรู้ร่วมกันตลอดเวลา

ในแง่ของการจัดการนั้น วิทยานิพนธ์ระดับปริญญาเอก “‘ยอมรับโทษ แต่ไม่ยอมรับผิด’ นิติสำนึกว่าด้วยความยุติธรรมในสิทธิชุมชนของกลุ่มอนุรักษ์ทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อม บ้านกรูด-บางสะพาน จังหวัดประจวบคีรีขันธ์” ของ ภิรัชญา วีระสุโข เสนอต่อวิทยาลัยสหวิทยาการ มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ ในปี ๒๕๕๘ ระบุว่า การเคลื่อนไหวในพื้นที่เหล่านี้ตกผลึกจากการประชุมร่วมกัน โดย “รูปแบบกลุ่มไม่มีการจัดระบบอย่างเป็นทางการ” แต่มีวงแกนหลัก แกนรอง “ในกลุ่มรับรู้ว่าใครเป็นสมาชิกโดยที่ไม่มีการลงชื่อเข้าร่วมกลุ่ม” ส่วนผู้สนับสนุนก็มีระดับการเข้าร่วมแตกต่างกัน ไม่ว่าจะร่วมประชุม ร่วมกิจกรรมหรือร่วมลงเงิน