แม้นวาด กุญชร ณ อยุธยา ที่ปรึกษาเครือข่ายริมรางเมืองย่าโม ยกตัวอย่างสถานการณ์ที่เกิดขึ้นภายในจังหวัดนครราชสีมา มหานครแห่งภาคอีสานซึ่งมีพื้นที่ขนาดใหญ่ถึง ๓๒ อำเภอ ว่ากำลังเผชิญปัญหาเฉพาะหน้าหลายมิติ เช่น พื้นที่สาธารณะ ๕,๐๐๐ กว่าแห่งมีชุมชนอยู่อาศัยมาตั้งแต่เดิมถึง ๘๐๐ กว่าแห่ง พื้นที่ ๑๒ เทศบาลมีชุมชนแออัดถึง ๒๑๘ ชุมชน ตัวเลขเมื่อหลายปีก่อนระบุว่ามีประชากรอาศัยอยู่ประมาณ ๒๐๔,๙๓๕ คน คิดเป็นเกือบร้อยละ ๑๐ ของประชากรทั้งจังหวัด มีพื้นที่ติดทางรถไฟกว่า ๕๐ ตำบล มีหมายศาลแจ้งให้ประชาชน ๑๙๓ ครัวเรือนออกจากพื้นที่อนุรักษ์ เช่น เขาใหญ่ ทับลาน รวมถึงบริเวณลำตะคอง นอกจากนี้ยังมีปัญหาเกี่ยวกับที่ดินของสำนักงานการปฏิรูปที่ดินเพื่อเกษตรกรรม (ส.ป.ก.)

“ปัญหาที่อยู่อาศัยในโคราชมีแนวโน้มจะรุนแรงขึ้นในอนาคตจากปัญหาความเหลื่อมล้ำ โดยเฉพาะกลุ่มคนรุ่นใหม่วัยทำงานและแรงงานนอกระบบ ช่องว่างระหว่างคนมีที่อยู่อาศัยมั่นคงกับคนไม่มีบ้านหรือบ้านไม่มั่นคงกำลังขยายตัวขึ้น ราคาที่ดินและอสังหาริมทรัพย์ก็สูงจนเกินกำลัง การขาดระบบเช่าพื้นที่ระยะยาวราคาถูกทำให้คนรายได้ปานกลางถึงต่ำถูกผลักออกไปชานเมือง ที่ดินกระจุกตัวอยู่ในมือกลุ่มทุนขนาดใหญ่และนักเก็งกำไร”

แม้นวาดตั้งข้อสังเกตว่ารัฐธรรมนูญของประเทศไทยจำนวนสามฉบับ ตั้งแต่ปี ๒๕๔๐ ถึงปี ๒๕๖๐ ลดสถานะสิทธิเรื่องที่อยู่อาศัยจาก “สิทธิโดยตรงของประชาชน” ให้กลายเป็น “หน้าที่เชิงนโยบายของรัฐ” ซึ่งไม่ได้สะท้อนหลักความมั่นคงในที่อยู่อาศัย ทั้ง ๆ ที่เป็นฐานรากของชีวิต

ภาคประชาสังคมหลายองค์กรในจังหวัดนครราชสีมา เช่น เครือข่ายริมรางเมืองย่าโม เครือข่ายที่ดินที่อยู่อาศัยจังหวัดนครราชสีมา เครือข่ายบ้านมั่นคงเมืองและชนบทจังหวัดนครราชสีมา พยายามขับเคลื่อนให้เกิดการแก้ปัญหา ช่วยกันต่อสู้ เรียนรู้ เสนอร่าง รวมทั้งผลักดันให้รัฐธรรมนูญบัญญัติเนื้อหา “สิทธิในที่อยู่อาศัย” อย่างชัดเจนและบังคับใช้ได้จริง เพื่อให้ลูกหลานมีบ้านอยู่อย่างมั่นคง มีศักดิ์ศรี และมีอนาคตบนแผ่นดินนี้
...

ด้วยมีพื้นที่ติดทางรถไฟกว่า ๕๐ ตำบล ชุมชนในโคราชที่อาศัยอยู่ริมรางจึงสุ่มเสี่ยงว่าจะถูกไล่รื้อ ความตึงเครียดเพิ่มขึ้นหลังรัฐบาลอนุมัติโครงการรถไฟรางคู่และรถไฟความเร็วสูง
ภาพ : ฐิติพันธ์ พัฒนมงคล

หลังจากนั้นเดินมาทางสะพานผ่านฟ้าลีลาศ เข้าถนนราชดำเนินนอก ไปหยุดรวมกันหน้าสำนักงานองค์การสหประชาชาติในประเทศไทย เพื่ออ่านแถลงการณ์และข้อเสนอ

“ขบวนคนจนเพื่อสิทธิที่ดินและที่อยู่อาศัยต้องการให้รัฐบาลตระหนักถึงปัญหาเรื่องที่อยู่อาศัย และไม่ดำเนินนโยบายที่ซ้ำเติมให้สถานการณ์การเข้าไม่ถึงที่อยู่อาศัยรุนแรงยิ่งขึ้น…” ตัวแทนอ่านส่วนหนึ่งของข้อเรียกร้อง

“การพัฒนาที่ไม่เท่าเทียม ไม่ยั่งยืน ส่งผลให้ไทยเป็นประเทศที่เผชิญปัญหาความเหลื่อมล้ำมากสุดเป็นลำดับต้น ๆ ของโลก โดยเฉพาะโครงการพัฒนาต่าง ๆ ล้วนสร้างผลกระทบ ทำให้คนจนต้องถูกไล่รื้อ ถูกขับออกจากที่ดิน หรือกระทั่งจะเข้าถึงที่ดินและที่อยู่อาศัยก็เกินกำลังความสามารถ เนื่องจากมีราคาสูง เพราะรัฐบาลปล่อยให้เป็นเรื่องกลไกตลาด ยังไม่มีรัฐบาลใดตระหนักถึงปัญหาและให้ความสำคัญที่จะกำหนดให้ที่อยู่อาศัยเป็นสิทธิขั้นพื้นฐาน เป็นหลักประกันที่ทุกคนต้องเข้าถึงได้”

ข้อเสนอมีทั้งหมดเจ็ดประเด็น ได้แก่ แก้ปัญหาที่อยู่อาศัยของชุมชนในย่านคลองเตย แก้ปัญหาที่อยู่อาศัยของชุมชนในที่ดินของการรถไฟแห่งประเทศไทย แก้ปัญหาที่อยู่อาศัยและที่ทำกินของประชาชนในที่ดินสาธารณประโยชน์ ขับเคลื่อนนโยบายโฉนดชุมชน แก้ปัญหาการรวมกลุ่มเพื่อแก้ปัญหาที่อยู่อาศัย ที่ทำกิน ในรูปแบบสหกรณ์ แก้ไขปัญหาคนไร้บ้านและผู้เช่าห้องราคาถูก

โดยมีข้อเรียกร้องประเด็นแรก คือ การกำหนดกติกาประเทศ แก้ไขรัฐธรรมนูญ ที่มีรายละเอียดคือรัฐบาลต้องจัดทำประชามติเพื่อให้เกิดกระบวนการยกร่างรัฐธรรมนูญใหม่ มีการเลือกตั้งสมาชิกสภาร่างรัฐธรรมนูญ (สสร.) มาจากประชาชนโดยตรง และต้องบรรจุเนื้อหา “ที่อยู่อาศัยคือสิทธิขั้นพื้นฐานของทุกคน” ไว้ในรัฐธรรมนูญด้วย

Jing Yu รองหัวหน้าโครงการตั้งถิ่นฐานมนุษย์แห่งสหประชาชาติ (UN-Habitat) เป็นตัวแทนออกมารับข้อเสนอ

ไม่เฉพาะประเทศไทย โลกกำลังเผชิญวิกฤตที่ดินและที่อยู่อาศัย หลายครอบครัวต้องจำใจออกจากบ้าน เด็กต้องเล่าเรียนในค่ายผู้ลี้ภัย และชุมชนจำนวนมากอยู่อาศัยโดยปราศจากไฟฟ้าและน้ำ

“ปี ๒๕๖๗ มีประชากรทั่วโลกกว่า ๑๒๓ ล้านคน ถูกบังคับให้ออกจากที่อยู่อาศัยของตน ส่วนอีก ๓ พันล้านคนเผชิญการมีที่อยู่อาศัยไม่เหมาะสม และกว่า ๑.๑ พันล้านคนอยู่ในชุมชนแออัด” Jing Yu กล่าว

“วิกฤตไม่จำเป็นต้องหมายถึงความสิ้นหวังเสมอไป หลายชุมชนทั่วโลกสามารถฟื้นกลับมาได้ เมื่อรัฐให้ความสำคัญกับที่อยู่อาศัย ที่ดิน และบริการขั้นพื้นฐาน เพราะบ้านหลังใหม่คือการเสริมสร้างศักดิ์ศรีและความหวัง”

“บ้าน” และ “ที่ดิน” คือรากฐานของชีวิต เป็นพื้นที่ศักดิ์สิทธิ์ให้เราได้ใช้ชีวิตอย่างภาคภูมิ เพื่อส่งต่อแก่ลูกหลานในอนาคต

ภายหลังการยื่นหนังสือ แกนนำขบวนคนจนเพื่อสิทธิที่ดินและที่อยู่อาศัยเดินทางไปทำเนียบรัฐบาล เพื่อขอพบนายกรัฐมนตรี และเจรจากับหน่วยงานต่าง ๆ ที่เกี่ยวข้อง เช่น สำนักนายกรัฐมนตรี กระทรวงมหาดไทย กระทรวงเกษตรและสหกรณ์ กระทรวงการพัฒนาสังคมและความมั่นคงของมนุษย์ ฯลฯ เรียกร้องให้เร่งผลักดันนโยบายเพื่อแก้ไขปัญหาที่ดินและที่อยู่อาศัยซึ่งเรื้อรังมานาน