“ประชาชนต้องเป็นผู้กำหนดแนวทางการพัฒนา”

ข้อความบนอกเสื้อและป้ายผ้าในขบวนชุมนุมตั้งแต่ ปี ๒๕๓๘ เป็นทั้งวาทกรรมและปรากฏการณ์ที่เป็นหลักหมายความสัมพันธ์ระหว่างคนธรรมดาสามัญชนกับผู้กุมอำนาจรัฐก็ว่าได้

ชาวบ้านเหล่านั้นเป็นคนชนชั้นล่างหรือที่เรียกว่ารากหญ้า รวมตัวกันมาเรียกร้องต่อสู้ให้รัฐแก้ปัญหาความเดือดร้อน ในนามสมัชชาคนจน

ซึ่งต่อมาการปรากฏตัวของพวกเขาไม่เพียงทำให้รัฐต้องหันมองและร่วมโต๊ะเจรจาอย่างเท่าเทียม แต่ยังได้รับความสนใจจากคนในสังคม ทั้งนักวิชาการ สื่อมวลชน นักศึกษา คนเมือง ผู้สนใจประเด็นทางสังคม และผู้รักความเป็นธรรม

ทั้งสมัชชาคนจนเองก็มีส่วนขับเคลื่อนผลักดันประเด็นด้านสิทธิ การเมือง และความเป็นธรรมทางสังคม ซึ่งต้องแลกมาด้วยเลือดเนื้อและชีวิตจริง ๆ ที่ไม่ใช่เพียงสำนวนเปรียบเปรย

ยอมแลกตัวเข้าสู้มือเปล่ากับสุนัขตำรวจ ซึ่งบางคนล้มลงด้วยคมเขี้ยว อีกหลายชีวิตล้มตายในที่ชุมนุมระหว่างต่อสู้ รวมถึงบนขบวนรถไฟระหว่างทางกลับบ้าน

ยังไม่นับแรงกดดันและการถูกกระทำต่อเนื่องจากการเผชิญหน้ากับหลากหลายฝ่ายต้าน

ชาวบ้านบางส่วนถูกนักการเมืองในรัฐบาลป้ายสีว่าเป็นต่างชาติ ด้วยนามสกุลพ้องกับชื่อเมืองหลวงของเพื่อนบ้าน  บางกลุ่มถูกเชื่อมโยงว่าเป็นการเกิดขึ้นใหม่ของกบฏผีบุญ เป็นคอมมิวนิสต์ หรือกระทั่งปล่อยสุนัขตำรวจให้ไล่กัดที่หน้าทำเนียบรัฐบาล

ทั้งหมดล้วนเป็นส่วนประกอบสร้างประวัติศาสตร์คลื่นขบวนการประชาชนนามสมัชชาคนจน องค์กรชาวบ้านที่นับเป็นปรากฏการณ์ของสังคมไทย ในช่วงรอยต่อทศวรรษ ๒๕๓๐-๒๕๔๐ ที่ใช้การเดินขบวนหรือชุมนุม โดยสันติวิธีเป็นยุทธศาสตร์ ซึ่งสร้างตำนานการต่อสู้จากการรวมกลุ่มกันจนสร้างพลังการเคลื่อนไหวทางสังคมได้

กล่าวกันว่าสมัชชาคนจนเป็นองค์กรชาวบ้านที่สามารถสร้างอำนาจต่อรองกับรัฐบาลได้อย่างมีประสิทธิภาพมากที่สุดในประวัติศาสตร์การต่อสู้ของชาวบ้านสามัญ

เป็นขบวนการประชาชนที่เข้มแข็งจนนับได้ว่าเป็นหลักหมายหนึ่งของการเคลื่อนไหวต่อสู้ของชนชั้นรากหญ้า

ทั้งเป็นเครือข่ายองค์กรประชาชนที่ได้รับความร่วมมือจากนักวิชาการ เอ็นจีโอ เข้ามาเป็นพี่เลี้ยงและที่ปรึกษา และยังเป็นภาคสนามการศึกษาวิจัยและฝึกปฏิบัติการด้านกิจกรรมสังคมของนักศึกษา เยาวชนไทยและต่างประเทศ เป็นต้นแบบของขบวนการต่อสู้เรียกร้องโดยสันติวิธีที่กลายเป็นโมเดลในระดับโลก

ก่อนเกิดขบวนการสมัชชาคนจน การเดินขบวนขอความเป็นธรรมของชาวบ้านก็มีมาต่อเนื่องนับสิบปีแล้ว

จุดตั้งต้นของปัญหาอาจเริ่มมาตั้งแต่ทิศทางการพัฒนากระแสหลักที่มุ่งสู่ความเป็นประเทศอุตสาหกรรมใหม่ (NIC) ในสมัยรัฐบาล ชาติชาย ชุณหะวัณ (๔ สิงหาคม ๒๕๓๑-๒๓ กุมภาพันธ์ ๒๕๓๔) ทำให้ชนชั้นรากหญ้าที่ด้อยโอกาสถูกละเลยและถูกแย่งชิงทรัพยากร กลายเป็นเหยื่อของการพัฒนาที่หมดโอกาสจะใช้ชีวิตปรกติสุขอย่างที่เคยเป็นมา นำไปสู่การลุกขึ้นมาเรียกร้องต่อสู้ มีการจัดตั้งองค์กรร่วมกันในชื่อสมัชชาเกษตรกรรายย่อยภาคอีสาน (สกย.อ.) เมื่อวันที่ ๖ มีนาคม ๒๕๓๕ สมาชิกเริ่มต้นประมาณ ๕๐๐ คน จากเจ็ดเครือข่ายผู้ประสบปัญหาความเดือดร้อนในภาคตะวันออกเฉียงเหนือ

สี่เดือนถัดมา สกย.อ. นัดรวมพลังมวลชนกว่า ๑ หมื่นคน เดินเท้าทางไกล ๘๐ กิโลเมตร จากศาลากลางจังหวัดนครราชสีมา ถึงลานแคนใหญ่ อำเภอปากช่อง เรียกร้องให้รัฐบาลยกเลิกโครงการจัดที่ดินทำกินให้กับราษฎรผู้ยากไร้ในพื้นที่ป่าสงวนเสื่อมโทรม (คจก.) ของกองอำนวยการรักษาความมั่นคงภายในราชอาณาจักร (กอ.รมน.) เนื่องจากสร้างผลกระทบต่อชาวบ้านที่เคยอาศัยทำกินอยู่ในเขตป่าสงวน ต้องอพยพออกไปอยู่ในที่ใหม่ซึ่งดินเสื่อมโทรมไม่เหมาะกับการเพาะปลูก ซึ่งในที่สุดรัฐบาล อานันท์ ปันยารชุน มีมติให้ยกเลิกโครงการ

ในช่วงเวลาคาบเกี่ยวและภายใต้แนวนโยบายเดียวกัน โครงการเขื่อนหลายแห่งถูกกำหนดลงในแผนที่บนลำน้ำหลายสาย แห่งสำคัญที่สร้างกระแสความขัดแย้งร้อนแรงที่สุดคือเขื่อนปากมูล จังหวัดอุบลราชธานี ที่เริ่มขึ้นเมื่อปี ๒๕๓๔ ซึ่งได้กลายเป็นเหมือนจุดตั้งต้นและศูนย์กลางที่นำไปสู่การก่อตั้งสมัชชาคนจนในอีก ๔ ปีต่อมา

ตามแผนการ เขื่อนปากมูลเป็นเขื่อนเพื่อการผลิตไฟฟ้าของการไฟฟ้าฝ่ายผลิตแห่งประเทศไทย (กฟผ.) กำลังการผลิต ๑๓๖ เมกะวัตต์ ซึ่งเพียงพอสำหรับห้างสรรพสินค้าขนาดใหญ่เพียงหนึ่งแห่ง กั้นแม่น้ำมูนช่วงก่อนไหลลงบรรจบแม่น้ำโขงที่อำเภอโขงเจียม จังหวัดอุบลราชธานี งบประมาณก่อสร้าง ๓ พันล้านบาท แต่ในการก่อสร้างจริงบานปลายไปถึง ๖ พันล้านบาท เริ่มการก่อสร้างปี ๒๕๓๔

เขื่อนปากมูลถูกต่อต้านจากประชาชนในพื้นที่ตั้งแต่เริ่มก่อสร้าง มีการชุมนุมเรียกร้องค่าชดเชยจากผลกระทบที่ได้รับจากการสร้างเขื่อน เนื่องจากสันเขื่อนคอนกรีตที่กั้นแม่น้ำมูนช่วงก่อนไหลออกบรรจบแม่น้ำโขงราว ๕ กิโลเมตร ขวางการขึ้นลงของปลาจากแม่น้ำโขงที่จะว่ายทวนน้ำเข้ามาวางไข่ในแม่น้ำมูน  อีกทั้งการระเบิดแก่งระหว่างสร้างเขื่อนได้ทำลายระบบนิเวศที่อยู่อาศัยของปลาของแม่น้ำมูนตอนปลายเสียหายสิ้น

ส่วนในทางสังคม การมาของเขื่อนปากมูลได้สร้างความขัดแย้งและเกิดประเด็นวิพากษ์วิจารณ์มากที่สุดในประเทศและเป็นข่าวไปทั่วโลก 

ขบวนการประชาชนอ่อนแรงลงตั้งแต่ยุครัฐบาลประชานิยม แต่สมัชชาคนจนยังอยู่  ทำกิจกรรมและเคลื่อนไหวชุมนุมตามวาระโอกาส  ในภาพนี้เป็นกิจกรรมรณรงค์คนจนเขียนรัฐธรรมนูญ ที่ลานคนเมือง  ช่วงหนึ่งบนเวทีมีการสดุดีรำลึกถึงแกนนำมวลชนที่จากไปบนเส้นทางยาวนานของการต่อสู้
ภาพ : บันสิทธิ์ บุณยะรัตเวช

เมื่อกล่าวถึงม็อบปากมูลและสมัชชาคนจน มักต้องมีนามของมด-วนิดา ตันติวิทยาพิทักษ์ ปรากฏอยู่ด้วยเสมอ เธอเป็นนักกิจกรรมสังคมมาตั้งแต่เป็นนักศึกษาธรรมศาสตร์ เข้าร่วมขบวนการปฏิวัติในป่าเขายุคหลัง ๖ ตุลาฯ กระทั่งคืนเมืองมาเป็นแอ็กติวิสต์ (activist) ด้านสิ่งแวดล้อมในยุคที่รัฐบาลนำบ้านเมืองไปสู่การเป็นประเทศอุตสาหกรรมใหม่

ช่วงปี ๒๕๓๔ ขณะที่เขื่อนหลายแห่งถูกวางลงบนภูมิภาคต่าง ๆ ของไทย ตั้งแต่เขื่อนแก่งกรุง (คลองยัน) จังหวัดสุราษฎร์ธานี เขื่อนแก่งเสือเต้น จังหวัดแพร่ รวมทั้งเขื่อนปากมูล ที่จังหวัดอุบลราชธานี  วนิดาเดินทางไปยังโขงเจียม บริเวณที่ถูกกำหนดให้เป็นที่ตั้งสันเขื่อนปากมูล เมื่อได้คุยกับชาวบ้านที่กำลังหาปลาในแม่น้ำมูน เธอก็ “ตัดสินใจว่าต้องร่วมต่อสู้กับชาวบ้านเพื่อรักษาแม่น้ำมูนไว้ให้ได้”

เมื่อธนาคารโลกอนุมัติเงินกู้เพื่อสร้างเขื่อนปากมูลในปี ๒๕๓๖  กฟผ. ก็เริ่มการก่อสร้าง ทั้งที่ข้อเรียกร้องเรื่องค่าชดเชยยังไม่ได้รับการแก้ไข  ชาวบ้านหลายพันคนชุมนุมประท้วงทั้งที่หน้าศาลากลางจังหวัดและที่กรุงเทพฯ แต่ไม่เป็นผล

ต้นเดือนมีนาคม ชาวบ้านกว่า ๔๐๐ คนจึงเข้ายึดอุปกรณ์ก่อสร้างและนอนขวางการระเบิดแก่งในแม่น้ำมูน แล้วถูกสลายการชุมนุมด้วยความรุนแรงโดยเจ้าหน้าที่บ้านเมืองและกลุ่มชายฉกรรจ์ ชาวบ้านในพื้นที่พาวนิดาลงเรือหลบหนี

“เรากลัวมดโดนจับเอาไปฆ่า เลยพาหลบลงเรือพายหนีไปตามแม่น้ำมูน  หลังจากนั้นบางส่วนก็ขึ้นรถโดยสารเข้ามาประท้วงในกรุงเทพฯ เพื่อบอกว่าเกิดอะไรขึ้นที่ปากมูล” สมปอง เวียงจันทร์ หนึ่งในแกนนำชาวบ้านที่นำกลุ่มผู้ได้รับผลกระทบจากเขื่อนปากมูลเข้าร่วมขบวนการสมัชชาคนจน

วันรุ่งขึ้น เมื่อไปแจ้งความที่โรงพักเรื่องคนร้ายลอบยิงใส่ผู้ชุมนุม วนิดากับกลุ่มชาวบ้านกลับถูกจับข้อหาก่อความไม่สงบ บุกรุกสถานที่ราชการ ที่ถูกตั้งข้อหามาก่อน รวมทั้งถูกกล่าวหาว่าเป็นคอมมิวนิสต์

เขื่อนปากมูลสร้างเสร็จเมื่อปี ๒๕๓๗ ท่ามกลางการประท้วงคัดค้านของชาวบ้าน เกิดการปะทะกันหลายครั้ง ได้รับบาดเจ็บ ถูกจับกุมดำเนินคดี เป็นการต่อสู้ที่ยาวนาน และได้แนวร่วมจากนักศึกษา นักวิชาการ เอ็นจีโอ ข้าราชการ นักธุรกิจ ฯลฯ อย่างกว้างขวาง  แม้สุดท้ายต่อต้านเขื่อนไม่สำเร็จ แต่ได้สร้างบรรทัดฐานใหม่ขึ้นในสังคมไทย

ข้อเรียกร้องให้ชดเชยอาชีพประมงของชาวบ้านที่ต้องสูญเสียจากการสร้างเขื่อนได้รับการตอบสนอง โดย กฟผ. ยอมจ่ายค่าชดเชยการสูญเสียทรัพย์สินจากการถูกน้ำท่วมตามจริง และชดเชยการสูญเสียอาชีพประมงตลอด ๓ ปีของการสร้างเขื่อน ครอบครัวละ ๙ หมื่นบาท จำนวน ๓,๑๙๕ ครอบครัว

นับเป็นครั้งแรกที่รัฐยอมชดเชยความเสียหายที่เป็นต้นทุนทางสังคม

สมปอง เวียงจันทร์ ชาวประมงปากมูน ที่กลายเป็นแกนนำชาวบ้านต่อสู้คัดค้านเขื่อนปากมูลตั้งแต่ยุคเริ่มโครงการ จนปัจจุบันปัญหายังไม่ได้รับการแก้ไขจบสิ้น และเธอก็ยังอยู่กับการต่อสู้

ปัญหาราคาพืชผลเกษตรตกต่ำ ปัญหาป่าไม้-ที่ดิน โครงการสร้างเขื่อนมากกว่า ๑๕ แห่ง โดยเฉพาะเขื่อนปากมูล และที่ยังไม่สร้าง ๖ แห่ง เช่น แก่งเสือเต้น โป่ง ขุนเพชร ลำโดมใหญ่ รับร่อ คลองกราย ล้วนถูกชุมนุมต่อต้านอย่างหนักต่อเนื่องมาตั้งแต่รัฐบาลชาติชาย และรัฐบาลจากคณะรัฐประหาร รสช. จนถึงรัฐบาล ชวน หลีกภัย (ชวน ๑ : ๒๓ กันยายน ๒๕๓๕-๑๓ กรกฎาคม ๒๕๓๘) รัฐบาลต่าง ๆ มักเพียงแต่ส่งตัวแทนมารับข้อเสนอผู้ชุมนุม แต่ไม่ค่อยมีผลในทางปฏิบัติ

กระทั่งเข้าสู่รัฐบาล บรรหาร ศิลปอาชา (๑๓ กรกฎาคม
๒๕๓๘-๒๕ พฤศจิกายน ๒๕๓๙) ในปี ๒๕๓๘ ชาวบ้านผู้ได้รับผลกระทบจากแนวนโยบายการพัฒนาของรัฐมีมากขึ้นเรื่อย ๆ และได้บทเรียนที่สำคัญว่าหากไม่มีการรวมตัวจะไม่มีอำนาจต่อรอง

รัฐบาลจะยอมหันมารับฟังข้อเรียกร้องก็ต่อเมื่อมองเห็นจำนวนของผู้มาร้องทุกข์ ผู้ประสบปัญหาด้านต่าง ๆ จึงรวมตัวกันเป็นเครือข่าย

ต่อมาองค์กรประชาชนที่ได้รับผลกระทบจากโครงการของรัฐทั้งในชนบทและในเมือง เช่น สมัชชาเกษตรกรรายย่อยภาคอีสาน (สกย.อ.), เครือข่ายเกษตรกรรมภาคเหนือ (คกน.), เครือข่ายผู้ประสบภัยจากการสร้างเขื่อน, เครือข่ายผู้ป่วยจากการทำงาน, กลุ่มคนจนเมือง ฯลฯ จัดประชุมครั้งใหญ่ที่อำเภอโขงเจียม จังหวัดอุบลราชธานี ระหว่างวันที่ ๑๐-๑๔ ธันวาคม ๒๕๓๘ โดยมีกลุ่มคนจนในภูมิภาคเอเชียแปซิฟิก ๑๐ ประเทศมาร่วมแลกเปลี่ยนด้วย

สาระสำคัญจากการประชุมคือการได้ข้อสรุปร่วมกันว่าปัญหาต่าง ๆ ล้วนมาจากรากฐานเดียวกัน คือนโยบายการพัฒนาของรัฐที่มุ่งแต่ภาคอุตสาหกรรมและความเติบโตทางเศรษฐกิจ ทำให้คนจนตกเป็นเหยื่อของการพัฒนา  การเรียกร้องต่อสู้จึงไม่จำเป็นต้องแบ่งแยกพื้นที่หรือกรณีปัญหา 

จึงเกิดการรวมตัวกันเป็นสมัชชาคนจน (Assembly of the Poor) ประกาศก่อตั้งในวันสิทธิมนุษยชน ๑๐ ธันวาคม ๒๕๓๘

นิยามตัวเองว่าเป็นเครือข่ายของกลุ่มคนทุกข์ยากเดือดร้อนที่ได้รับผลกระทบจากนโยบายและการพัฒนาที่เหลื่อมล้ำ ผู้สูญเสียวิถีชีวิตปรกติสุขจากสงครามแย่งชิงทรัพยากรธรรมชาติ ดิน น้ำ ป่า โดยรัฐและภาคธุรกิจที่กระทำต่อชาวบ้านสามัญทั้งในชนบทและในเมือง สิทธิในการดูแลใช้สอยจัดการทรัพยากรของชุมชนท้องถิ่นถูกละเมิดรุกราน

ทำหน้าที่เป็นองค์กรเชื่อมประสานกลุ่มประชาชนผู้ประสบปัญหาทั้งในชนบทและในเมือง ๖ กลุ่มเครือข่าย ๑๒๑ กรณีปัญหา และเป็นเวทีรวมพลังความร่วมมือสร้างความเข้มแข็งให้กับชาวบ้าน ตามคำขวัญ “ประชาชนต้องเป็นผู้กำหนดแนวทางการพัฒนา” ซึ่งเป็นวรรคหนึ่งในปฏิญญาปากมูล

ยุทธวิธีหลักที่ใช้ในการต่อสู้คือเดินขบวน หรือชุมนุมอย่างสันติ

วันที่ ๑๕ ธันวาคม ๒๕๓๘ สมาชิกสมัชชาคนจนราว ๕๐๐ คน ได้ออกเดินขบวนเป็นครั้งแรก ไปตามถนนเจริญกรุง มุ่งหน้าสู่โรงแรมโอเรียลเต็ล ยื่นหนังสือต่อนายกรัฐมนตรี บรรหาร ศิลปอาชา ในฐานะประธานอาเซียนซัมมิต ให้หันมาสนใจปัญหาสิทธิมนุษยชน สิ่งแวดล้อม ความยากจน

ต่อมาวันที่ ๓๐ มีนาคม ๒๕๓๙ ระดมสมาชิกจากทั่วประเทศกว่า ๑ หมื่นคน มาชุมนุมใหญ่ครั้งแรกในกรุงเทพฯ เปิดเวที “มหกรรมทวงสัญญาสมัชชาคนจน” ที่หน้าทำเนียบรัฐบาล

แต่ละวันของการชุมนุมตลอดเวลา ๒๘ วันต่อเนื่อง มีผู้อยู่ร่วมเวทีราว ๑,๕๐๐ คน

จากที่ก่อนหน้านั้นเคยชุมนุมครั้งละราว ๕๐๐ คน การชุมนุมคนจำนวนมากแบบปักหลักต่อเนื่อง เป็นเรื่องใหม่สำหรับองค์กรชาวบ้านจากต่างจังหวัดที่ต้องวางแผนและปรับตัว ซึ่งได้กลายเป็นโมเดลการจัดชุมนุมประท้วงรูปแบบหนึ่งต่อมาก็ว่าได้

ในที่ชุมนุมมีคณะ “พ่อครัวใหญ่” ที่เป็นตัวแทนชาวบ้านจากแต่ละกรณีปัญหา เป็นหัวขบวนผู้กำหนดทิศทาง ตัดสินใจ วางแผนการต่อสู้ โดยไม่มีใครเป็นผู้มีอำนาจสูงสุด เพราะเสี่ยงต่อคำกล่าวที่ว่า “ผู้นำเดี่ยวไม่ตายก็ขายตัว” มีนักวิชาการ เอ็นจีโอ เป็นพี่เลี้ยงและที่ปรึกษา

สมัยนั้นเขื่อนอาจนับเป็นหนึ่งในสัญลักษณ์ของความเจริญทันสมัย  แต่ก็ถูกต่อต้านจากคนท้องถิ่นที่ต้องสูญเสียทรัพยากรให้กับคันคอนกรีต ยิ่งระดับการกักเก็บมากเพียงใด การสูญเสียพื้นที่ก็ยิ่งทวีคูณ

การกินอยู่ในที่ชุมนุมดำเนินไปอย่างเรียบง่าย ประหยัดตามความเป็นอยู่ของผู้เข้าร่วม ค่าใช้จ่ายในการเดินทาง เสบียงอาหาร ผู้เข้าร่วมชุมนุมต้องเตรียมมาเองจากชุมชน รวมทั้งรับบริจาคจากองค์กรพันธมิตรในกรุงเทพฯ ในช่วงวันหลัง ๆ ของการชุมนุม  น้ำอาบน้ำใช้ในช่วงแรกสุดอาศัยผลัดเปลี่ยนกันไปอาบที่น้ำพุตามแยก อย่างที่สะพานมัฆวานรังสรรค์ กระโจมอกนั่งอาบกันกลางแดด

กระทั่งเมื่อรัฐบาลบรรหารรับรองการแก้ปัญหาโดยมติคณะรัฐมนตรี เมื่อ ๒๒ เมษายน ๒๕๓๙ การชุมนุมจึงสลายตัวชั่วคราว

นับเป็นครั้งแรกในประวัติศาสตร์ที่การเจรจาของขบวนการประชาชนผ่านการรับรองเป็นมติคณะรัฐมนตรี เพื่อให้มีผลสั่งการข้าราชการประจำ ซึ่งเป็นฝ่ายปฏิบัติ

แต่ก็แลกมาด้วยชีวิตของผู้ชุมนุมสองรายที่จากไปในที่ชุมนุม พ่อเหลว นาคูน จากเขื่อนสิรินธร จังหวัดอุบลราชธานี แม่แท่น จันทึก จากกรณีที่ดินอำเภอสีคิ้ว จังหวัดนครราชสีมา

แต่มติคณะรัฐมนตรีไม่เป็นจริงในทางปฏิบัติ การแก้ไขปัญหาถูกหน่วงเหนี่ยวให้ล่าช้าจากระบบราชการท้องถิ่น

ผ่านไป ๓ เดือน ที่ประชุมสมัชชาคนจนจึงเปิดเวที “ทวงสัญญา ๑๐๐ วัน สมัชชาคนจน” ที่หน้าทำเนียบฯ อีกครั้งเมื่อวันที่ ๑๓-๑๙ สิงหาคม ๒๕๓๙ ซึ่งได้ข้อตกลงในการเจรจา แต่ก็ยังคงไม่มีผลในทางปฏิบัติ

วันที่ ๑๔ ตุลาคม ๒๕๓๙ ตัวแทนสมัชชาคนจนกว่า ๓,๐๐๐ คน จึงเข้ามาปักหลักชุมนุมที่หน้าทำเนียบรัฐบาลในกรุงเทพฯ อีก ๒๖ วัน และย้ายไปตามกระทรวงและกรมที่เกี่ยวข้องกับการรับผิดชอบในการแก้ไขปัญหา เพื่อเรียกร้องให้ข้าราชการปฏิบัติงาน

มีการเจรจาจากรัฐบาลอย่างเป็นทางการหลายครั้ง และมีการออกมติคณะรัฐมนตรี แต่ปัญหาได้รับการแก้ไขลุล่วงเพียงส่วนน้อย  กรณีอื่น ๆ ส่วนใหญ่เมื่อเปลี่ยนรัฐบาลก็ไม่ได้รับการสานต่อ โดยเฉพาะปัญหาเขื่อนปากมูล

๒๕ มกราคม ๒๕๔๐ สมัชชาคนจนกว่าหมื่นคนจัดชุมนุมแสดงพลังครั้งใหญ่และยาวนานที่สุดเป็นประวัติการณ์ ระดมสมาชิกราว ๒ หมื่นคนปิดล้อมทำเนียบรัฐบาล ๙๙ วัน จนถึงวันที่ ๒ พฤษภาคม

เรียกร้องการปฏิบัติที่ชัดเจนเป็นรูปธรรมของ ๑๒๑ กรณีปัญหา ที่แยกเป็น ๖ กลุ่ม ได้แก่ ป่าไม้-ที่ดิน ๙๒ กรณี, ปัญหาเขื่อน ๑๕ กรณี, โครงการรัฐ ๕ กรณี, ปัญหาสลัม ๗ กรณี, แรงงานผู้ป่วย ๑ กรณี และเครือข่ายเกษตรกรรมทางเลือก ๑ กรณี พร้อมเสนอให้รัฐบาลแก้ปัญหาระยะยาวในเชิงกฎหมายและนโยบาย เช่น พ.ร.บ. ป่าชุมชน, พ.ร.บ. ชุมชนแออัด, พ.ร.บ. สิทธิในการรับรู้ข้อมูลข่าวสาร, การจัดตั้งศาลปกครอง, นโยบายการถือครองที่ดินอย่างเป็นธรรมและการปฏิรูปการเมือง

รัฐบาล ชวลิต ยงใจยุทธ (๒๕ พฤศจิกายน ๒๕๓๙-๙ พฤศจิกายน ๒๕๔๐) มีมติให้ชดเชยความเสียหายจากอาชีพประมง จำนวน ๓,๐๘๔ ครอบครัว เนื่องจากหลังสร้างเขื่อนปากมูลปลาลดลงมากจนชาวบ้านไม่สามารถหาเลี้ยงชีพ ต้องสูญเสียอาชีพประมงอย่างถาวร โดยจัดสรรที่ดินให้ครอบครัวละ ๑๕ ไร่ แต่เมื่อไม่สามารถหาที่ดินได้ จึงมีมติให้จ่ายค่าชดเชยเป็นเงินไร่ละ ๓.๕ หมื่นบาท รวมประมาณ ๑.๖ พันล้านบาท

แต่ระหว่างรอค่าชดเชยจนถึงสมัยรัฐบาล ชวน หลีกภัย (ชวน ๒ : ๙ พฤศจิกายน ๒๕๔๐-๑๗ กุมภาพันธ์ ๒๕๔๔) กลับออกมติใหม่ ไม่จ่ายค่าชดเชยให้กับเขื่อนที่สร้างแล้ว

รัฐบาลเคยมีมติ ให้ทดลองเปิดประตูเขื่อนปากมูล ๑ ปี ให้มหาวิทยาลัยอุบลราชธานีศึกษาเรื่องปลา  ผลการศึกษาของคณะกรรมการกลางระบุว่า การเปิดเขื่อนทั้งปีจะทำให้ประชาชนได้รับประโยชน์สูงสุดทั้งทางเศรษฐกิจและสังคม แต่รัฐบาลมีคำสั่งให้เปิดประตูน้ำเขื่อนเพียง ปีละ ๔ เดือน เป็นความผิดหวังครั้งใหญ่ของสมัชชาคนจน

การคัดค้านเขื่อนปากมูลเริ่มขึ้นในพื้นที่ตั้งแต่รู้ว่ามีโครงการเมื่อปี ๒๕๓๔  แต่ในที่สุดเขื่อนก็ถูกผลักดันจนสร้างเสร็จในปี ๒๕๓๗

เขื่อนปากมูลสร้างผลกระทบให้ชาวบ้านหลายพันครอบครัว  จากการชุมนุมคัดค้านกลายเป็นการเรียกร้องค่าชดเชย ซึ่งต้องยกขบวนกันเข้ามากรุงเทพฯ ในภาพหน้าขวาเป็นการชุมนุมที่หน้าทำเนียบรัฐบาล

“...เป็นจุดเริ่มต้นของประวัติศาสตร์การเมืองภาคประชาชนที่คนเล็ก ๆ ได้รวมพลังผ่าน ‘การเมืองบนท้องถนน’ การเมืองภาคประชาชนของสมัชชาคนจนคือการสร้างสรรค์และจรรโลง ‘ประชาธิปไตยที่กินได้ การเมืองที่เห็นหัวคนจน’ เปิดพื้นที่กลไกการมีส่วนร่วมในกระบวนนโยบายสาธารณะรับรองสิทธิชุมชน” ผศ.ดร. ประภาส ปิ่นตบแต่ง อาจารย์ประจำคณะรัฐศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย ที่คลุกคลีอยู่กับการเคลื่อนไหวภาคประชาชนมาตลอด พูดถึงขบวนการสมัชชาคนจน

“เราอ่อนแอลงมากในสมัยรัฐบาลทักษิณ ซึ่งเขามองคนจนเป็นกลุ่มเป้าหมาย รัฐบาลนี้ได้ทำเรื่องบัตรทอง กองทุนหมู่บ้าน ซึ่งชาวบ้านได้ประโยชน์มาก ทำให้ชาวบ้านมีความหวังว่าเขาจะช่วยแก้ปัญหาให้ จึงได้ไปลงทะเบียนตามนโยบายของเขาและออกจากขบวนไป”

บารมี ชัยรัตน์ นักกิจกรรมสังคม ที่เป็นคนหนึ่งในทีมที่ปรึกษาสมัชชาคนจนตั้งแต่เริ่มก่อตั้งจนถึงตอนนี้พูดถึงช่วงอ่อนแรงของสมัชชาคนจน

“ช่วงปลายรัฐบาลทักษิณเริ่มมีความขัดแย้งทางการเมืองเป็นเหลือง-แดง ในสมัชชาคนจนเองก็แบ่งเป็นสองฝ่าย แต่ที่ประชุม ‘พ่อครัวใหญ่’ มีมติไม่เข้าร่วมชุมนุมกับกลุ่มพันธมิตรประชาชนเพื่อประชาธิปไตย ซึ่งเป็นเรื่องที่พ่อครัวใหญ่ตัดสินใจกันเอง ผมเป็นที่ปรึกษาไม่ได้อยู่ในวงประชุม ได้แต่รับทราบมตินั้น  พอมีรัฐประหาร ๒๕๔๙ เราออกมาคัดค้านและไม่ร่วมร่างรัฐธรรมนูญปี ๒๕๕๐ แต่ยังมีการเจรจากับรัฐบาล สุรยุทธ์ จุลานนท์ แต่ก็ไม่ได้อะไร พอมีรัฐบาลใหม่เราก็ไม่ได้ออกมาชุมนุมอีก เพราะเราวิเคราะห์แล้วว่าออกมาชุมนุมก็จะไม่ได้ผลอะไร มิหนำซ้ำยังอาจจะถูกกล่าวหาหรือถูกลากไปเป็นฝ่ายนั้นฝ่ายนี้อีก แต่ก็มีสมาชิกสมัชชาคนจนบางส่วนไปร่วมเคลื่อนไหวกับทั้งฝ่ายพันธมิตรฯ และฝ่ายแนวร่วมประชาธิปไตยต่อต้านเผด็จการแห่งชาติ (นปช.) พอรัฐประหารปี ๒๕๕๗ นี่ คสช. ใช้อำนาจเผด็จการเต็มรูปแบบ พวกเราประกาศไม่สังฆกรรมกับรัฐบาลเผด็จการทหารเลย เราหยุดเคลื่อนไหว หันมาค้านรัฐประหารเพียงอย่างเดียว  เริ่มเคลื่อนไหวอีกทีปี ๒๕๖๒ สมัยรัฐบาล ประยุทธ์ จันทร์โอชา ที่มาจากการเลือกตั้ง”

บารมีให้ข้อสรุปความเป็นสมัชชาคนจนว่า “เป็นเครือข่ายของเครือข่าย” ที่รวบรวมปัญหาของคนจน เป็นการร่วมต่อสู้ที่นำเสนอหลายประเด็น ขณะเดียวกันแต่ละกลุ่มมีอิสระในการเคลื่อนไหวของตัวเอง

“ปัจจุบันสมัชชาคนจนปรับตัวหลายเรื่อง แต่เรายังเป็นองค์กรชาวบ้าน ไม่ใช่องค์กรล้มล้างรัฐบาล แต่เรียกร้องให้รัฐบาลแก้ปัญหาของเรา ไม่ว่าใครมาเป็นนายกฯ ถ้ามีประเด็นเราก็ต้องมาชุมนุม  ตอนนี้เหลืออีกประมาณ ๖๐ กรณีปัญหาที่รอการแก้ไข บางเรื่องผู้เดือดร้อนคนเดียวก็มี ที่เป็นกลุ่มใหญ่ ๆ คือเรื่องเขื่อนแก่งเสือเต้น ราษีไศล ปากมูล หัวนา”

เมื่อย้อนมองคุณูปการที่ส่งผลต่อภาพรวม บารมีมองว่าสมัชชาคนจนได้สร้างการเรียนรู้เรื่องสิทธิเสรีภาพ

รวมถึงในประเด็นที่เกี่ยวกับประโยชน์สาธารณะ

“การตื่นตัวเรื่องรัฐธรรมนูญสีเขียว ปี ๒๕๔๐ เรื่องสิทธิชุมชน ประชาชนต้องมีอำนาจในการจัดการทรัพยากร เรื่องการตรวจสอบการใช้อำนาจรัฐนี่ สมัชชาคนจนมีส่วนร่วมชูเรื่องนี้ขึ้นมา”

กับอีกเรื่อง

“สมัชชาคนจนบอกสังคมว่า การแก้ปัญหาหลาย ๆ เรื่องไม่ได้อยู่ที่สภา ที่รัฐบาลเพียงอย่างเดียว แต่อยู่ที่อำนาจต่อรองของประชาชนด้วย ขบวนการประชาชนต้องเข้มแข็งพอ ไม่งั้นทำอะไรไม่ได้  สมัชชาคนจนเป็นเชื้อให้คนหลาย ๆ กลุ่มเห็นว่าการเรียกร้องต้องออกมาแสดงตัวบนถนน  ทุกวันนี้กำลังพลเราน้อยลง อีกอย่างเราชุมนุมยืดเยื้อเหมือนเดิมไม่ได้”

สอดคล้องกับความเห็นของ สมปอง เวียงจันทร์ แกนนำต่อต้านเขื่อนปากมูลที่เล่าถึงสิ่งที่เรียนรู้จากการร่วมอยู่ในขบวนการต่อสู้มากว่า ๓๐ ปี

จากปลายน้ำมูนในอุบลราชธานี ย้อนขึ้นไปทางศรีสะเกษ มีเขื่อนสำคัญบนลำมูนอีกสองแห่งที่สร้างปัญหาใหญ่หลวงให้คนท้องถิ่นไม่น้อยกว่าที่ปากมูล และกลุ่มผู้ได้รับผลกระทบก็เข้าเรียกร้องต่อสู้ร่วมกับสมัชชาคนจน

“แม่เป็นเครือข่ายผู้เดือดร้อนราษีไศลตั้งแต่ปี ๒๕๓๖ เมื่อปี ๒๕๔๐ ได้รับค่าชดเชย ส่วนหนึ่งออกไป อีกส่วนยังอยู่กับเรา แล้วก็ยังมีคนที่ยังไม่ได้รับค่าชดเชย เราก็พาเรียกร้อง ได้รับชดเชยปีละ ๒๐-๓๐ คน ต้องติดตามให้พี่น้อง ตอนหลังรวมกับเขื่อนหัวนาด้วย”

สมัชชาคนจน เป็นการรวมตัว
ของชาวบ้านผู้เดือดร้อนจาก

๑๒๑ กรณีปัญหา
แยกเป็น ๖ กลุ่ม ได้แก่

ป่าไม้-ที่ดิน ๙๒ กรณี ปัญหาเขื่อน ๑๕ กรณี
โครงการรัฐ ๕ กรณี ปัญหาสลัม ๗ กรณี
แรงงานผู้ป่วย ๑ กรณี
และเครือข่ายเกษตรกรรมทางเลือก ๑ กรณี

เขื่อนปากมูล สร้างกั้นปากแม่น้ำมูน คำนวณ
งบก่อสร้าง ๓,๐๐๐ ล้านบาท แต่ใช้จริง

๖,๐๐๐ ล้านบาท
กำลังการผลิตไฟฟ้า ๑๓๖ เมกะวัตต์
พอใช้สำหรับห้างสรรพสินค้า
ขนาดใหญ่เพียง ๑ แห่ง

หลังเปิดใช้เขื่อนราว ๗ ปี ผลการศึกษาของคณะกรรมการกลางระบุว่าการเปิดเขื่อนทั้งปีจะเกิดประโยชน์กว่าการใช้เขื่อน  แต่รัฐบาลมีคำสั่งให้เปิดเพียงปีละ ๔ เดือน

จากการต่อสู้เรียกร้อง
ชาวบ้านปากมูน ๓,๑๙๕ ครอบครัว
ได้รับค่าชดเชยการสูญเสีย
อาชีพประมงครอบครัวละ

๙ หมื่นบาท

เขื่อนราษี ไศล สร้างกั้นแม่น้ำมูนตอนกลาง
ซึ่งบางช่วงกว้างถึง ๗-๘ กิโลเมตร ทำให้น้ำ
เอ่อท่วมขึ้นไปจากสันเขื่อนกว่า ๘๐ กิโลเมตร

ท่วมพื้นที่ทำกินของชาวบ้านกว่า ๙ หมื่นไร่  
จ่ายค่าชดเชยไปแล้ว
๒ พันกว่าล้านบาท  

ตอนสร้างเขื่อนใช้งบ ๘๐๐ กว่าล้าน

การชุมนุมใหญ่ครั้งแรก

“มหกรรมทวงสัญญา
สมัชชาคนจน”

๓๐ มีนาคม ๒๕๓๙ ที่หน้าทำเนียบรัฐบาล สมาชิกกว่า ๑ หมื่นคน  ตลอดการชุมนุม ๒๘ วันต่อเนื่อง มีผู้อยู่ร่วมเวทีราว ๑,๕๐๐ คน

การชุมนุมครั้งใหญ่และยาวนานที่สุด

มวลชนราว ๒ หมื่นคน
ปิดล้อมทำเนียบรัฐบาล ๙๙ วัน

ตั้งแต่เดือนมกราคม-พฤษภาคม ๒๕๔๐

การชุมนุมปี ๒๕๔๓

ม็อบสมัชชาคนจนปีนรั้วเข้าทำเนียบฯ
๒๒๖ คนถูกจับกุม

อีกหลายคนถูกสุนัขตำรวจกัดได้รับบาดเจ็บ