มกราคม ๒๔๓๖ (นับตามปฏิทินเก่า) สมเด็จพระเจ้าลูกยาเธอ เจ้าฟ้ามหาวชิราวุธฯ เสด็จประทับที่พระตำหนักนอร์ทลอดจ์ (North Lodge) เมืองแอสคอต ห่างกรุงลอนดอนไปทางทิศตะวันตกเฉียงใต้ประมาณ ๓๐ กิโลเมตร

ที่นี่ ทรงสนิทกับพระเจ้าลูกยาเธอที่มาศึกษาในอังกฤษด้วยกันอย่างรวดเร็ว  เจ้าพระยาพระเสด็จสุเรนทราธิบดี (ม.ร.ว. เปีย มาลากุล/ขณะเป็นพระยาวิสุทธสุริยศักดิ์) ผู้อภิบาล ทูลเกล้าฯ ถวายรายงานรัชกาลที่ ๕ ว่าพี่น้องหกพระองค์ “...ปราศรัยเล่นหวัวได้...กลัวเกรงกันโดยนับวัยและศักดิ์...” แต่ไม่นานแผนการเรียนด้านทหารเรือก็ต้องยกเลิก เมื่อสมเด็จพระบรมโอรสาธิราช เจ้าฟ้ามหาวชิรุณหิศสวรรคตด้วยพระชนมายุ ๑๗ พรรษา รัชกาลที่ ๕ จึงโปรดเกล้าฯ สถาปนาเจ้าฟ้ามหาวชิราวุธฯ พระชันษา ๑๔ ปี เป็นองค์รัชทายาททันทีในเดือนเดียวกัน

สยามจัดพระราชพิธีสถาปนาสยามมกุฎราชกุมารนอกราชอาณาจักรเป็นครั้งแรกในประวัติศาสตร์ เกิดขึ้น ณ สถานอัครราชทูตไทยประจำกรุงลอนดอน เมื่อวันที่ ๘ มีนาคม ๒๔๓๖ (นับตามปฏิทินเก่า) โดยเจ้าฟ้ามหาวชิราวุธฯ ทรงมีพระราชดำรัสว่า เมื่อเสด็จนิวัตพระนครจะทรง “เป็นไทยยิ่งกว่าเมื่อตอนที่เสด็จจากเมืองไทยมา”

หลังจากนี้ผู้อภิบาลทูลเกล้าฯ ถวายรายงานต่อมาอีกหลายฉบับ ในภาพรวมคือองค์รัชทายาททรงไม่ต่างจากวัยรุ่นทั่วไป ทรงดื้อบ้างเป็นปรกติ บางครั้งนายทอมสัน (เจ้าของบ้านที่ประทับ) ก็เป็นห่วงว่าราชองครักษ์เอาพระทัยเกินไป

ส่วนการเรียน ทรงสนพระราชหฤทัยด้านอักษรศาสตร์ ออกหนังสือพิมพ์ The Screech Owl รายสัปดาห์ ลงเรื่องเบ็ดเตล็ดสำหรับเด็กเวียนกันอ่านในหมู่พระสหาย  ทรงไม่ถนัดบางเรื่อง เช่น “วิชาที่จะทรงกระทำด้วยพระหัตถ์” อย่างงานไม้ การออกพระกำลังทำได้ปานกลาง แต่ทรง “...รู้จักน้ำใจคน เพื่อจะใช้คน” และ “โปรดในการบรรทมดึก ตื่นสาย (ซึ่งแก้ยากเพราะเป็นความเคยของไทย และไทยไม่รังเกียจ)”

ระยะนี้ทรงพระประชวรด้วยพระโรคในพระอันตะ (ลำไส้) นายแพทย์อังกฤษต้องตัดสินใจถวายการผ่าตัดด่วน

ในยุคที่เทคนิคการผ่าตัดเปิดหน้าท้องเพิ่งเริ่มต้น ทรงเป็นคนไข้รายแรก ๆ ที่ได้รับการรักษาด้วยวิธีนี้ในอังกฤษ เมื่อทราบข่าว รัชกาลที่ ๕ ถึงกับมีพระราชดำรัสว่า “ถ้าลูกโตตาย เป็นเลิกตั้งมกุฎราชกุมารเด็ดขาด เพราะอาถรรพณ์เสียแล้ว”

แต่ก็ทรงรอดพ้นและฟื้นฟูพระพลานามัยได้อย่างรวดเร็ว

ปีต่อมา (๒๔๓๘) ทรงย้ายไปประทับที่บ้านเกรตนีย์ (Graitney) ตำบลแคมเบอร์ลี (Camberly) ในเมืองเดิม เริ่มเรียนภาษาฝรั่งเศสและศึกษาวิชาทหารบกกับพันโทฮูม (C.V. Hoom)  ระยะนี้ยังเสด็จฯ เยือนประเทศในยุโรปคือ เบลเยียม ฝรั่งเศส (พฤษภาคม, กรกฎาคม ๒๔๓๙) เข้าเฝ้าฯ พระราชาธิบดี พบผู้นำประเทศ และดูงาน ยามว่างทอดพระเนตรละคร เช่น ในเบลเยียม “ทอดพระเนตรละครในตอนค่ำทุกคืน” 

 เจ้าฟ้ามหาวชิราวุธ
ฉลองพระองค์เครื่องแบบทหารราบเบาเดอรัม

เจ้าฟ้ามหาวชิราวุธ 
ฉลองพระองค์แบบผู้ดีอังกฤษ

เจ้าฟ้ามหาวชิราวุธ รัชทายาท ทรงฉายพระรูปกับชาวต่างประเทศ (ไม่ทราบนาม)

อาจารย์เทพอธิบายว่า สิ่งที่รัชกาลที่ ๕ ทรงคาดไม่ถึงคือ มีการแข่งขันกันระหว่างพี่น้อง ระบอบสมบูรณาญาสิทธิราชย์มีจุดอ่อนคือต้องการกษัตริย์ที่ปรีชา รัชกาลที่ ๕ ครองราชย์ตั้งแต่ยังทรงพระเยาว์ บริหารราชการแผ่นดินกับพระโอรสและพระอนุชา แต่รัชกาลที่ ๖ ทรงทำงานกับพระเชษฐาและญาติผู้ใหญ่

ทำให้สถานการณ์เปลี่ยนไป

ยังมีประเด็นการ “คุมกำลังทหาร” ด้วยองค์รัชทายาทเสด็จนิวัตพระนครแล้วทรงรับตำแหน่งพันโท ผู้บังคับการกรมทหารมหาดเล็กรักษาพระองค์ และตำแหน่งจเรทหารบก ซึ่ง “ไม่ได้คุมกำลัง ต่างจากเจ้าฟ้าจักรพงษ์ภูวนาถ กรมหลวงพิษณุโลกประชานาถที่เป็นผู้ช่วยผู้บัญชาการกรมยุทธนาธิการ เสนาธิการทหารบก ดูแลโรงเรียนนายร้อยหรือกรมหลวงชุมพรเขตอุดมศักดิ์ที่ทรงมีอำนาจในโรงเรียนนายเรือ ก่อนขึ้นครองราชย์จึงไม่ทรงมีงานเป็นรูปธรรม” ส่วนตำแหน่งผู้สำเร็จราชการแผ่นดินระหว่างรัชกาลที่ ๕ เสด็จประพาสยุโรปครั้งที่ ๒ (ปี ๒๔๔๙-๒๔๕๐) ที่ทรงได้รับก็เป็นเพียงประธานในที่ประชุม

แต่อีกด้านหนึ่งตำแหน่งเหล่านี้ช่วยให้ทรงเห็นภาพใหญ่ของระบบราชการ การเสด็จประพาสหัวเมืองระยะนี้ยังทำให้ทรงสัมผัสภาพจริงของสยามมากขึ้น เช่น การเสด็จประพาสหัวเมืองเหนือ (ปี ๒๔๕๐ พระราชนิพนธ์ เที่ยวเมืองพระร่วง) หัวเมืองภาคใต้ (ปี ๒๔๕๒ พระราชนิพนธ์ จดหมายเหตุประพาสหัวเมืองปักษ์ใต้)

ส่วนเรื่องที่จะกลายเป็นระเบิดเวลาคือปี ๒๔๕๑ เกิด “กรณีเฆี่ยนหลังนายทหารชั้นสัญญาบัตร” ขึ้น

เจ้าฟ้ามหาวชิราวุธ
ขณะทรงผนวชที่วัดบวรนิเวศวิหาร

รัชกาลที่ ๖ ในพระราชพิธีบรมราชาภิเษกสมโภช (พระราชพิธีบรมราชาภิเษกครั้งที่ ๒) ปี ๒๔๕๔

ถ้าเร่งเวลาย้อนไปดูเหตุการณ์หลังผลัดแผ่นดิน ๑ ปี จะพบว่าในรัชกาลที่ ๖ มีการจัดงานพระราชพิธีบรมราชาภิเษกสมโภช (พระราชพิธีบรมราชาภิเษกครั้งที่ ๒) ในเดือนพฤศจิกายน ๒๔๕๔ เป็นครั้งแรก มี “พยาน” เป็นพระราชวงศ์จากต่างแดนมาร่วมจำนวนมาก 

แต่ในบรรยากาศเฉลิมฉลองก็มีคลื่นใต้น้ำ ด้วยระยะนี้ ทรงต้องบริหารขุนนางสองกลุ่ม คือ กลุ่มแรก พระอนุชารัชกาลที่ ๕ เช่น สมเด็จฯ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ (เสนาบดีกระทรวงมหาดไทย) สมเด็จฯ กรมพระยาเทววงศ์วโรปการ (เสนาบดีกระทรวงการต่างประเทศ)  กลุ่มที่ ๒ พระโอรสรัชกาลที่ ๕ ที่คุมงานความมั่นคง เช่น กรมหลวงชุมพรเขตอุดมศักดิ์ (ผู้ช่วยเสนาบดีกระทรวงทหารเรือ เจ้ากรมยุทธศึกษาทหารเรือ) กรมหลวงพิษณุโลกประชานาถ (เสนาธิการทหารบก) ทำให้ทรงหันมาสร้างพรรคพวกจากมหาดเล็กและข้าราชบริพาร สนับสนุนให้คนกลุ่มหลังนี้เข้ารับราชการในตำแหน่งต่าง ๆ

ความไม่ราบรื่นยังอาจเห็นได้จากการที่ทรงปรับเปลี่ยน ตำแหน่งเสนาบดีระหว่างปี ๒๔๕๓-๒๔๖๓ ถึง ๙ ครั้ง กรณีใหญ่คือการปลดกรมหลวงชุมพรฯ ก่อนพระราชพิธีบรมราชาภิเษกสมโภช

เรื่องนี้ลือกันถึงต้นเหตุสามเรื่อง

เรื่องแรก ย้อนกลับไปก่อนทรงขึ้นครองราชย์ เกิดความขัดแย้งระหว่างมหาดเล็กกับทหารเรือ  ศรัณย์ ทองปาน ผู้เขียน ให้โลกทั้งหลายเขาลือ : เสด็จเตี่ยกรมหลวงชุมพรฯ เล่าว่า เรื่องนี้มีหลายสำนวน แต่เส้นเรื่องหลักเกิดขึ้นที่ร้าน “สันธาโภชน์” ถนนบ้านหม้อ พระนคร โดยเกิดการกระทบกระทั่งระหว่างมหาดเล็กและผู้บังคับการเรือ ตอร์ปิโด ๒ เพราะโต๊ะมหาดเล็กส่งเสียงดัง  เรื่องบางสำนวนเล่าว่าผู้บังคับการเรือโกรธจนพูดว่า “ต้องเป็นลัทธิบอลเชวิคจะดี จะได้ไม่มีมหาดเล็กมาเก่งกับทหารได้”

ที่ร้ายแรงคือ “บอลเชวิค” หมายถึงกลุ่มคนที่ยึดอำนาจจากพระเจ้าซาร์แห่งรัสเซียและเปลี่ยนรัสเซียให้กลายเป็นรัฐคอมมิวนิสต์

เรื่องที่ ๒ เกิดในงานเลี้ยงพระกระยาหารค่ำที่พระราชวังเดิม ฝั่งธนบุรี เมื่อนักเรียนนายเรือคนหนึ่งลุกขึ้น ถอดมีดเหน็บจากฝักแล้วรำ ร้องเพลงพระนิพนธ์กรมหลวงชุมพรฯ หน้าพระที่นั่งรัชกาลที่ ๖ ซึ่งถือว่าอุกอาจ 

เรื่องที่ ๓ มีข่าวลือว่ากรมหลวงชุมพรฯ วางแผนกับสมเด็จฯ เจ้าฟ้าบริพัตรสุขุมพันธุ์ กรมพระนครสวรรค์วรพินิต เสนาบดีกระทรวงทหารเรือ จะชิงราชบัลลังก์

ทั้งยังมีเค้าว่า รัชกาลที่ ๖ ไม่ไว้วางพระราชหฤทัยกรมหลวงชุมพรฯ ตั้งแต่เริ่มครองราชย์ เห็นได้จากทรงไม่ตั้งเป็นราชองครักษ์พิเศษเมื่อคราวยกฐานะกรมทหารเรือเป็นกระทรวงทหารเรือ กรมหลวงชุมพรฯ ที่เป็นรองผู้บัญชาการกรมทหารเรือก็ทรงถูกย้ายไปดำรงตำแหน่งผู้ช่วยเสนาบดีกระทรวงทหารเรือที่ไม่มีอำนาจแต่อย่างใด

เรื่องนี้วรชาติอ้างถึง ประวัติต้นรัชกาลที่ ๖ เล่ม ๒ (ยังไม่เผยแพร่) ว่า ในพระราชดำริรัชกาลที่ ๖ นั้น กรมหลวงชุมพรฯ “ตีตนห่างออกจากฉันไปทุกที” หลังเกิดกรณีหม่อมเจ้าหญิงทิพยสัมพันธ์ พระชายาในกรมหลวงชุมพรฯ ปลงพระชนม์พระองค์เองในปี ๒๔๕๑ นอกจากนี้กรมหลวงชุมพรฯ ยังมีปัญหากับพระยาราชวังสรรค์ (ฉ่าง แสงชูโต) ที่ “ไปมาหาสู่ฉัน (รัชกาลที่ ๖) อยู่เสมอ” โดยพระราชหัตถเลขาถึงเสนาบดีกระทรวงทหารเรือ ลงวันที่ ๑๓ เมษายน ๒๔๕๔ ระบุชัดเจนว่าทรงไม่พอพระราชหฤทัยหลายเรื่อง เช่น มีผู้รายงานว่ากรมหลวงชุมพรฯ “เปนหัวโจกของทหารหนุ่ม ๆ” ไม่ห้ามปรามทหารที่กล่าววาจาไม่สมควรเรื่องค่าเดินทะเล (เงินเพิ่มสำหรับทหารที่มีความรู้เฉพาะทาง) ที่ค้างมาหลายปี โดยนายทหารเรือคนหนึ่งพูดว่า รัชกาลที่ ๖ ทรงยอมเพราะกลัวพวกเขา “เอาเรือไปลอยเสียที่ปากน้ำ” (ประท้วง)

พระองค์ “จึ่งทำใจว่าต้องให้กรมชุมพรออกจากประจำการ...เพื่อกำราบให้ละพยดลง”

เสนาบดีอีกองค์หนึ่งที่ทรงปลดคือสมเด็จฯ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ เพราะมีท่าทีคัดค้านการระดมเงินจัดซื้อเรือรบหลวง พระร่วง ในช่วงสงครามโลกครั้งที่ ๑ ซึ่งต้องใช้เงินประมาณ ๒ ล้านบาท  ในระยะนั้นรัชกาลที่ ๖ ทรงจริงจังถึงขั้นใช้ “ย่าเหล” สุนัขทรงเลี้ยงในการรณรงค์ด้วย โดย พระมหาธีรราชเจ้า สารคดีการเมืองที่เรียบเรียงโดย ทวี มุขธระโกษา เขียนถึงความเข้มข้นในการรณรงค์ที่ผู้คนยังจำได้ถึงการปิดป้ายโฆษณาว่า “ใครไม่ออกเงินสร้างเรือรบหลวง ก็สู้หมาของฉันไม่ได้ หมาของฉันออก ๑,๐๐๐ บาท” 

รัชกาลที่ ๖ (ประทับยืน ยกพระหัตถ์ชี้) ขณะทรงแสดงละครเรื่อง พระร่วง

พระนิพนธ์ สิ่งที่ข้าพเจ้าพบเห็น สมัยรัชกาลที่ ๖ ของ ม.จ. พูนพิศมัย ดิศกุล พระธิดาในสมเด็จฯ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ เล่าว่า เหตุเกิดจากพระบิดาตรัสเชิงเตือนกับพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงสรรพสาตรศุภกิจ ซึ่งมีตำแหน่งราชการในกรมมหาดเล็ก ว่าจะซื้อเรือต้องใช้ “เงินจำนวนไม่ใช่น้อย” ทรงหวังว่า “เจ้าพระยาอภัยราชา (เจ้าพระยาอภัยราชามหายุติธรรมธร เสนาบดีกระทรวงยุติธรรม ประธานระดมทุน) จะได้คิดรอบคอบแล้ว !”

เรื่องน่าสังเกตคือ ต่อมาราชนาวีสมาคมซึ่งระดมเงินบริจาคออกแถลงโจมตีกระทรวงมหาดไทย จนสมเด็จฯ กรมพระยาดำรงราชานุภาพตัดสินพระทัยลาออกด้วยเหตุผลด้านสุขภาพ  หลังจากนั้นรัชกาลที่ ๖ ทรงตั้งเจ้าพระยาสุรสีห์วิสิษฐศักดิ์ (เชย กัลยาณมิตร) ที่เคยรับราชการกรมมหาดเล็กในรัชกาลที่ ๕ ดำรงตำแหน่งเสนาบดีกระทรวงมหาดไทยแทน

เวทีละครร้องเรื่องหนามยอกเอาหนามบ่ง

ช่วงต้นรัชกาลที่ ๖ ยังมีปมทางการเมืองอีกเรื่องคือ “เสือป่า”

รัชกาลที่ ๖ ทรงตั้ง “กองเสือป่า” ในเดือนพฤษภาคม ๒๔๕๔ ทรงอธิบายว่าชื่อมาจากกองทหารโบราณที่ใช้สืบข่าวคือ “เสือป่า แมวมอง” ต่อมายังทรงตั้ง “กองลูกเสือ” อาสาสมัครรุ่นเด็ก (อายุต่ำกว่า ๒๐ ปี)

ในบันทึก จดหมายเหตุเสือป่า มีพระราชดำริว่า คนจำนวนมากปรารถนาฝึกหัดทหารแต่เกรงจะกลายเป็นคิดมิชอบ (โดนข้อหาซ่องสุมผู้คนก่อกบฏ) ทรงเห็นว่าเป็นประโยชน์ในการฝึกคน ส่งเสริมความสามัคคีในหมู่พลเมืองจึงจะทรงรับทำเสียเองในรูปแบบเสือป่า

ทั้งนี้การเสือป่ามีลักษณะเป็นสมาคม ผู้เข้าร่วมต้องสมัคร มีผู้รับรองและประกาศเปิดเผย เริ่มจากเป็นสมาชิกสำรอง จากนั้นเป็นสมาชิกประจำการหลังผ่านพิธีดื่มน้ำพระพิพัฒน์สัตยาที่ทำร่วมกับข้าราชการซึ่งจัดขึ้นทุกปี โครงสร้างเสือป่านั้นยังคล้ายกองทัพ คือมี “กองประจำการ” แบ่งเป็นกองพันพาหนะ กองพันกรมม้าหลวง ฯลฯ สมาชิกที่ฝึกหัดพอควรแล้วก็ลดชั้นเป็น “กองหนุน” ที่พร้อมถูกเรียกยามฉุกเฉิน ส่วน “กองนอก” คือผู้ที่มีเหตุให้อยู่ในกองประจำการไม่ได้ ทั้งนี้เสือป่ายังมีฐานะเป็นผู้ช่วยเจ้าหน้าที่ตำรวจด้วย

พระบรมรูปหุ่นขี้ผึ้งรัชกาลที่ ๖ ขณะทรงออกซ้อมรบเสือป่า จัดแสดงในหอวชิราวุธานุสรณ์ กรุงเทพฯ 
ภาพ : สุเจน กรรพฤทธิ์

คำบรรยายภาพเก่าระบุว่า “ขณะซ้อมรบเสือป่า (จากซ้าย) นายพลเสือป่า พระยาประสิทธิ์ศุภการ (ม.ล. เฟื้อ พึ่งบุญ), นายกองตรี (ไม่ทราบชื่อ), นายกองเอก (ไม่ทราบชื่อ), นายพลเสือป่า รัชกาลที่ ๖ (ทรงเครื่องปรกติเสือป่างานหลวงรักษาพระองค์) และนายกองตรี (ไม่ทราบชื่อ)”

อาจารย์เทพวิเคราะห์ว่าเสือป่าทำให้เกิดผลสองอย่าง คือ “หนึ่ง เป็น ‘รัฐซ้อนรัฐ’ เพราะเจ้ากระทรวงมักกดดันให้ข้าราชการเป็นเสือป่า พอมีการฝึกซ้อม ข้าราชการไม่ไป
ก็อาจโดนไล่ออก เกิดสภาพสองรัฐ คือ รัฐสมบูรณาญาสิทธิราชย์ที่ทรงคุมได้ไม่เต็มที่ แต่พอข้าราชการเข้าร่วมเสือป่าก็ทำให้พระองค์ควบคุมได้โดยอ้อม ฝั่งทหารก็อยากเข้าร่วม ‘พระราชนิยม’ ด้วย จึงทรงให้ทหารเป็นเสือป่าวิสามัญได้ แต่ไม่ต้องรับการฝึก” 

ส่วนด้านที่ ๒ “ดูแผนของกรมหลวงนครไชยศรีสุรเดช เสนาบดีกลาโหม ซึ่งชนชั้นนำสยามสมัยนั้นรับรู้ทั่วกันจะพบความต้องการกำลังสำรองหนึ่งแสน จะหาจากไหนคำตอบคือเสือป่า นี่คือการฝึกวิชาทหารขั้นพื้นฐานที่ดีกว่าหลักสูตรของกรมรักษาดินแดนปัจจุบัน ฝึกกับกระสุนจริง ซ้อมรบจริง มีเหล่าทหารราบ ทหารปืนใหญ่ ไม่ต่างจากกองทัพ เมื่อเกิดสงครามมันช่วยเสริมได้ เพียงแต่ที่ผ่านมาโดนวิจารณ์จนลืมเรื่องนี้ไป”

เสด็จฯ ไปทอดพระเนตรโรงงานของกรมอากาศยานทหารบก

ทรงฉายพระรูปกับหมู่เสือป่า

คำบรรยายภาพเก่าระบุว่า “ติดเข็มข้าหลวงเดิม มหาดเล็กรัชกาลที่ ๖ (ซ้าย) พระยาบำเรอภักดี (สนิท จารุจินดา) (ขวา) ห้อยเข็มนักเรียนโรงเรียนมหาดเล็กหลวง รังดุมเม็ดที่ ๒”

ปลายปี ๒๔๕๓ ในที่สุดความไม่พอใจต่าง ๆ ก็ระเบิดขึ้น เมื่อนายทหารกลุ่มหนึ่งตั้งสมาคม “อานาคิช” หรือ “คณะพรรค ร.ศ. ๑๓๐” เตรียมเปลี่ยนแปลงการปกครอง

ทางการคาดว่าคนกลุ่มนี้มีแนวร่วมประมาณ ๘๐๐-๑,๐๐๐ คน 

รัฐบาลในรัชกาลที่ ๖ ปฏิบัติการจับกุมระลอกแรกในวันที่ ๑ มีนาคม ๒๔๕๔ (นับตามปฏิทินเก่า) และต่อมาอีกหลายวันหลังจากนั้นเมื่อเข้าสู่ปีใหม่ ๒๔๕๕ ในเดือนเมษายน

แถมสุข นุ่มนนท์ เขียนใน ยังเติร์กรุ่นแรก : กบฏ ร.ศ. ๑๓๐ ว่า มีทหารถูกจับ ๑๐๖ คน การจับกุมเป็นไปอย่างเงียบ ๆ  ผู้เห็นเหตุการณ์อย่าง สง่า กาญจนาคพันธุ์ (ขุนวิจิตรมาตรา) เล่าใน กรุงเทพฯ เมื่อ ๗๐ ปีก่อน ว่า สมัยอยู่บ้านบนถนนแพร่งนรา ใน ร.ศ. ๑๓๐ เคยไปยืนดูการจับทหารนายหนึ่งที่ตึกบนถนนแพร่งภูธร มีผู้คนมุงดูราว ๒๐ คน คนทั่วไปอาจเห็นเป็นเพียงเหตุการณ์เล็ก ๆ เท่านั้น แต่การปิดกั้นข่าวสารกลับทำให้เกิดข่าวลือไปไกลว่าเกิดจากเหตุลอบยิงรถพระที่นั่ง จนในที่สุดรัฐบาลก็ออกมาให้ข่าวเพียงเล็กน้อย

ผู้ถูกจับส่วนมากมียศร้อยตรี สูงสุดคือพันตรีซึ่งมีเพียงคนเดียวและเป็นแพทย์ทหาร คนอายุมากที่สุดคือ ๓๙ ปี น้อยที่สุดคือ ๑๘ ปี ส่วนมากมีอายุระหว่าง ๒๐-๒๕ ปี จบโรงเรียนนายร้อยทหารบก บางคนก็กำลังศึกษาอยู่ในโรงเรียนเสนาธิการทหารบก บางส่วนก็เป็นข้าราชการพลเรือน  ถ้าหากดู “รุ่น” จะพบว่าส่วนหนึ่งยังมีความทรงจำกรณี “เฆี่ยนนายทหารสัญญาบัตร” ช่วงปลายรัชกาลที่ ๕ 

ใน คำพิพากษาโทษ เรื่อง นายทหารบก นายทหารเรือและบุคคลพลเรือน ซึ่งก่อการกำเริบ ร.ศ. ๑๓๐ ทำให้รู้ว่าผู้ก่อการเริ่มคุยกันตั้งแต่เดือนมกราคม แต่เพียง ๖ สัปดาห์ก็ถูกจับ เพราะร้อยเอกขุนยุทธ กาจกำจร (ยุทธ คงอยู่/ต่อมาคือพระยากำแพงรามภักดี เข้าร่วมกับกบฏบวรเดชและผูกคอตายในคุกสมัยรัฐบาลคณะราษฎร) ที่เพิ่งเข้าร่วมคุยครั้งเดียว ไปทูล ม.จ. พันธุประวัติ เกษมสันต์ ผู้บังคับการกรมทหารที่ ๑ รักษาพระองค์ เรื่องจึงไปถึงกรมหลวงพิษณุโลกฯ นำมาสู่การจับกุมในที่สุด

รายงานของร้อยเอกขุนยุทธระบุว่า เมื่อรับสมาชิกใหม่ ร้อยเอกขุนทวยหาญพิทักษ์และร้อยโทจรูญจะบรรยายเรื่องเสือป่า การใช้เงินในราชสำนัก และชี้แจงถึงแผนอื่น ๆ พระมหาธีรราชเจ้า สารคดีการเมืองที่เรียบเรียงโดย ทวี มุขธระโกษา ยังให้ข้อมูลว่าจะมีการลงมือในช่วงต้นเดือนเมษายน ในพิธีถือน้ำพระพิพัฒน์สัตยา ณ วัดพระแก้ว เอาสนามหลวงเป็นที่ชุมนุมพล จับกุมพระบรมวงศานุวงศ์ ทั้งยังมีแผน ๒ คือลอบปลงพระชนม์ด้วย

อาจารย์เทพยังชวนสังเกตว่า หากลงรายละเอียดจะพบว่าผู้ก่อการมีความย้อนแย้งหลายเรื่อง เช่น “ถ้าเปลี่ยนเป็นระบอบรัฐธรรมนูญ จะให้กรมหลวงพิษณุโลกฯ ที่จบจากรัสเซีย หรือกรมหลวงนครสวรรค์ฯ ที่จบจากเยอรมนี เป็นกษัตริย์ ดูไม่สมเหตุผล จะมองว่า ร.ศ. ๑๓๐ เป็นต้นทางของ ๒๔๗๕ ก็คงยาก เพราะกลุ่มผู้ก่อการ ๒๔๗๕ มีข้อเสนอชัดเจนเกี่ยวกับหน้าตาของระบอบใหม่ ต่างจาก ร.ศ. ๑๓๐ ที่มองตัวบุคคลมากกว่า” 

คณะ ร.ศ. ๑๓๐

สองปีหลังเหตุการณ์ ร.ศ. ๑๓๐ สถานการณ์โลกเปลี่ยนแปลงอย่างรวดเร็ว 

ยุโรปเข้าสู่สงครามโลกครั้งที่ ๑ รบกันระหว่างฝ่าย “สัมพันธมิตร” นำโดยฝรั่งเศส อังกฤษ รัสเซีย กับฝ่าย “มหาอำนาจกลาง” ได้แก่ เยอรมนี จักรวรรดิออสเตรีย-ฮังการี 

สยามรักษา “ความเป็นกลาง” อยู่ระยะหนึ่ง จนถึงปี ๒๔๖๐ รัชกาลที่ ๖ จึงทรงประกาศสงครามกับมหาอำนาจกลาง ซึ่งส่งผลต่อการเมืองภายในประเทศอย่างลึกซึ้ง

ก่อนเข้าสงคราม คณะเสนาบดีสยามส่วนใหญ่ประกอบด้วยพระราชวงศ์ที่ทรงจบการศึกษาจากประเทศคู่สงคราม เช่น รัชกาลที่ ๖ ทรงเป็นนักเรียนอังกฤษ กรม-หลวงพิษณุโลกฯ ทรงเป็นนักเรียนรัสเซีย กรมพระนครสวรรค์ฯ ทรงเป็นนักเรียนเยอรมนี

เมื่อสยามเป็นกลาง ทูตของคู่สงครามก็ทำสงครามข่าวสาร เช่น เมื่อชาวอิตาลีผู้ทำงานในกระทรวงคมนาคมเขียนบทความ “อิตาลีประกาศสงครามกับออสเตรีย-ฮังการี” ลงหนังสือพิมพ์ กรุงเทพฯ เดลิเมล์ อุปทูตออสเตรีย-ฮังการีก็รีบประท้วง จนรัฐบาลสยามต้องตักเตือนและห้ามทำอีก

รัชกาลที่ ๖ ทรงทราบดีว่าคนสยามรู้สึกไม่ดีต่อฝรั่งเศสและอังกฤษจากเหตุการณ์สูญเสียดินแดน มองเยอรมนีในแง่ดีกว่าเพราะไม่เคยคุกคาม แต่ก็ทรงพระราชดำริว่าควรเข้าข้างฝ่ายสัมพันธมิตร เพราะสยามจะมีโอกาสแก้ไขสนธิสัญญาที่ไม่เป็นธรรมและได้รับการยอมรับในเวทีนานาชาติ ดังนั้นเพื่อโน้มน้าวมติมหาชนจึงทรงมีพระราชนิพนธ์จำนวนมาก เช่น ทรงใช้นามปากกา “รามจิตติ” เขียนบทความลงหนังสือพิมพ์ พิมพ์ไทย ตอบโต้ชาวเยอรมันในสยามเรื่องสงคราม บริจาคทรัพย์ส่วนพระองค์ให้ครอบครัวทหารอังกฤษในกรมทหารราบเบาเดอรัมที่เสียชีวิต

เรื่องหลังสุดก่อเสียงวิจารณ์จากนักการทูตต่างชาติในกรุงเทพฯ มาก แต่ก็ทรงอธิบายว่าเป็น “เรื่องส่วนพระองค์”