ปลายปี ๒๕๖๓ ในรั้วมหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ ศูนย์รังสิต

เราออกเดินทางสู่โลกของสิ่งจัดแสดงกับผู้อำนวยการ “พิพิธภัณฑ์ธรรมศาสตร์เฉลิมพระเกียรติ” เพื่อท่องจังหวัดเชียงใหม่ พ้นประตูทางเข้ามีผ้าเหลือง-เครื่องหมายแห่งพุทธศาสนาผืนใหญ่กางล้อมทางลาดขึ้นชั้น ๒ ของพิพิธ-ภัณฑ์ที่อุปโลกน์เป็นกำแพงเมืองเก่า มองข้ามเรื่องที่ท่องเที่ยวคูล ๆ ศิลปวัฒนธรรม ชาติพันธุ์บนดอยสูง หรือทรัพยากรธรรมชาติอันงดงามก่อน อยากชวนสัมผัสอีกมุมซึ่งน่าตื่นเต้นกว่า

“ผมไม่มีบัตรหรอก แต่ผมมีร่างกายของผม”

ลายมือของชายชาวไทใหญ่ แรงงานข้ามชาติผู้มีอาชีพค้าบริการทางเพศ ปรากฏบนผ้าเหลือง

“สิ่งน่าสนใจคือเป็นการเล่าเรื่องเมืองเก่าที่ไม่ใช่แค่อธิบายถึงเมืองที่ฝันจะเป็นมรดกโลกว่าคืออะไร หรือจัดแสดงเฉพาะวัฒนธรรมดีงาม แต่ฉายภาพจริงของเชียงใหม่ที่ไม่ได้มีเพียงคนเมือง ยังมีหลากอาชีพโดยหลายชาติพันธุ์ที่ร่วมอาศัยในพื้นที่เดียวกัน ทั้งหมอนวด ขายบริการทางเพศ นิทรรศการนี้จึงมีถ้อยความต่าง ๆ สะท้อนว่าพวกเขาซึ่งถูกจัดอยู่ในมุมมืดของเมืองส่งเสียงถึงเชียงใหม่อย่างไร”

อาจารย์สุดแดนอธิบายภาพรวมของนิทรรศการชื่อยาว “I think the old days are really gone ภาพวูบไหวในคำเล่าของเมืองเชียงใหม่” ที่แตกยอดจากงานวิจัยเกี่ยวกับมรดกโลกเชียงใหม่ของ ผศ.ดร. เทียมสูรย์ สิริศรีศักดิ์ อาจารย์ร่วมคณะสังคมวิทยาและมานุษยวิทยา

ยังมีวิดีโอกึ่งสารคดีสั้น-ส่วนหนึ่งของสิ่งจัดแสดง ฉายถึงวิถีผู้คนในสังคมกลางคืนบนถนนยามราตรีเริ่มทวีความคึกคักเมื่อสมทบแสงสีตามไนต์คลับ หลายภาพวูบไหวของชายกำยำทั้งผู้ค้าและลูกค้าเพศเดียวกันสะกดให้ยืนดูและฟังสำเนียงแปร่งอยู่นานโดยยากจะห้ามสายตาไม่ให้เหล่ผ้าเหลืองที่ล้อมอยู่

อาจารย์-นักมานุษยวิทยาพาออกจากย่านบันเทิง ลอดซอยแคบที่คลุมผ้าดำจนมืดชวนจินตนาการว่าเป็นตรอกของคนทำงานให้บริการความสุข เราแลกเปลี่ยนกันว่าน่าจะดีถ้ามีแสงไฟกะพริบพรายอยู่ในห้องมืดนี้พร้อมโต๊ะวางเครื่องดื่มสักชุดเพื่อดึงดูดให้ยิ่งเข้าถึงบรรยากาศของนิทรรศการ

ภัณฑารักษ์หัวเราะ เพราะก่อนเดินมาตรงนี้เขาเพิ่งเล่าถึง “พิพิธภัณฑ์เกบร็องลี (Musée du quai Branly)” ที่กรุงปารีส สวรรค์ของผู้นิยมศิลปะแห่งชาติพันธุ์และเรื่องราวอารยธรรมโลก

“พิพิธภัณฑ์นั้นจัดตั้งขึ้นเพื่อแสดงสิ่งของชาติพันธุ์จากทั่วโลก แต่ภายในกลับนำเสนอราวกับพื้นที่ทางศิลปะ จัดแสงสีสวยงาม ฝ่ายนักมานุษยวิทยาวิจารณ์ว่าเป็นการมุ่งเน้นให้เสพความงามทางศิลปะมากกว่าความเข้าใจวัฒนธรรมในสังคมผ่านการจัดแสดงสิ่งของ  ขณะเดียวกันก็มีผู้สนับสนุนว่าการนำเสนอในรูปแบบศิลปะเป็นเพียงวิธีดึงดูดความประทับใจผู้ชมอย่างหนึ่ง แต่ก็ยังคงให้ข้อมูลอยู่ ซึ่งมีช่องทางแนะนำให้ผู้สนใจไปศึกษาเพิ่มเองได้ เราว่าประเด็นนี้น่าสนใจนะ เช่นเดียวกับในยุคแรกของการจัดตั้ง ‘พิพิธภัณฑ์ลูฟวร์’ สิ่งของชาวชาติพันธุ์แทบไม่เห็น มีแต่งานศิลปะชั้นเลิศอย่างภาพเขียน โมนาลิซา หรือผลงานของ Louis David  มายุคนี้ถึงมีห้องหนึ่งจัดแสดงสิ่งของชาติพันธุ์ เป็นเรื่องน่ายินดีว่าการที่พิพิธภัณฑ์แห่งนี้แสดงประติมากรรมหินอ่อนผลงาน Michelangelo ร่วมกับงานแกะสลักไม้ของชนเผ่า ก็คือการยอมรับว่ามีคุณค่าเทียบเท่ากัน”

นิทรรศการ “เจ้าชายน้อย : หนังสือ ของสะสม และการสนทนาข้ามวัฒนธรรม”

ออกจากตรอกกลางคืนย่านกำแพงเมืองเก่า อาจารย์สุดแดนพาเยี่ยมวิถีชาวคุก

“มีชาวไทใหญ่จำนวนไม่น้อยถูกตัดสินความผิดในหลายคดีที่สะท้อนปัญหาและการแก้ปัญหาที่พวกเขาต้องเผชิญอันเนื่องจากเข้ามาทำงานในเมืองเชียงใหม่”

อย่างที่ต่างรู้ นับแต่แบ่งเขตประเทศ ชนกลุ่มน้อยจากเพื่อนบ้านทั้งเมียนมา ลาว เวียดนามตอนเหนือ จีนตอนใต้ และตะวันออกเฉียงเหนือของอินเดีย อพยพมาไทยจำนวนมาก หนึ่งในนั้นคือชาวไทใหญ่-รัฐฉานที่แยกย้ายหางานทั่วภาคเหนือ บ้างได้บัตรผู้พลัดถิ่น บัตรประชาชนชาวเขา บัตรประชาชนปลอม ฯลฯ ซึ่งแสดงสิทธิแตกต่างในสังคมไทย ชาวพลัดถิ่นจึงพยายามแสวงหาโอกาสในเชียงใหม่

“พวกนี้เป็นจดหมายจริงที่เขียนโดยผู้ต้องขังในเรือนจำ บางคนเขียนไปขอเพลงกับดีเจที่สถานีวิทยุ”

ภัณฑารักษ์ชี้ชวนดูกระดาษที่วางใต้แผ่นกระจกตื่นตาพอควรสำหรับเราซึ่งเป็นคนต่างถิ่น แต่คงไม่แปลกสำหรับคนพื้นที่ รู้กันว่ามีสถานีวิทยุกระจายเสียงแห่งประเทศไทยจังหวัดเชียงใหม่ ภาคภาษาชนเผ่า ที่ให้บริการถึงเจ็ดภาษา นักจัดรายการวิทยุชื่อดังที่เป็นชาวไทใหญ่ก็มี แม้แต่คอนเสิร์ตเพลงไทใหญ่ก็เคยจัดในสวนสัตว์เชียงใหม่ แต่จดหมายขอเพลงฉบับจริงด้วยลายมือผู้ต้องขังคงหาดูไม่ง่าย

ในแง่ประวัติศาสตร์หลักฐานน้อยใหญ่ล้วนทำหน้าที่ยืนยันความเป็นไปของยุคสมัย

สำหรับพิพิธภัณฑ์ถือเป็นสิ่งจัดแสดงที่มีชีวิต มีลมหายใจ มีกลิ่นสถานที่จดปากกา

“แต่ไหนแต่ไรเราต่างยอมรับว่าหัวใจของพิพิธภัณฑ์ต้องมี ‘วัตถุจัดแสดง’ ของจริงเพื่อประโยชน์ในการศึกษา แต่เดี๋ยวนี้พิพิธภัณฑ์บางแห่งก็จัดแสดงเรื่องราวต่าง ๆ โดยไม่มี ‘ของจริง’ หรือมีน้อย แต่อาศัยการสื่อสมัยใหม่ที่อาจดูหวือหวากว่า เช่น ภาพยนตร์ สื่อเคลื่อนไหว หรืองานสร้างสรรค์ ในระยะหลังจึงมีการถกเถียงว่า ความเป็นพิพิธภัณฑ์ต้องมีสิ่งของจัดแสดงมากน้อยแค่ไหน มีแต่ของจำลองหรือใช้เทคโนโลยีทำเป็นภาพ ๓-๔ มิติพอไหม ถ้าเช่นนั้นสถานที่อาจเป็นเพียงแหล่งให้ประสบการณ์ใหม่แต่ไม่ได้มีของจริง แล้วหน้าที่ของวัตถุกับพิพิธภัณฑ์ยังจะมีความเชื่อมโยงกันหรือ”

เช่นเดียวกับการได้มารู้เห็นเชียงใหม่ในอีกมิติวันนี้ก็ตื่นใจระดับหนึ่ง แต่อาจสัมผัสไม่ถึงความเป็นเมืองเชียงใหม่นัก ต่อเมื่อเห็นจดหมายของจริงหลายฉบับจากลายมือผู้ต้องขังนั่นละ

“ภาพวูบไหวในคำเล่าของเมืองเชียงใหม่” จึงสมบูรณ์และมีชีวิตชีวา

“ความเป็นพิพิธภัณฑ์ต้องมีสิ่งของจัดแสดง มากน้อยแค่ไหน มีแต่ของจำลองหรือใช้เทคโนโลยีทำเป็นภาพ ๓-๔ มิติพอไหม ถ้าเช่นนั้น สถานที่อาจเป็นเพียงแหล่งให้ประสบการณ์ใหม่แต่ไม่ได้มีของจริง แล้วหน้าที่ของวัตถุกับพิพิธภัณฑ์ยังจะมีความเชื่อมโยงกันหรือ”

ชั้น ๒ ของพิพิธภัณฑ์เป็น “นิทรรศการถาวร” ที่มาเมื่อไรย่อมได้เห็น

ว่าด้วยเรื่อง “สิ่งของกับผู้คน” แสดงศิลปวัตถุกว่าครึ่งหมื่นชิ้นซึ่งสะสมมานานกว่า ๔๐ ปี เกือบครึ่งได้รับบริจาคจาก ดร. วินิจ วินิจฉัยภาค ศิษย์เก่ามหาวิทยาลัย และคุณหญิงพรรณี วินิจฉัยภาค

พรมแดนเป็นเพียงเส้นสมมุติ กว่า ๒ ศตวรรษมาแล้วที่บรรพบุรุษไทย-กะเหรี่ยงใช้มหานทีสีน้ำตาลเป็นทางสัญจรไปมาหาสู่และค้าขาย  

ขยับเป้ให้กระชับบ่าอีกครั้ง ผู้อำนวยการกำลังนำทางกลับ “ทุ่งรังสิต”

เวลานั้นพิพิธภัณฑ์จัดแสดงเรื่องราวของท้องทุ่งอันกว้างใหญ่ทางฝั่งตะวันออกของแม่น้ำเจ้าพระยาซึ่งเคยทำหน้าที่เป็นแอ่งรับน้ำหลากจากภาคเหนือเมื่อฤดูฝนมาเยือน และเป็นที่อาศัยของสัตว์น้อยใหญ่ตั้งแต่หนู นก งู สัตว์เลื้อยคลานอย่างเหี้ย ไปจนสัตว์เลี้ยงลูกด้วยนมอย่างกวาง ละมั่ง สมัน และช้าง  น่าสนใจ “สมัน” สัตว์สูญพันธุ์แล้ว เคยมีชุกตามทุ่งหญ้าภาคกลางย่านบางเขน หลักสี่ ดอนเมือง รวมถึงทุ่งรังสิต กระทั่งยุคที่ “นาข้าว” มาแทนที่ทุ่งธรรมชาติ สมันจึงหายจากพื้นที่ มีผู้บันทึกว่า “สมันตัวสุดท้ายของไทย” เป็นตัวผู้ อาศัยอยู่วัดหนึ่งในย่านมหาชัย ได้รับการเลี้ยงโดยสมภาร เมื่อทางราชการได้ข่าวก็ติดต่อขอซื้อ แต่ช้าไปวันเดียวสมันตัวนั้นถูกตีตายด้วยเหตุผล “มันขวางทาง” ปิดตำนานกวางที่มีเขาสวยที่สุดในโลกลงอย่างถาวรเมื่อปี ๒๔๘๑  ปัจจุบันตัวอย่างสมบูรณ์ของซากสมันจริงสตัฟฟ์ไว้ให้ชมเพียงแห่งเดียวที่ “พิพิธภัณฑ์ประวัติศาสตร์ธรรมชาติแห่งชาติ (Muséum national d’histoire naturelle)” ในกรุงปารีส ประเทศฝรั่งเศส

ถึงอย่างนั้นเรื่องสมันก็น่าศึกษาในฐานะสิ่งสะท้อนความเปลี่ยนแปลงสภาพแวดล้อมทุ่งรังสิตก่อนเป็นแหล่งปลูกข้าวสำคัญของประเทศ กระทั่งเข้าสู่ยุคอุตสาหกรรมเฟื่องฟูก็พัฒนาเป็นย่าน “อุตสาหกรรมแห่งแรกของประเทศ” เกิดอาชีพ “สาวโรงงาน” มีวิถีอยู่บนพื้นที่เดียวกับ “นักศึกษา” ธรรมศาสตร์ ศูนย์รังสิต ยุคบุกเบิก เครื่องแบบหนึ่งทำงานเป็นเวลา อีกเครื่องแบบร่ำเรียนวิชาเพื่อเป็นบัณฑิต

เมื่อไม่ใช่แค่มนุษย์ที่มีอัตชีวประวัติ สถานที่แต่ละแห่งก็มีชีวประวัติของตน

อุรฉัตร อุมาร์, เหมือนพิมพ์ สุวรรณกาศ และ เดชาภิวัชร์ นพมิตร คณะภัณฑารักษ์แห่งทุ่งรังสิตจึงจัดนิทรรศการหมุนเวียน “จากสมัน นาข้าว สาวโรงงาน ถึงนักศึกษา และเหี้ย” โดยจำลองบางส่วนของ “ทุ่งรังสิต” มาเล่าความสัมพันธ์ผ่านการเชื่อมโยงเรื่องราวกับวัตถุทางวัฒนธรรม

สิ่งจัดแสดงไม่เพียงให้ความรู้ ยังแฝงอารมณ์ขันและความสนุกไว้กับตุ๊กตา “เหี้ย” ตัวโต นอนสงบอยู่กลางห้องขนาด ๑๐ x ๑๐ เมตร ที่สมมุติเป็นส่วนหนึ่งของท้องทุ่งให้อุ้มขึ้นกอดหรือนอนหมอบคลานเป็นเพื่อนเหี้ยถ่ายรูปเล่นได้ บนป้ายนิทรรศการมีเกร็ดคำเรียกขานเหี้ยด้วยชื่อต่าง ๆ เช่น คิตตี้ บุ๋ย ตุ๊ดตู่ กุ๊งกิ๊ง จุ๊บแจง ฯลฯ พร้อมเรื่องน่ารักน่าชังของฝูงเหี้ยกับชาวธรรมศาสตร์

“พิพิธภัณฑ์ของเราที่มีของในคลังมากมาย การจะทำให้ข้าวของเหล่านั้นนำไปสู่ความเข้าใจในมนุษย์ก็ต้องคิดว่าจะนำสิ่งใดมาใช้บ้าง เพื่อเสนอเรื่องอะไร จะเล่าแบบไหนจึงจะสื่อความถึงผู้ชมได้มากสุด ก็เป็นหน้าที่ของพิพิธภัณฑกรนั่นละ”

นึกชื่นชมคนเบื้องหลัง ด้วยรู้ว่านิทรรศการสวย ๆ สักเรื่องไม่เพียงต้องใส่ใจบรรยากาศการเดินชมที่ควรต้องมีชีวิต และถ่ายทอดให้ใกล้เคียงประสบการณ์ของผู้เคยเห็นมากที่สุด ยังหมายรวมถึงป้ายความรู้ที่ต้องจัดวางตัวหนังสือ รูปภาพ สเปซ อย่างพอเหมาะ ภาพประกอบที่เลือกมาจัดวางก็ต้องดึงดูดสายตาเป็นระยะ เพราะเลย์เอาต์ที่ดีจะช่วยเสริมให้เนื้อหายิ่งทรงพลัง

สมัยก่อนแทบจะไม่มีใครคิดว่านั่นคือบทบาทของภัณฑารักษ์

ย้อนความกันหยาบ ๆ ตามพจนานุกรม “ภัณฑารักษ์” คือผู้ดูแลสถานที่และสิ่งจัดแสดง

มาจากศัพท์สันสกฤต “ภาณฺฑารกฺษ (ภาณฺฑ + อารกฺษ)” คนไทยจึงเหมาความว่าคงเป็นงานด้าน “อนุรักษ์” โบราณวัตถุหรือศิลปวัตถุในพิพิธภัณฑ์ ทำหน้าที่เบื้องหลัง จัดทำทะเบียนหมวดหมู่สิ่งของ ฯลฯ

ภาษาอังกฤษเรียกตำแหน่งที่รับผิดชอบสูงทั้งแง่บริหารและปฏิบัติการนี้ว่า “คิวเรเตอร์ (curator)” ยืมจากคำละติน “cura” หมายถึง “การดูแล” อดีตใช้กับผู้รักษาวัตถุทางวัฒนธรรมของหอศิลป์-พิพิธภัณฑ์ประวัติศาสตร์ต่าง ๆ แต่ปัจจุบันมีบทบาทด้านจัดงานนิทรรศการรวมถึงคัดสรรงานของศิลปินใด ๆ มาจัดแสดงก็ล้วนผ่านวิสัยทัศน์ของคิวเรเตอร์ กลายเป็นตำแหน่งสำคัญและมีงานชุกในระดับนานาชาติ

“สำหรับพิพิธภัณฑ์ที่นี่เราอยากเรียกใหม่ว่า ‘พิพิธภัณฑกร’ มากกว่า”

แรกฟังการออกเสียง “พิ-พิด-ทะ-พัน-ทะ-กอน” ถึงกับอุทาน “ฮะ ?”

“มาจาก ‘พิพิธ + ภัณฑ์ + กร’ เพื่อสื่อถึง ‘มือของผู้จัดแจง จัดแสดงสิ่งของต่าง ๆ ในพิพิธภัณฑ์’ ซึ่งน่าจะตรงกับบทบาทที่แท้จริงมากกว่า อย่างพิพิธภัณฑ์ของเราที่มีของในคลังมากมาย การจะทำให้ข้าวของเหล่านั้นนำไปสู่ความเข้าใจในมนุษย์ก็ต้องคิดว่าจะนำสิ่งใดมาใช้บ้างเพื่อเสนอเรื่องอะไร จะเล่าแบบไหนจึงจะสื่อความถึงผู้ชมได้มากสุด ก็เป็นหน้าที่ของพิพิธภัณฑกรนั่นละ วัตถุแต่ละชิ้นเล่าเรื่องได้ไม่รู้จบ นำมาหมุนเวียนจัดนิทรรศการได้หลายเนื้อหา กระดูกชิ้นเดิมครั้งหนึ่งเคยเล่าเรื่องความเป็นมนุษย์ ครั้งต่อไปอาจเล่าเรื่องเพศ ชนชั้น หรืออื่น ๆ อีกมาก ขึ้นอยู่กับเราจะมองในประเด็นไหน”

รองศาสตราจารย์เจ้าของพื้นที่เล่าความตั้งใจในการออกแบบพิพิธภัณฑ์

“แต่ละปีจะมีนิทรรศการหมุนเวียนอย่างน้อยสองเรื่อง คำนึงถึงประโยชน์การศึกษาเป็นหลักเพื่อให้นักศึกษาจากหลายคณะเวียนมาเยี่ยมชมแบบมีส่วนร่วม เช่น อาจารย์คณะวิทยาศาสตร์ที่สอนสิ่งแวดล้อมรู้ว่าพิพิธภัณฑ์กำลังจัดแสดงเกี่ยวกับทุ่งรังสิตซึ่งเกี่ยวพันกับในสาขาวิชาก็ให้นักศึกษามาดู หรือออกแบบหลักสูตรการเรียนการสอนก็ให้นักศึกษามาชมเพื่อทำรายงาน หรือนิทรรศการเจ้าชายน้อยก็มีอาจารย์คณะศิลปศาสตร์ ภาควิชาภาษาฝรั่งเศส จัดการเรียนให้นักศึกษามาเล่นละครสั้น ๆ  เช่นเดียวกับในรายวิชา ‘Voice Training’ ของคณะศิลปกรรมก็มาเรียนกันที่นี่”

เขาว่าในอนาคตอาจผลักดันนิทรรศการหมุนเวียนเรื่องทุ่งรังสิตขึ้นเป็นนิทรรศการถาวร

“เพราะพื้นที่นี้มีความสำคัญกับประเทศหลายด้าน ทั้งทรัพยากรธรรมชาติไปจนเศรษฐกิจ และอย่างน้อยสุดนักศึกษาที่เพิ่งเรียนปี ๑ จะได้รู้จักและเข้าใจพื้นที่อยู่อาศัยของตนเอง มากกว่านั้นคืออยากเห็นพิพิธภัณฑ์เป็นพื้นที่ทางวัฒนธรรมของทุ่งรังสิต ให้ภาพจำของย่านนี้มีมากกว่ามหาวิทยาลัยหรือหอพักนักศึกษา แต่เนื่องจากชาวชุมชนละแวกนี้ส่วนใหญ่ก็เป็นนักศึกษานับหมื่นคน วันว่างถ้าพวกเขาไม่อยากเข้าห้องสมุดหรือโรงละครก็อาจมาพิพิธภัณฑ์บ้าง คนที่อยู่ในย่านนี้ก็มาเที่ยวได้”

ยังมีอีกหลายประเด็นสนุกที่น่าใช้เวลาละเลียด นอกจากอิ่มสมองกับเกร็ดของทุ่งรังสิตยังมีโอกาสย้อนความทรงจำที่แฝงอยู่กับสรรพสิ่งจัดแสดง ซึ่งบางอย่างอาจถูกหลงลืมให้ฟื้นคืนมีชีวิตอีกครั้ง

“โดยปรกติที่นี่เปิดโอกาสให้เดินชมตามอัธยาศัยแต่หากต้องการให้พิพิธภัณฑกรนำชมทุกคนก็ยินดี ผู้ชมจะเที่ยวสนุกขึ้น อาจได้ข้อมูลเพิ่มในส่วนที่ป้ายนิทรรศการเล่าไม่หมด หรือพิพิธภัณฑกรบางคนก็อาจเล่าไปไกลกว่าเรื่องที่อยู่ในนิทรรศการด้วย”

กลับจากการเดินทางท่องโลกนิทรรศการ ไม่ช้าจะมีเรื่องอื่นแทนที่ เชื้อเชิญให้ผู้คนหวนมาเยือนอีก เพื่อเสพความรู้ ดูงานศิลปะ และซึมซับความคิดสร้างสรรค์ของเหล่านักจัดแจงชีวิตใส่พิพิธภัณฑ์

ขณะที่พวกเขาคิดวิธีจัดแจงนิทรรศการ

พิพิธภัณฑ์ก็จัดแสดงวิธีคิดของพวกเขา