เป็นที่รู้กันว่าผู้ก่อตั้ง “ธรรมยุติกนิกาย” คือพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ ๔ ขณะเป็นภิกษุ

แต่ก็ถกกันในหมู่นักประวัติศาสตร์มานานแล้วว่าช่วงผลัดแผ่นดินจากรัชกาลที่ ๒ สู่รัชกาลที่ ๓ เกิดอะไรขึ้นหลังฉาก อันเป็นเหตุให้ “เจ้าฟ้ามงกุฎ” ทรงพระผนวช

พระราชพงศาวดารกรุงรัตนโกสินทร์ รัชกาลที่ ๒ฯ เล่าว่า ช่วงปลายรัชกาล พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัยทรงออกว่าราชการน้อยครั้ง ผู้มีบทบาทจริงคือกรมหมื่นเจษฎาบดินทร์ (รัชกาลที่ ๓ ในกาลต่อมา)

ร่องรอยความขัดแย้งเรื่องสืบราชสมบัติปรากฏอยู่ทั่วไปในเอกสารหลักฐาน แต่ที่น่าสนใจคือ พระราชนิพนธ์ภาษาบาลีในพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวว่าด้วยพระราชพงศาวดารกรุงรัตนโกสินทร์ ที่เจ้าฟ้ามงกุฎ (รัชกาลที่ ๔ ในกาลต่อมา) ทรงพระนิพนธ์ภายหลังว่าในเวลานั้นทรงมั่นพระทัยว่ามีสิทธิในราชบัลลังก์เพราะ “เกิดดีแล้วแต่ชาติอันประเสริฐทั้งสองฝ่าย” ด้วยพระองค์เป็นพระราชโอรสที่ประสูติจากพระมเหสี (สมเด็จพระศรีสุริเยนทรามาตย์) มีศักดิ์สูงกว่าเจ้าจอมมารดาเรียม (สมเด็จพระศรีสุลาไลย พระชนนีของกรมหมื่นเจษฎาบดินทร์)

ใกล้สิ้นรัชกาลที่ ๒ ทรงทราบว่ากรมหมื่นเจษฎาบดินทร์ก็ปรารถนาราชสมบัติ เมื่อทรงประเมินแล้วว่าพระองค์เองยังไม่พร้อม และคาดว่าพระราชบิดาจะมีพระชนม์ชีพอยู่อีกไม่นานจากพระอาการประชวร พระองค์จึงกราบบังคมทูลขอออกผนวช

รัชกาลที่ ๒ และกรมหมื่นเจษฎาบดินทร์ (รัชกาลที่ ๓) เสด็จพระราชดำเนินโดยขบวนพยุหยาตราทางชลมารค 
ภาพ : จิตรกรรมฝาผนังในศาลาทรงยุโรป พระสมุทรเจดีย์ จังหวัดสมุทรปราการ

พระนิรันตราย รัชกาลที่ ๔ โปรดให้หล่อครอบองค์เดิม สันนิษฐานว่าสื่อถึงสถานการณ์ทางการเมืองบางอย่างในช่วงที่พระองค์ทรงพระผนวช

เทศนาพระราชประวัติ พระบาทสมเด็จพระปรเมนทรมหามงกุฎ พระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ของพระมหาสมณเจ้า พระเจ้าน้องยาเธอ กรมหมื่นวชิรญาณวโรรส เล่าว่า หลังทรงพระผนวช วชิรญาณภิกขุไปประทับที่วัดมหาธาตุ ๓ วัน ก็ย้ายไปวัดสมอราย (วัดราชาธิวาสวิหาร) เพื่อศึกษาวิปัสสนาธุระ (กรรมฐาน)

ระยะนี้ทรงเห็นว่าหมู่ภิกษุที่ได้พบ “มากมูลวุ่นวายไปด้วยสัมโมหวิหาร เหมือนกับยืมจมูกท่านมาหายใจ จะพูดสิ่งใดก็เป็นที่ต่ออ้างคติ...ว่าท่านผู้ใหญ่เคยทำมาอย่างนี้...ถือแต่ลัทธิของตนนั้นดันดื้อไปมิได้รู้ว่าผิดและชอบ ไม่เป็นที่ตั้งแห่งปัญญา” ทำให้ “ทรงสังเวชเหนื่อยหน่าย”

ตัดสินพระทัยกลับไปวัดมหาธาตุ “เล่าเรียนพระไตรปิฎกพุทธวจนะ” ศึกษาจนทรงอนุมานว่า “ศาสนวงศ์เป็นจลาจลมาแต่กรุงเก่านั้นแล้ว...อาจารวิบัติของสมณะบางเหล่าไม่นำมาซึ่งความเลื่อมใส ทรงสังเวชสลดพระทัยนักด้วยการศาสนาคือวงศ์บรรพชาอุปสมบท เห็นว่าเป็นของมีรากเง่าอันเน่าผุ”

วชิรญาณภิกขุทรงเห็นว่าเป็นเช่นนี้ถ้ายังบวชอยู่ก็เท่ากับ “หลอกลวงเขาเลี้ยงชีวิตดูไม่ควร” จึงเสด็จไปในพระอุโบสถวัดมหาธาตุ อธิษฐานว่าถ้า “วงศ์บรรพชาอุปสมบทที่เนื่องมาแต่พระสุคตทศพลยังมีอยู่เหลือ ณ ประเทศใดทิศใด ขอให้ได้ประสบหรือให้ได้ยินข่าวให้ได้ในสามวันเจ็ดวัน” ถ้าไม่พบจะ “สึกเป็นฆราวาส”

พระอุโบสถวัดสมอราย (ต่อมาคือวัดราชาธิวาสวิหาร) ก่อนบูรณะในสมัยรัชกาลที่ ๕
ภาพ : พระมหาปกรณ์ กิตฺติธโร https://www.silpa-mag.com/old-photos-tell-the-historical-story/article_20183

สมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระยาวชิรญาณวโรรส ทรงฉายหน้าพระอุโบสถวัดบวรนิเวศวิหารวัดที่คล้ายเป็น “สำนักงานใหญ่” ของธรรมยุตมาตั้งแต่รัชกาลที่ ๔ ทรงเป็นเจ้าอาวาส
ภาพ : สมุดภาพพระประวัติ สมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระยาวชิรญาณวโรรส

เบาะแสชัดเจนที่สุดของกำเนิดธรรมยุตอยู่ใน “เรื่องต้นแรกทรงผนวช” ซึ่งบันทึกว่า ในปี ๒๓๖๙ ขณะวชิรญาณภิกขุประทับที่วัดมหาธาตุ ทรงตัดสินพระทัยทำ “ทัฬหิกรรม” (บวชซ้ำ) โดยให้พระซาย (สุเมธมุนี) เป็นอุปัชฌาย์ แล้วทรง “...ปฏิบัติตามอย่างเคร่งครัดสืบมา”

อยู่ได้ ๓ ปีก็ย้ายไปประทับที่วัดสมอราย เพราะทรงเห็นว่าวัดมหาธาตุ “ไม่เปนที่สบาย เพราะเจือปนรคนไปด้วยอะลัชชี ไม่เปนที่ควรจะประพฤติ์พรหมจริย์”

ที่วัดสมอรายนั้นเองทรง “ตั้งคณะนิกายให้บรรพชาอุปสมบทแก่กุลบุตรที่มีสัทธา...ประดิษฐานธรรมยุตติกะนิกาย ให้รุ่งเรืองแผ่หลายขึ้นในครั้งนั้น...”

เอ. บี. กริสโวลด์ (A. B. Griswold) ชาวอเมริกันผู้เชี่ยวชาญไทยคดีศึกษา เคยอธิบายวิถีของพระธรรมยุตว่า เป็นการตามวัตรปฏิบัติพระมอญ ทั้งการอุปสมบท ออกเสียงสวดภาษาบาลี ครองจีวร  โดยพระในนิกายธรรมยุต “...ตามวินัยอย่างเข้มงวด ศึกษาพระไตรปิฎกทุกแง่มุม...เพื่อให้แน่ใจว่าที่ตนตีความหมายไปนั้นถูกต้อง ก่อนที่จะสอนให้สานุศิษย์เหล่านั้นทราบถึงการบำเพ็ญสมาธิขั้นสูง...สิ่งที่สมเด็จเจ้าฟ้ามงกุฎทรงอ้างเป็นตัวอย่างเสมอคือขอให้พระภิกษุสงฆ์จงบำเพ็ญตนเสมือนกับพระภิกษุในสมัยพุทธกาล”

เรื่องสำคัญคือทำให้พุทธศาสนามีเหตุมีผลอธิบายได้

ที่ชัดเจนคือพระมอญจริงจังเรื่องการอุปสมบทว่าต้องทำในเขตสีมาที่บริสุทธิ์ “พื้นดินเองก็อาจไม่บริสุทธิ์เสมอไป น้ำย่อมดีกว่า และการอุปสมบทบนแพกลางน้ำย่อมเป็นสิ่งบริสุทธิ์อย่างแท้จริง” 

ดังนั้นเมื่อวชิรญาณภิกขุไม่แน่พระทัยการอุปสมบทของพระองค์เอง ในปี ๒๓๗๓ ก็ทรงให้ทำ “อุทกสีมา” (อุโบสถกลางน้ำ) ด้วยแพในแม่น้ำเจ้าพระยาหน้าวัดสมอราย อาราธนาพระสงฆ์มอญในวงศ์กัลยานีสีมา ๑๘ รูปมาทำพิธีบวชซ้ำครั้งที่ ๒ โดยรัชกาลที่ ๕ ทรงเคยพระราชทานคำอธิบายที่มาว่าเป็นการทำตามพระมอญที่พระเจ้าธรรมเจดีย์ (กษัตริย์มอญแห่งกรุงหงสาวดี ครองราชย์ช่วงกรุงศรีอยุธยาตอนต้น) ส่งไปสืบพระศาสนาที่เกาะลังกาแล้วได้บวชซ้ำที่ริมแม่น้ำกัลยานี  อีกทั้งมีประวัติศาสตร์กระซิบด้วยว่า วชิรญาณภิกขุทรงขอให้พระมอญผลัดกันอุปสมบทถวายถึงหกผลัด ร่วมกับ “ศิษย์หลวง” อีกหลายรูปเพื่อความมั่นพระทัย

ระหว่างอยู่วัดสมอราย พระองค์สงสัยถึงความถูกต้องของสีมา (เขตสงฆ์) จึงให้ขุดลูกนิมิตอันเป็นตัวหมายเขตอุโบสถขึ้นมาทอดพระเนตร ทรงเห็นว่าเล็กไปไม่ถูกต้อง จึงสงสัยไปยังสีมาของวัดอื่นด้วย

สมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระยาวชิรญาณวโรรส ทรงฉายร่วมกับกรรมการมหามกุฏราชวิทยาลัยชุดแรก ปี ๒๔๓๖ แถวหน้าจากซ้าย พระราชกวี (ถม) หม่อมเจ้าพระศรีสุคตคัตยานุวัตร (ม.จ. พร้อม ลดาวัลย์ ธมฺมรโต) สมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระยาวชิรญาณวโรรส  หม่อมเจ้าพระสถาพรพิริยพรต (ม.จ. ภุชงค์ ชมพูนุท) พระเมธาธรรมรส (อ่อน)

ศิลาจารึกหลักที่ ๑
ภาพ : กรมศิลปากร

ปัจจุบันในพระที่นั่งศิวโมกขพิมาน พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ พระนคร มีโบราณวัตถุชิ้นหนึ่งจัดแสดงอยู่นานแล้ว และคนไทยแทบร้อยทั้งร้อยได้ยินชื่อเสียงและรู้จักก่อนจะเห็นของจริงเสียอีก

โบราณวัตถุชิ้นนี้คือ “ศิลาจารึกพ่อขุนรามคำแหง/ศิลาจารึกหลักที่ ๑”

อีกชิ้นซึ่งมีชื่อไม่แพ้กันและถูกกล่าวถึงควบคู่กันคือ “พระแท่นมนังคศิลาบาตร” ปัจจุบันจัดแสดงอยู่ในพิพิธภัณฑ์วัดพระศรีรัตนศาสดาราม 

เชื่อกันว่าพระแท่นนี้เคยตั้งอยู่ในสวนตาลกรุงสุโขทัย พ่อขุนรามคำแหงเคยใช้ประทับว่าราชการและให้พระสงฆ์เทศนาธรรม 

จำได้ว่าสมัยเรียนหนังสือ ตอนไปดูโบราณวัตถุสองชิ้นนี้คล้ายได้รำลึกคำที่ครูเล่าเรื่องพ่อขุนรามคำแหงประดิษฐ์อักษรไทยจารึกลงศิลา ประทับนั่งบนพระแท่นว่าราชการ

ยังไม่นับว่าตื่นเต้นที่ศิลาจารึกหลักที่ ๑ ได้รับการขึ้นทะเบียนเป็น “มรดกความทรงจำแห่งโลก” (ปี ๒๕๔๖) โดยองค์การการศึกษา วิทยาศาสตร์ และวัฒนธรรมแห่งสหประชาชาติ (UNESCO) ในฐานะบันทึกเรื่องประดิษฐ์อักษรไทยและรัฐสุโขทัย

ในเวลานั้นผมไม่ทราบเลยว่าโบราณวัตถุสองชิ้นนี้เกี่ยวข้องกับธรรมยุติกนิกายอย่างลึกซึ้ง

พระแท่นมนังคศิลา
ภาพ : อภินิหารการประจักษ์

พระปฐมเจดีย์
ภาพ : ศูนย์ข้อมูลทวารวดี กรมศิลปากร

เมื่อวชิรญาณภิกขุทรงพระผนวชได้ ๑๒ พรรษา (พระชนมายุได้ ๓๒ พรรษา) รัชกาลที่ ๓ ก็มีพระราชโองการให้มาเป็นเจ้าอาวาสวัดบวรนิเวศวิหาร เลื่อนสมณศักดิ์ขึ้นเสมอชั้นเจ้าคณะรอง ให้จัดขบวนแห่อย่างพระมหาอุปราชจากวัดสมอรายมาจนถึงวัดบวรฯ ในวันที่ ๑๑ มกราคม ๒๓๗๙ (นับแบบปีปัจจุบันคือ ๒๓๘๐)

รัชกาลที่ ๕ ตรัสเล่าภายหลังว่า ตอนนั้นรัชกาลที่ ๓ มีพระบรมราชานุญาตให้วชิรญาณภิกขุเลือกสิ่งของในพระราชวังบวรสถานมงคล (วังหน้า) ไปยังวัดบวรนิเวศได้ตามพระราชประสงค์ เล่ากันว่าวชิรญาณภิกขุทรงเลือกพระไตรปิฎกและอ่างศิลา

ฝ่ายธรรมยุตตีความว่า นี่คือประกาศโดยนัยว่าวชิรญาณภิกขุทรงมีฐานะวังหน้าอย่างไม่เป็นทางการ แต่ นฤมล ธีรวัฒน์ วิเคราะห์ว่า จริง ๆ แล้วรัชกาลที่ ๓ ทรงต้องการให้วชิรญาณภิกขุอยู่ในสายพระเนตรมากกว่า เพราะเวลานั้นมีเสียงลือว่าผู้คนไปวัดสมอรายกันมากเพื่อสนับสนุนวชิรญาณภิกขุทางการเมือง  รัชกาลที่ ๓ ทรง “รำคาญเสียงเล่าลือ” และผู้ถวายคำแนะนำให้ย้ายวชิรญาณภิกขุมาครองวัดบวรนิเวศคือพระยาศรีพิพัฒน์ (ทัต) โดยมุ่งให้ “เสียงเล่าลือนั้นระงับไป” ประกอบกับตำแหน่งเจ้าอาวาสวัดบวรนิเวศว่างลงพอดี จึงทรงเห็นชอบด้วย ทั้งนี้ ตำนานวัดบวรนิเวศวิหาร ของสมเด็จพระมหาสมณเจ้ากรมพระยาวชิรญาณวโรรส เล่าถึงสภาพวัดบวรฯ ขณะนั้นว่ามีพระสงฆ์จำพรรษา ๕ รูป รัชกาลที่ ๓ ทรงสร้าง “พระตำหนักปั้นหย่าหลังหนึ่งเป็นตึกฝรั่ง พื้น ๓ ชั้น ได้ยินว่ารื้อเอามาจากสวนขวาในพระบรมมหาราชวัง...กับท้องพระโรง...เป็นฝากระดาน พื้นชั้นเดียว ปลูกหน้าพระปั้นหย่าออกมา” ถวายวชิรญาณภิกขุไว้

การเกิดขึ้นของธรรมยุต เป็นทั้งการเมืองและการปรับปรุงศาสนาพุทธให้มีเหตุผลมากขึ้นของชนชั้นนำสยามในยุคนั้น

เดิมวัดบวรนิเวศวิหารมีพระพุทธสุวรรณเขต (อัญเชิญจากเพชรบุรี) เป็นพระประธานในพระอุโบสถ เมื่อวชิรญาณภิกขุมาครองวัดบวรฯ ได้ทูลขอพระบรมราชานุญาตให้ย้ายพระพุทธชินสีห์ (อัญเชิญจากพิษณุโลก) จากมุขหลังพระอุโบสถวัดบวรฯ มาประดิษฐานเบื้องหน้าพระพุทธสุวรรณเขต ทำให้วัดนี้มีพระประธานสององค์

พระราชพงศาวดารกรุงรัตนโกสินทร์ รัชกาลที่ ๓ เล่าว่า เมื่อรัชกาลที่ ๓ ใกล้สวรรคต มีรับสั่งให้ขุนนางประชุมกันเพื่อเลือกผู้สืบราชสมบัติ “สุดแท้แต่จะเห็นดี” โดยตรัสถึงความกังวลเกี่ยวกับ “ว่าที่กษัตริย์” แต่ละองค์ โดยเฉพาะ “ท่านฟ้าใหญ่” (วชิรญาณภิกขุ) ที่ทรงวิจารณ์ว่ามีพระสติปัญญารักษาแผ่นดินได้ แต่ “...ถืออย่างมอญ ถ้าเป็นเจ้าแผ่นดินขึ้น ก็จะให้พระสงฆ์ห่มผ้าอย่างมอญเสียหมดทั้งแผ่นดินดอกกระมัง” 

ต้นเรื่องนี้มาจากพระราชหัตถเลขาที่รัชกาลที่ ๓ พระราชทานไปถึงกรมขุนอดิศร (พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงอดิศรอุดมเดช พระโอรสในเจ้าฟ้ามงกุฎ) แสดงความอัดอั้นพระทัยที่มีมานาน ด้วยทรงมองว่าการห่มแหวกนั้น “เสียเกียรติยศแผ่นดิน” เพราะไปเหมือนพระมอญ พระพม่า 

เมื่อทราบเรื่องนี้จากกรมหมื่นนุชิตชิโนรส (ต่อมาคือสมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระปรมานุชิตชิโนรส) วชิรญาณภิกขุทรงทำปฏิญญาฉบับหนึ่งว่า เมื่อยังหนุ่มทรงมุ่งปฏิบัติให้ถูกต้องมิได้คิดการแผ่นดิน เมื่อพระเชษฐา (รัชกาลที่ ๓) ไม่พอพระทัยก็จะปรับเปลี่ยน ให้พระฝ่ายธรรมยุตที่ห่มแหวกอย่างมอญ “ครองผ้าเสียใหม่อย่างพระสงฆ์มหานิกาย มิให้ขัดพระราชอัธยาศัย” และนำพระธรรมยุตเข้าไปสวดมนต์อธิษฐานในพระอุโบสถวัดพระแก้วขอให้พระโรคหายโดยไว 

รัชกาลที่ ๓ เสด็จสวรรคตในวันที่ ๒ เมษายน ๒๓๙๔

ช่วงผลัดแผ่นดินเกิดกรณีกรมขุนพิพิธภูเบนทร์ (พระราชโอรสในรัชกาลที่ ๒) ซ่องสุมผู้คน จมื่นไวยวรนาถ (กาลต่อมาคือสมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาศรีสุริยวงศ์) ต้องนำทหารใส่เรือเข้ามาจากปากน้ำกดดันกรมขุนพิพิธฯ  เมื่อเรื่องสงบขุนนางชั้นผู้ใหญ่ที่มีตระกูลบุนนาคเป็นแกนนำจึงทูลเชิญวชิรญาณภิกขุลาสิกขาขึ้นครองราชสมบัติ 

นฤมล ธีรวัฒน์ ชี้ว่านี่คือ “ชัยชนะขั้นสูงสุดทางการเมือง” ของวชิรญาณภิกขุ แต่เมื่อครองราชย์ก็มิได้ทรงมีพระราชอำนาจเต็มที่ เพราะตระกูลบุนนาคมีอิทธิพล 

ยังมีความท้าทายคือทรงต้องทำให้พระมหานิกายยอมรับพระองค์ในฐานะธรรมราชา (ที่มาจากฝ่ายธรรมยุต) ให้ได้

พระมหาสมณนิพนธ์ เล่าว่า เมื่อครองราชย์ รัชกาลที่ ๔ ทรงยกสำนักวัดบวรนิเวศเป็น “บวรนิเวศาทิคณะ” เป็นสาขาหนึ่งของโครงสร้างปกครองสงฆ์ที่เรียกว่าคณะกลาง (ภายหลังเป็นคณะธรรมยุติกนิกาย) ให้พระศิษย์หลวงองค์สำคัญคือสมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระยาปวเรศวริยาลงกรณ์เป็นอธิบดีสงฆ์ (เจ้าอาวาส) ผู้ครองวัด

พระนิกายธรรมยุตยังกราบบังคมทูลขอเรื่องห่มจีวรกับรัชกาลที่ ๔ ชี้แจงว่าที่ผ่านมาพอห่มแบบมหานิกาย (ช่วงรัชกาลที่ ๓ ประชวร) “...จำใจทำด้วยฝืนความรู้สึกว่าไม่ถูก เป็นการคับใจอยู่” 

แน่นอนว่ารัชกาลที่ ๔ ทรงอนุญาต “ไม่ทรงถือว่าการพระศาสนาเข้ามาเกี่ยวด้วยการแผ่นดิน”

รัชกาลที่ ๕ มีพระราชดำรัสกับสมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระยาวชิรญาณวโรรส คราวเสด็จประพาสวัดบวรนิเวศวิหาร ปี ๒๔๔๘
ภาพ : สมุดภาพพระประวัติ สมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระยาวชิรญาณวโรรส

ไม่ว่าพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวจะทรงตั้งพระทัยหรือไม่ การตั้งวัดธรรมยุตในอุบลราชธานีส่งผลให้เกิดพระธรรมยุตรุ่นใหม่ที่ในอนาคตจะเป็นกำลังสำคัญในการปกครองคณะสงฆ์อีสานจำนวนหนึ่ง

ด้วยมีธรรมเนียมว่าจะส่งพระอีสานมาเรียนในพระนครทุก ๓ ปีอย่างต่อเนื่อง พระสงฆ์รูปสำคัญที่เป็นผลผลิตจากยุคนี้คือ พระสิริจนฺโท (จันทร์), พระติสฺโส (อ้วน), พระธรรมเจดีย์ (จูม พนฺธุโล), พระอริยกวี (อ่อน ธมฺมรกฺขิโต) ซึ่งเข้ามาสู่สำนักธรรมยุตที่อุบลราชธานี

เมื่อเข้าสู่แผ่นดินรัชกาลที่ ๕ ความพยายามรวมอำนาจเข้าสู่ศูนย์กลางของกรุงเทพฯ ทั้งทางโลกและทางธรรม ก็ทำให้มีการออกพระราชบัญญัติลักษณะปกครองคณะสงฆ์ ร.ศ. ๑๒๑ (ปี ๒๔๔๕) มีสาระสำคัญคือคุมอำนาจเชิงพื้นที่ แต่งตั้งบุคลากรที่ไว้ใจได้ด้วยระเบียบสมัยใหม่ (อาณานิคม) รัฐสามารถให้คุณและโทษกับพระสงฆ์ในท้องถิ่น ซึ่งเท่ากับเปลี่ยนสถานะพระสงฆ์ในไทยทั้งหมดให้มีสถานะกึ่งข้าราชการ

รัฐบาลรัชกาลที่ ๕ พบการต่อต้านจากท้องถิ่นหลายแห่ง ที่โด่งดังคือกรณีครูบาศรีวิชัย พระเถระที่ได้รับความนับถือในล้านนา (ภาคเหนือ) ซึ่งขัดแย้งกับส่วนกลางที่รวมศูนย์การแต่งตั้งพระอุปัชฌาย์ ไม่อนุญาตให้พระในท้องถิ่นรับบวชได้อีก โดยครูบาศรีวิชัยถูกกล่าวหาว่าต้องอธิกรณ์ถึงสามครั้ง  แต่ในกรณีภาคอีสานนั้นต่างไป พระธรรมยุตจากวัดสุปัฏนารามกลายเป็นกำลังสำคัญของรัฐ เช่นกรณีพระอริยกวี (อ่อน) เมื่อพระอาจารย์ม้าว เจ้าอาวาสวัดศรีทองมรณภาพแล้ว รัชกาลที่ ๕ ทรงส่งไปครองวัดต่อ โดยตั้งเป็นเจ้าคณะใหญ่จังหวัดอุบลราชธานีด้วย ทำให้ฝ่ายธรรมยุตมีอำนาจปกครองสงฆ์ทุกนิกายในอุบลราชธานีเป็นครั้งแรก

หลวงปู่เสาร์ กนฺตสีโล 

หลวงปู่มั่น ภูริทตฺโต

ทศวรรษ ๒๔๓๐ ห้วงที่พระมหานิกายในอีสานจำนวนมากขอญัตติ (บวชใหม่) เข้าสู่ธรรมยุต เกิดคณะสงฆ์ในธรรมยุติกนิกายที่ต่อมาจะถูกเรียกว่า “พระป่า” ขึ้น เริ่มจากกลุ่มพระที่เข้ามาศึกษาในวัดศรีทอง นำโดยพระเสาร์ กนฺตสีโล พระมหานิกายจากวัดใต้ อุบลราชธานี

สพล องค์พิเชฐเมธา ระบุว่าพระเสาร์นั้น “เป็นพระกรรมฐาน ต่างจากพระธรรมยุติโดยทั่วไปที่ให้ความสำคัญกับการศึกษาเล่าเรียนพระปริยัติธรรมเป็นอันดับแรก” ซึ่งโดยพื้นฐานพระภาคอีสานมีการปฏิบัติในลักษณะนี้อยู่แล้ว แต่จุดนี้อาจเรียกได้ว่าเป็นกำเนิด “พระสายกรรมฐาน” ในคณะธรรมยุติกนิกายอุบลราชธานีนั่นเอง

ทั้งนี้พระเสาร์เมื่อมาศึกษากับพระอาจารย์ม้าวก็ตัดสินใจญัตติ (บวช) ใหม่เข้าธรรมยุต ผลคือวัดใต้ “แปลง” (เปลี่ยน) จากวัดมหานิกายกลายเป็นธรรมยุตเป็นวัดแรกในอุบลราชธานี  ต่อมาเมื่อพระเสาร์เป็นเจ้าอาวาสวัดเลียบ วัดเลียบก็กลายเป็น “ห้องทดลองแรกของปฏิปทาแบบใหม่ที่เกิดจากการผสมผสานระหว่างวัตรปฏิบัติดั้งเดิม...การออกธุดงค์เพื่อฝึกกรรมฐาน แสวงหาครูบาอาจารย์เพื่อฝึกวิชาอาคม กับวัตรปฏิบัติของคณะธรรมยุต นั่นคือความเคร่งครัดในการรักษาพระธรรมวินัยตามค่านิยมของราชสำนัก และถือเป็นสำนักกรรมฐานแห่งแรกของคณะธรรมยุตเมืองอุบลราชธานี”

ต่อมา พระมั่น ภูริทตฺโต ก็อุปสมบทและจำพรรษาที่วัดเลียบ ให้กำเนิด “วงศ์พระป่าสายพระอาจารย์มั่น” ขึ้นตั้งแต่ปลายทศวรรษ ๒๔๓๐ พระมั่นเริ่มกิจกรรม “ธุดงควัตร” ร่วมกับพระเสาร์, พระหนู ฐิตปญฺโญ, พระครูสีทา ชยฺเสโน ออกธุดงค์จากอุบลราชธานีไปที่หลวงพระบาง ขากลับยังส่งผลให้เกิดการบูรณะพระธาตุพนมที่อยู่ในสภาพทรุดโทรมในปี ๒๔๔๔ ทำให้เกิดคณะสงฆ์ธรรมยุตในนครพนม

สพลมองว่านี่ถือเป็นการเผยแผ่ธรรมนอกเมืองอุบลราชธานีครั้งแรกของพระป่าสายธรรมยุต

คู่ขนานกับความเคลื่อนไหวของพระป่าสายธรรมยุต คือส่วนกลางที่เริ่มส่งพระธรรมยุตเข้าสู่ตำแหน่งปกครองคณะสงฆ์ในพื้นที่ต่าง ๆ  ให้กระทรวงมหาดไทยเข้ามาทำบัญชีพระสงฆ์ ห้ามพระสงฆ์ข้องเกี่ยวกับธรรมเนียมที่ขัดพระวินัย เช่น ทำบั้งไฟ แข่งเรือ สะสมอาวุธ สูบฝิ่น กัดปลา ฯลฯ เพื่อให้เข้ากับค่านิยมที่กรุงเทพฯ ต้องการ  ส่วนในกรุงเทพฯ ตั้งแต่ปี ๒๔๓๔ ตำแหน่งสมเด็จพระสังฆราชตกอยู่กับฝ่ายธรรมยุตตลอดมา

ทศวรรษ ๒๔๕๐ พระราชมุนี (อ้วน ติสฺโส) เจ้าคณะมณฑลอีสานเริ่มจัดระเบียบการปกครองสงฆ์ให้มีลำดับขั้นมากขึ้น ผลคือพระพื้นเมืองถูกรวบเข้าสู่โครงสร้างคณะสงฆ์ใต้อิทธิพลของพระธรรมยุต มีการประกาศเลิกพิธีไสยศาสตร์ พิธี “ฮดสรง” (การตั้งสมณศักดิ์พระโดยชาวบ้าน) เพราะเป็นอำนาจกษัตริย์

เรื่องนี้สอดคล้องกับความเคลื่อนไหวของพระป่าสายพระมั่น ที่ในทศวรรษ ๒๔๖๐ ธุดงค์อยู่ในพื้นที่มณฑลอุดรธานี (อีสานเหนือ) สอนชาวบ้านให้เลิกถือผี หันมาถือพระรัตนตรัย  ทั้งนี้ อาสา คำภา นักวิชาการจากสถาบันไทยคดีศึกษา มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ เสนอว่า พระป่าสายนี้มีส่วนเปิดพื้นที่ป่ารกชัฏ ทำให้เกิดหมู่บ้านใหม่ เพราะประชาชนบางส่วนก็ตามพระธุดงค์ไปยังพื้นที่ซึ่งเชื่อว่าต้องห้ามหรืออยู่ไม่ได้ เมื่อพระป่าไปอยู่ก็ย่อมเป็นพื้นที่อยู่อาศัยทำกินได้ และ “วัดป่า” ก็กลายเป็นศูนย์กลางหมู่บ้าน

แต่ก่อนที่จะมีบรรยากาศแบบนี้ พระป่าก็ต้องผ่านการต่อต้านมาก่อน

ที่ขอนแก่นพระธรรมยุตรูปหนึ่งบันทึกไว้ว่า คนสมัยนั้นไม่เคยเห็นพระกรรมฐาน มองเป็นสัตว์ เป็นงูจงอางเลยเรียกว่า “พวกบักเหลือง” มีการถือไม้ถือค้อนเดินมาดู พูดว่า “พวกมันมาแท่น (แทะ) หัวผีหล่อน (กะโหลก) อยู่ในป่าช้าวัดโคกเหล่างา...” ชาวบ้านยังเชื่อว่าบักเหลืองทำให้ฝนฟ้าไม่ตกต้องตามฤดู ต้องไล่ให้พ้นหมู่บ้าน ขู่ว่าถ้าไม่ออกไป “จะเอาลูกทองแดงมายิงบูชา” เรื่องนี้แสดงถึงความตึงเครียดระหว่างพระธรรมยุตกับความเชื่อแบบเดิม

ช่วงนี้พระอาจารย์มั่นยังมีลูกศิษย์ที่เข้ามาฝากตัวหลายรูป เช่น พระเทสก์ เทสรํสี พระแหวน สุจิณฺโณ และพระฝั้น อาจาโร แต่การเข้าไปของพระป่าสายนี้ก็ไม่ได้ราบรื่นเสมอไป ด้วยเดิมทีหมู่บ้านในภาคอีสานนั้นมี “พระครองลาว” หรือพระในนิกายดั้งเดิมอยู่แล้ว ในช่วงแรกพระธรรมยุตต้องหลีกเลี่ยงไปอยู่ตามป่าช้า ป่าดอนปู่ตา ปักกลดอยู่ในป่า คำว่า “พระป่า” จึงเกิดขึ้น  ต่อมาการขยายตัวของพระป่าสายพระอาจารย์มั่นยังทำให้มีพระมหานิกายในอีสานขอญัตติ (บวชใหม่) สู่ธรรมยุติกนิกายมากขึ้น โดยได้รับการสนับสนุนจากพระธรรมเจดีย์ (จูม พนฺธุโล) เจ้าอาวาสวัดโพธิสมภรณ์ จังหวัดอุดรธานี (พระธรรมยุตที่เติบโตมาจากการวางรากฐานของพระมั่นในนครพนม) ที่ได้รับพระบรมราชานุญาตให้เป็นพระอุปัชฌาย์

ปัญหาในขบวนของธรรมยุตเองก็ปรากฏในช่วงนี้เห็นได้ในปี ๒๔๖๙ เมื่อพระมั่นนำพระป่าจำนวนมากย้ายสถานที่จาริก เดินทางเข้าสู่เขตเมืองอุบลราชธานีแต่ถูกขัดขวาง ตามคำสั่งสมเด็จพระมหาวีรวงศ์ (อ้วน ติสฺโส) ที่ “ให้เจ้าคณะแขวงอำเภอไปทำการขับไล่...ห้ามไม่ให้ประชาชนใส่บาตร ประชาชนไม่ฟังเสียง นายอำเภอไปทำการจดชื่อและตรวจสอบหลักฐานของพระทุกองค์ เป็นเชิงขู่จะให้หนีไป แต่พระทั้งหลายก็ไม่ตกใจ” เพราะมองว่าพระป่าเหล่านี้ไม่เรียนปริยัติ ไม่ปฏิบัติตามพระธรรมวินัย แม้ว่าเรื่องจะจบลงโดยไม่เกิดความรุนแรง แต่ก็กลายเป็นคลื่นใต้น้ำระหว่างพระสองสายในธรรมยุติกนิกาย  อย่างไรก็ตามน่าประหลาดใจว่า ช่วงต่อมาความสัมพันธ์ระหว่างกลุ่มพระป่าสายหลวงปู่มั่นกับสมเด็จพระมหาวีรวงศ์ก็ดีขึ้น

อาสา คำภา อธิบายกรณีนี้ว่า สุดท้ายธรรมยุตจากส่วนกลางก็มองว่าพระป่ามีศักยภาพ “เข้าไปเกี่ยวข้องกับมวลชนอย่างเป็นธรรมชาติ” จึงไม่อาจดูแคลนได้ 

ดังนั้น “วิธีที่ดีที่สุดก็คือประสานประโยชน์ ปรับทัศนคติ-อคติ เพื่อเข้าสู่ภาวะ ‘ปรองดอง’” 

ตำหนักเพ็ชร วัดบวรนิเวศวิหาร รัชกาลที่ ๖ โปรดเกล้าฯ ให้สร้างถวายเป็นท้องพระโรงแด่สมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระยาวชิรญาณวโรรส บนที่ตั้งเดิมของโรงพิมพ์ สมัยรัชกาลที่ ๔ 

ภาพสมเด็จพระญาณสังวร สมเด็จพระสังฆราช สกลมหาสังฆปริณายก (เจริญ สุวฑฺฒโน) ใกล้กับพระอุโบสถ ภายในวัดบวรนิเวศวิหาร

ระหว่างกฎหมายปกครองสงฆ์ฉบับใหม่ค้างเติ่งอยู่ในสภาเกิดความเคลื่อนไหวสำคัญคือมีการแต่งตั้งสมเด็จพระสังฆราช (แพ ติสฺสเทโว/มหานิกาย) ในเดือนพฤศจิกายน ๒๔๘๑ เท่ากับเป็นการยุติการครองตำแหน่งของฝ่ายธรรมยุตซึ่งดำเนินมาอย่างต่อเนื่องตั้งแต่สมัยรัชกาลที่ ๔  ผลที่ตามมาคือมีการรื้อคดีสงฆ์ที่ผิดปรกติมาแก้ไข มีการโอนวัดธรรมยุตไปอยู่กับมหานิกาย (ปี ๒๔๘๒) กำหนดให้สมเด็จพระสังฆราชทรงอุปัชฌาย์ “นาคหลวง” ให้ได้ทั้งสองนิกาย

ต่อมามีการประกาศใช้พระราชบัญญัติคณะสงฆ์ พ.ศ. ๒๔๘๔ ในเดือนตุลาคม โดยมีแถลงการณ์ประกอบว่าได้รับความเห็นชอบจากคณะสงฆ์ ผ่านสภาอย่างถูกต้องเปิดทางให้สังคายนาพระไตรปิฎก และ ๘ ปีต่อไปหลังกฎหมายบังคับใช้ ให้ “รวมนิกาย” เป็นหนึ่งเดียวกัน

พระราชบัญญัติฉบับนี้ทำให้โครงสร้างการปกครองสงฆ์ไทยคล้ายทางโลก แบ่งอำนาจเป็นสามฝ่าย คือ ฝ่ายบริหารนำโดย “สังฆนายก” และสังฆมนตรี  ฝ่ายนิติบัญญัติดำเนินการโดย “สังฆสภา” จำนวน ๔๕ รูปที่ถูกเลือกจากพระชั้นธรรม พระเปรียญเอก จำนวน ๔๕ รูป และฝ่ายตุลาการ มีคณะวินัยธรตัดสินคดี 

ภาพรวมหลังมีพระราชบัญญัติคณะสงฆ์ พ.ศ. ๒๔๘๔ พระจากมหานิกายมีส่วนบริหารงานคณะสงฆ์มากขึ้น การรวมศูนย์ที่เคยขึ้นกับมหาเถรสมาคมหายไป สมเด็จพระสังฆราชทรงมีสถานะเป็นพระประมุขคณะสงฆ์และอยู่เหนือการเมือง อย่างไรก็ตามยังคงมีการแบ่งสายปกครองระหว่างสองนิกาย

พระมหานิกายที่ขึ้นมาโดดเด่นคือพระพิมลธรรม (อาจ อาสโภ) เจ้าอาวาสวัดมหาธาตุ สังฆมนตรีว่าการองค์การปกครอง (ในทางโลกเทียบเท่ารัฐมนตรีว่าการกระทรวงมหาดไทย) มีบทบาทช่วยเหลือรัฐบาลคณะราษฎรตั้งแต่หลังเปลี่ยนแปลงการปกครองมาจนถึงช่วงสงครามโลก ครั้งที่ ๒  หลังสงครามยังมีบทบาทขยายการศึกษาด้านคันถธุระและวิปัสสนาธุระด้วยการส่งพระสงฆ์ไปดูงานที่พม่าในปี ๒๔๙๕ จากนั้นก็อาราธนาพระเถระพม่าเข้ามาสอนในปี ๒๔๙๖ 

พระพิมลธรรม (อาจ อาสโภ)

ชาวพุทธบางคนอาจจำได้เมื่อกล่าวถึงการนั่งสมาธิกำหนดลมหายใจแบบ “พองหนอ-ยุบหนอ” ซึ่งได้รับความนิยมไม่แพ้กรรมฐานของสำนักพระป่าสายอาจารย์มั่น

ยังมีการเปิดวิชาสามัญในมหาวิทยาลัยสงฆ์สองแห่ง คือ มหามกุฏราชวิทยาลัย (ธรรมยุต) และมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย (มหานิกาย)

ทางด้านธรรมยุตสามารถยึดตำแหน่งสังฆนายกสมัยแรกได้ โดยสมเด็จพระมหาวีรวงศ์ (อ้วน ติสฺโส) รวมวัดป่าในเขตอีสานมาขึ้นกับธรรมยุตทั้งหมด

อย่างไรก็ตามพระฝ่ายมหานิกายก็แตกแยกกันภายในจากความไม่ไว้วางใจกันและกัน จนทำให้ในรัฐบาลสงฆ์ชุดแรกตำแหน่งสังฆนายก (บริหาร) และประธานคณะวินัยธร (ตุลาการ) ตกอยู่กับฝ่ายธรรมยุต มหานิกายมีตำแหน่งเพียงสังฆราช (ประมุข) และประธานสังฆสภา (นิติบัญญัติ) เท่านั้น  ต่อมาเจตนาของคณะราษฎรที่ต้องการรวมนิกายก็ล้มเหลว แม้ว่าช่วงหนึ่งอดีตนายกรัฐมนตรีคนที่ ๒ อย่างพระยาพหลพลพยุหเสนาจะบวชโดยมีพระทั้งสองนิกายอุปัชฌาย์ในปี ๒๔๘๔ ที่วัดประชาธิปไตย (วัดพระศรีมหาธาตุวรมหาวิหาร หลักสี่ กรุงเทพฯ) นัยว่าเป็นสัญลักษณ์นำร่อง ก่อนจะจัดประชุมเพื่อเดินหน้าเรื่องนี้ในอุโบสถวัดพระแก้ว โดยมีสมเด็จพระสังฆราช (แพ ติสฺสเทโว) เป็นประธานในปี ๒๔๘๕ แต่ก็ไม่มีความคืบหน้าใดหลังจากนั้น

หลังสงครามโลกครั้งที่ ๒ ความแตกแยกระหว่างสองนิกายดำเนินต่อไป แม้จะมีระบบการเมืองคล้ายฆราวาส แต่การปกครองคณะสงฆ์ก็แยกกันชัดเจน จนถึงยุคที่การเมืองทางโลกเปลี่ยนแปลง รัฐบาลสายคณะราษฎรหมดอำนาจ เข้าสู่ยุคเผด็จการทหาร จอมพล สฤษดิ์ ธนะรัชต์ พระมหานิกายรูปสำคัญถูกกำจัด เห็นได้จากกรณีคดีพระพิมลธรรม (อาจ อาสโภ) พระเถระฝ่ายมหานิกายซึ่งถูกถอดสมณศักดิ์ในปี ๒๕๐๓ ถูกนำตัวไปจากวัดมหาธาตุในเดือนเมษายน ๒๕๐๕ โดยขังไว้ที่กองบังคับการตำรวจสันติบาลเพื่อให้หมดบทบาทลง

จอมพล สฤษดิ์ ธนะรัชต์

ต่อมาสภาร่างรัฐธรรมนูญของรัฐบาลทหารก็ยกร่างกฎหมายคณะสงฆ์ใหม่ ประกาศใช้พระราชบัญญัติคณะสงฆ์ พ.ศ. ๒๕๐๕

มหาเถรสมาคมกลับมาเป็นแกนของการปกครองคณะสงฆ์ไทยอีกครั้ง โดยมีสมเด็จพระสังฆราชอยู่บนยอดพีระมิดความแตกแยกระหว่างสองนิกายถูกเก็บไว้ใต้พรม

ภิญญพันธุ์อธิบายว่า ตั้งแต่ทศวรรษ ๒๕๒๐ เป็นต้นมา เกิดความเฟื่องฟูในการอ้างคุณธรรม ศีลธรรม และการเป็นคนดี เพราะในยุคประชาธิปไตยครึ่งใบ เสียงทางการเมืองถูกปิดกั้น “เสียงผู้สั่งสอนศีลธรรมจึงดังขึ้นเรื่อย ๆ” พระพุทธศาสนาเถรวาทแบบไทยที่มีทั้งธรรมยุตและมหานิกายก็ต้องปรับตัวสนองตลาดที่มีชนชั้นกลางเป็นลูกค้าและอำนาจรัฐ เกิดสำนักคิดใหม่ ๆ ที่กลายเป็นข้อถกเถียง บ้างก็ท้าทายอำนาจส่วนกลาง เช่น วัดพระธรรมกาย ขบวนการสันติอโศก สวนโมกขพลาราม ฯลฯ

ความขัดแย้งระหว่างสองนิกายมักปะทุขึ้นเมื่อตำแหน่งสมเด็จพระสังฆราชว่างลง

ล่าสุดคือช่วงปลายทศวรรษ ๒๕๔๐ เมื่อสมเด็จพระญาณสังวร สมเด็จพระสังฆราช สกลมหาสังฆปริณายก (เจริญ สุวฑฺฒโน, ดำรงตำแหน่งปี ๒๕๓๑-๒๕๕๖) ประชวรจนไม่สามารถปฏิบัติหน้าที่ได้ รัฐบาลทักษิณ ชินวัตร ตั้งสมเด็จพระพุฒาจารย์ (เกี่ยว อุปเสโณ) วัดสระเกศราชวรมหาวิหาร จากฝ่ายมหานิกายขึ้นปฏิบัติหน้าที่รักษาการแทน แต่ก็ถูกฝ่ายพระป่าคือหลวงตามหาบัวญาณสมฺปนฺโน มีท่าทีต่อต้าน  หลวงตามหาบัวมองสมเด็จเกี่ยวว่าเป็นผู้ที่รัฐบาลส่งมาเพื่อลดอำนาจสมเด็จพระสังฆราช  เรื่องนี้กลายเป็นส่วนหนึ่งของวิกฤตการเมืองที่นำไปสู่การรัฐประหารในปี ๒๕๔๙  อย่างไรก็ตามกรณีสมเด็จเกี่ยวปรากฏว่าหลวงตามหาบัวมรณภาพในปี ๒๕๕๔ สมเด็จเกี่ยวและสมเด็จพระสังฆราช (ที่ประชวรมาหลายปี) ต่างก็มรณภาพไปก่อนปี ๒๕๕๖

แคนดิเดตองค์ถัดมาคือสมเด็จพระมหารัชมังคลาจารย์ (ช่วง วรปุญฺโญ) แห่งวัดปากน้ำ (มหานิกาย) แต่ก็ถูกสอบเรื่องการครอบครองรถหรูจนมีมลทิน จึงมีการสถาปนาพระมหามุนีวงศ์ (อัมพร อมฺพโร) เจ้าอาวาสวัดราชบพิธสถิตมหาสีมาราม เป็นสมเด็จพระอริยวงศาคตญาณสมเด็จพระสังฆราช ในวันที่ ๖ กุมภาพันธ์ ๒๕๖๐ ทำให้ฝ่ายธรรมยุตครองตำแหน่งประมุขสงฆ์ในปัจจุบัน

การรัฐประหารแฝดในปี ๒๕๔๙ และ ๒๕๕๗ ส่งผลอย่างมากต่อคณะสงฆ์ไทย ด้วยสภานิติบัญญัติแห่งชาติที่เกิดจากการรัฐประหารในปี ๒๕๕๗ ออกพระราชบัญญัติคณะสงฆ์ (ฉบับที่ ๔) พ.ศ. ๒๕๖๑ แก้ไขรายละเอียดในพระราชบัญญัติคณะสงฆ์ พ.ศ. ๒๕๐๕ ทำให้อำนาจแต่งตั้งและถอดถอนสมณศักดิ์กลับไปสู่สถาบันประเพณีอีกครั้ง

ปี ๒๕๖๗ สำนักงานพระพุทธศาสนาแห่งชาติรายงานว่า ไทยมีพระสงฆ์ทั้งหมด ๒๗๓,๒๙๘ รูป (นับรวมคณะสงฆ์จีนนิกายและอนัมนิกาย) มีวัดธรรมยุติกนิกาย ๔,๕๘๘ วัด วัดมหานิกาย ๓๘,๙๓๔ วัด

หนทางข้างหน้า เรื่องราวมหานิกาย-ธรรมยุตจะเป็นอย่างไร แนวคิดเรื่อง “รัฐฆราวาส” จะเกิดขึ้นได้ในเมืองไทยหรือไม่

ยากที่สาธุชนจะคาดเดา