หรือพระวชิรญาณเถระ ซึ่งเมื่อครั้งทรงพระผนวชพระอุปัชฌาย์ถวายนามฉายาว่า “วชิรญาโณ” เป็นผู้ตั้งคณะธรรมยุต ซึ่งเดิมเรียกธรรมยุติกนิกายิกสังฆมัธยมบวรนิเวศาทิคณะ

เป็น ๑ ในพระมหาเถระ ๑๐ รูปแรกที่ร่วมตั้งธรรมยุติกนิกายกับพระวชิรญาณเถระที่วัดสมอราย (วัดราชาธิวาสวิหาร) เป็นพระกัมมัฏฐาน เป็นเจ้าอาวาสรูปแรกของวัดโสมนัสราชวรวิหาร มีชีวิตอยู่ตั้งแต่รัชกาลที่ ๑ จนถึงรัชกาลที่ ๕ ซึ่งเกือบทั้งหมดเป็นชีวิตแห่งการประพฤติพรหมจรรย์

สมเด็จพระสังฆราชพระองค์ที่ ๘ แห่งกรุงรัตนโกสินทร์ เจ้าคณะใหญ่คณะธรรมยุตพระองค์แรก ทรงเป็นพระราชอุปัธยาจารย์เมื่อรัชกาลที่ ๕ ทรงพระผนวชในคณะธรรมยุต และเป็นผู้บันทึกจำนวนวันที่ฝนตกเป็นรายวันติดต่อกันถึง ๔๕ ปี ตั้งแต่ปี ๒๓๘๙ เรียกว่า “จดหมายเหตุบัญชีน้ำฝน” ซึ่งได้บันทึกเหตุการณ์บ้านเมืองที่สำคัญไว้ด้วย

ภิกษุจากอุบลราชธานีที่ได้เข้ามาเรียนที่กรุงเทพฯ และเป็นผู้นำ พระเณรรุ่นหลังมาถวายตัวเป็นศิษย์หลวง เป็นปุราณสหธรรมิกแห่งวชิรญาณเถระ ต่อมาเป็นผู้นำคณะธรรมยุตสู่อีสาน ซึ่งในยุคแรกดำเนินไปตามแบบอย่างที่พระวชิรญาณเถระทรงริเริ่มฟื้นฟูไว้ เน้นการศึกษาเล่าเรียนพระคัมภีร์และศึกษาอบรมสมถะและวิปัสสนา ท่านไม่ได้ออกธุดงค์อยู่ป่า แต่รักษาธุดงควัตรไว้ตามสมควรแก่สถานที่ คือวัดสุปัฏนาราม วัดธรรมยุตแห่งแรกในอีสาน ที่ท่านเป็นเจ้าอาวาสมาตั้งแต่สร้างเสร็จ กระทั่งพรรษาสุดท้ายท่านอธิษฐานสมาทานเนสัชชิกังคธุดงค์ ไม่นอนเป็นวัตรตลอด ๓ เดือน ครั้นพ้นพรรษากาลไม่นานท่านก็มรณภาพที่วัดสระแก้ว เมืองพิบูลมังสาหาร  ทางอุบลฯ จะเชิญศพมาฌาปนกิจในเมือง เห็นว่าพิบูลฯ เป็นเมืองน้อย ก็เป็นโกลาหลกัน ทางพิบูลฯ ไม่ยอม อ้างว่ากุสินาราก็เป็นนครน้อย ยังถวายพระเพลิงพระพุทธสรีระได้ เจ้าเมืองจำต้องยอมอนุมัติตามนั้น

สัทธิวิหาริกของพระวชิญาณเถระ เจ้าอาวาสรูปแรกของวัดศรีทอง สำนักที่สำคัญแห่งหนึ่งของธรรมยุตในภาคอีสาน วัตรปฏิบัติเคร่งครัดในกัมมัฏฐาน เป็นพระอุปัชฌาย์ของพระมหาเถระธรรมยุตอีสานยุคแรกหลายรูป เป็นบูรพาจารย์ที่ทำให้พระอาจารย์เสาร์ กนฺตสีโล ขอญัตติเป็นธรรมยุต เป็นผู้มักน้อย ได้บริขารอันใดมาแจกจ่ายพระในวัดและวัดอื่น ไม่เลือกว่าเป็นธรรมยุตหรือมหานิกาย ตอนท่านดับขันธ์เหลือผ้าอยู่หนึ่งไตรกับกระดาษเครื่องเขียนหนึ่งหีบ

สัทธิวิหาริกของท่านเทวธมฺมี (ม้าว) ที่อุบลราชธานี  ต่อมาติดตามพระอุบาลีคุณูปมาจารย์มาเรียนที่กรุงเทพฯ สอบพระปริยัติได้เปรียญโทแล้วกลับอุบลฯ เป็นเจ้าคณะมณฑลอีสานและเป็นเจ้าคณะธรรมยุตภาคอีสาน ผู้ส่งเสริมให้พระอาจารย์สิงห์ ขนฺตยาคโม ออกเผยแผ่คณะธรรมยุตในอีสาน

แรกอุปสมบทด้วยท่านเทวธมฺมี (ม้าว) ที่วัดศรีทอง กระทั่งเมื่ออายุ ๒๔ ปีได้เข้าไปเล่าเรียนที่กรุงเทพฯ  ต่อมาได้รับโปรดเกล้าฯ ให้เป็นเจ้าคณะใหญ่เมืองอุบลราชธานีคนแรก สมัยกรมหลวงพิชิตปรีชากรเป็นข้าหลวงต่างพระองค์มณฑลอีสาน  เป็นผู้จัดวางระเบียบการปกครองสงฆ์ให้เป็นหมวดหมู่และทำบัญชีส่งกระทรวง และห้ามลัทธิธรรมเนียมประเพณีที่ขัดต่อพระธรรมวินัย ห้ามพระเกี่ยวข้องในกิจกรรมทางโลกของชาวบ้านอย่างการทำบั้งไฟเส็งกลอง แข่งเรือ เลี้ยงม้า

สัทธิวิหาริกของท่านเทวธมฺมี (ม้าว) ผู้อำนวยการศึกษาและเจ้าคณะมณฑลอีสาน ผู้วางแผนทางการปกครองและการศึกษา เผยแพร่การศึกษาสงฆ์ในอีสานออกไปกว้างขวาง รวมทั้งชักนำให้ภิกษุสามเณรใส่ใจการปฏิบัติกัมมัฏฐาน ทำให้การศึกษาปฏิบัติกัมมัฏฐานเป็นที่นิยมแพร่หลาย

เจ้าอาวาสวัดศรีทององค์ที่ ๒ ต่อจากท่านเทวธมฺมี (ม้าว) เป็นพระอุปัชฌาย์ของพระอาจารย์เสาร์ กนฺตสีโล  อุปนิสัยน้อมไปทางวิปัสสนาธุระ  ธุดงค์รุกขมูลครั้งสำคัญไปนมัสการพระธาตุพนมพร้อมสองศิษย์ พระอาจารย์เสาร์ กนฺตสีโล
พระอาจารย์มั่น ภูริทตฺโต แล้วได้สนับสนุนให้มีการบูรณะ
พระธาตุพนมในปี ๒๔๔๔

ท่านพระอาจารย์ใหญ่รูปแรกที่นำศิษย์ออกธุดงค์เริ่มต้นสายพระป่า  อุปสมบทในคณะมหานิกายอยู่ ๑๐ พรรษา หลังศึกษาธรรมกับท่านเทวธมฺมี (ม้าว) ที่วัดศรีทอง ได้ขอญัตติใหม่ในคณะธรรมยุต  จาริกธุดงค์ไปตามป่าเขาสองฝั่งโขง และเป็นผู้นำกำลังหลักในการสร้างวัดหลายแห่ง เช่น วัดเลียบ ในตัวเมืองอุบลฯ, วัดป่าหนองอ้อ ที่หมู่บ้านข่าโคม บ้านเกิดของท่าน, วัดดอนธาตุ บนเกาะกลางแม่น้ำมูล การจาริกธรรมครั้งสุดท้ายท่านไปทำบุญอุทิศกุศลให้พระอุปัชฌาย์ที่นครจำปาศักดิ์ แล้วอาพาธและมรณภาพในท่ากราบพระประธานในโบสถ์วัดอมาตยาราม

บูรพาจารย์ของพระสายวัดป่า เป็นที่มาของชื่อกัมมัฏฐานสายพระอาจารย์มั่น ภูริทตฺโต  ศึกษาวิปัสสนาธุระและออกธุดงค์กัมมัฏฐานกับพระอาจารย์เสาร์ กนฺตสีโล ซึ่งนับกันว่าเป็นศิษย์เอกที่มีชื่อเสียงมากที่สุด  เรียนปริยัติธรรมจากพระอุบาลีคุณูปมาจารย์ (จันทร์ สิริจนฺโท)  เริ่มให้การศึกษาแก่พระเณรที่มารับการอบรมสั่งสอนธรรมขณะจำพรรษาที่วัดบูรพา  จาริกไปวางรากฐานคณะธรรมยุตที่เชียงใหม่นับสิบปี ก่อนกลับสู่อีสานอีกครั้ง  ตลอดเวลาที่จาริกไปบำเพ็ญสมณธรรมมีภิกษุสามเณรถวายตัวเป็นศิษย์จำนวนมาก ทำให้เกิดพระกัมมัฏฐานขึ้นในอีสานอย่างรวดเร็ว เป็นกำลังของ “กองทัพธรรม” ในการเผยแผ่ไตรสรณคมน์ตามแนวทางธรรมยุตฝ่ายวิปัสสนา

พระเถระผู้ใหญ่ในฝ่ายธุดงคกัมมัฏฐาน  เป็นพี่ชายพระอาจารย์กว่า สุมโน ซึ่งออกบวชติดตามท่านมา และเป็นเครือญาติกับพระอาจารย์ฝั้น อาจาโร ซึ่งได้ไปปวารณาถวายตัว เป็นศิษย์พระอาจารย์มั่นด้วยกันเมื่อปี ๒๔๖๓ กระทั่งปี ๒๔๖๖ ท่านได้ขอญัตติกรรมเป็นธรรมยุต  ท่านมักแสดงธรรมต่อศิษย์ว่า “ถ้าเราทำความดีถึงที่แล้ว เรื่องการตายเราไม่ต้องหวาดหวั่นเลย”

ภิกษุจากอุบลราชธานีที่ไปพำนักศึกษาพระปริยัติธรรมที่วัดบวรนิเวศวิหาร กรุงเทพฯ จนสำเร็จเปรียญธรรม ๕ ประโยค จากนั้นพระอาจารย์สิงห์ ขนฺตยาคโม พระพี่ชายนำไปถวายตัวเป็นศิษย์พระอาจารย์เสาร์ พระอาจารย์มั่น เป็นพระเปรียญรูปแรกที่ออกธุดงค์ปฏิบัติตามแนวทางท่านพระอาจารย์ใหญ่ทั้งสอง และเป็นกำลังสำคัญของกองทัพธรรมพระป่าอีสาน

ได้พบพระอาจารย์เสาร์ พระอาจารย์มั่น ตั้งแต่พรรษาแรกที่อุปสมบท  เป็นศิษย์ของพระอาจาย์สิงห์ ขนฺตยาคโม  ต่อมาเป็นผู้เขียน อัตตโนประวัติพระราชนิโรธรังสีคัมภีรปัญญาวิศิษฏ์ และ วงศ์ธรรมยุตในภาคอีสาน ทำให้ผู้อ่านได้รู้เรื่องพระป่าและบูรพาจารย์

เมื่อญัตติเป็นพระธรรมยุตที่อุบลราชธานีเข้ามาพำนักอยู่ที่วัดปทุมวนาราม กรุงเทพฯ ช่วงหนึ่ง จากนั้นติดตามพระอาจารย์มั่น ภูริทตฺโตไปธุดงค์ทางเหนือ ต่อมาธุดงค์ไปเขมร
พม่า อินเดีย  มาพำนักอยู่ที่อำเภอท่าใหม่ จังหวัดจันทบุรี ๑๔ พรรษา ภายหลังมาสร้างวัดอโศการาม จังหวัดสมุทรปราการ เมื่อปี ๒๔๙๘ เป็นวัดพระกัมมัฏฐานแห่งหนึ่งที่อยู่ในเมือง

อุปสมบทเมื่อปี ๒๔๖๘ ต่อมาญัตติเป็นพระธรรมยุตที่วัดโพธิสมภรณ์ อุดรธานี ศึกษาปฏิบัติอยู่กับพระอาจารย์เสาร์ กนฺตสีโลพระอาจารย์มั่น ภูริทตฺโต ๕ ปี ซึ่งท่านได้มีลิขิตธรรมบันทึกการฝึกปฏิบัติกับพระอาจารย์ ทั้งสองไว้เป็นแหล่งความรู้แก่สาธุชนรุ่นหลังด้วย

ศึกษาธรรมกับพระอาจารย์เสาร์ กนฺตสีโล, พระอาจารย์มั่น ภูริทตฺโต, พระอาจารย์สิงห์ ขนฺตยาคโม, พระอาจารย์ดูลย์ อตุโล ทำให้ภูมิธรรมหนักแน่น การปฏิบัติเคร่งครัดขึ้น ต่อมาท่านเป็นผู้ถวายธรรมอธิบายให้สมเด็จพระมหาวีรวงศ์ (อ้วน ติสฺโส) ใช้กัมมัฏฐานเป็นธรรมโอสถบำบัดอาพาธจนหาย ทำให้สมเด็จฯ ยอมรับการปฏิบัติของพระกัมมัฏฐาน

ภิกษุมหานิกายผู้มีความรู้ทางว่านยา อาคม จนได้ฉายา “อาจารย์ดีผีย่าน” (ผีกลัว) คราวไปเสาะหาของขลังในป่าทามแม่น้ำสงครามแถวหมู่บ้านสามผง จังหวัดนครพนม ท่านพบพระอาจารย์มั่น ภูริทตฺโต ได้ฟังธรรมแล้วเกิดความเลื่อมใสศรัทธา หันมาศึกษาปฏิบัติวิปัสสนา และได้ญัตติเป็นพระธรรมยุติกนิกาย ตอนหลังท่านเป็นศิษย์ใกล้ชิดพระอาจารย์เสาร์ กนฺตสีโล ช่วงปัจฉิมวัยด้วยเป็นผู้มีฝีมือทางช่าง พระอาจารย์เสาร์จึงให้ปั้นพระพุทธรูปไสยาสน์ไว้ที่วัดดอนธาตุ บนเกาะกลางแม่น้ำมูล และมักให้แสดงธรรมแทนท่านเสมอ ทั้งได้ร่วมอยู่ในคราวปัจฉิมธุดงค์ ซึ่งพระอาจารย์เสาร์ถึงแก่มรณภาพที่เมืองจำปาศักดิ์

ศิษย์พระอาจารย์สิงห์ ขนฺตยาคโม พระอาจารย์มหาปิ่น เรื่องราวของท่านปรากฏอยู่ในหนังสือ สามเณรบุญนาคเที่ยวกัมมัฏฐาน  บวชเณรตั้งแต่ ๙ ขวบ เมื่ออายุได้ ๑๕ ปีธุดงค์ไปทั่วสองฝั่งโขงลำพังรูปเดียว อายุ ๒๒ ปีเข้ามาพระนคร อุปสมบทที่วัดบรมนิวาสราชวรวิหาร เมื่อปี ๒๔๗๕ พระพรหมมุนี (อ้วน ติสฺโส) และเจ้าจอมมารดาทับทิมในรัชกาลที่ ๕ เป็นผู้จัดอัฐบริขารเป็นเจ้าภาพบวชให้ท่าน  ปี ๒๔๗๙ พระอาจารย์บุญนาคพร้อมคณะเจ้าจอมมารดาทับทิม ซึ่งเป็นเจ้าภาพมหากฐิน ๗๐ กอง ได้นำมาทอดถวายพระอาจารย์เสาร์ กนฺตสีโล ที่วัดป่าหนองอ้อ บ้านข่าโคม จังหวัดอุบลราชธานี

นามเดิมของท่านคือโอวเจี๊ยะ แปลว่าหินดำ หมายถึงความแข็งแกร่งบึกบึนดั่งศิลา อุปสมบทที่จันทบุรีเมื่อปี ๒๔๘๐ หลังออกพรรษาปี ๒๔๘๒ ไปศึกษาอบรมธรรมอยู่กับพระอาจารย์มั่น ภูริทตฺโต ที่ภาคเหนือ จนกระทั่งติดตามท่านกลับภาคอีสาน  อยู่วัดป่าโนนนิเวศน์ จังหวัดอุดรธานี ๒ พรรษา จากนั้นมาอยู่วัดป่าสุทธาวาส จังหวัดสกลนคร  เมื่อพระอาจารย์เสาร์ กนฺตสีโล มีจดหมายนิมนต์ พระอาจารย์มั่นไปเมืองอุบลฯ พระอาจารย์มั่นให้ท่านไปแทน อยู่ปฏิบัติและธุดงค์ไปกับ พระอาจารย์เสาร์จนพระอาจารย์มรณภาพ

ก่อนบรรพชาตามคำสั่งเสียของพ่อเมื่ออายุ ๑๕ ปี ได้เข้ารับการฝึกหัดให้รู้จักข้อวัตรปฏิบัติต่าง ๆ ที่วัดอรัญญิกาวาส จังหวัดสกลนคร ตามธรรมเนียมปฏิบัติของวัดป่า บรรพชาแล้วติดตามพระอาจารย์ออกธุดงค์เที่ยววิเวก จนย่างพรรษาที่ ๕ จึงมาศึกษาปริยัติธรรมที่วัดป่าสุทธาวาส ระหว่างสอบนักธรรมเกิดสงครามโลกครั้งที่ ๒ เมืองสกลนครโดนทิ้งระเบิด จึงเดินทางไปอุบลราชธานี ฝากตัวเป็นศิษย์พระอาจารย์เสาร์ กนฺตสีโล อุปสมบทเมื่ออายุ ๒๐ ปี จากนั้นถวายตัวเป็นศิษย์พระอาจารย์มั่น ภูริทตฺโต ศึกษาธรรมปฏิบัติอยู่กับท่าน เป็นพระอุปัฏฐากจนกระทั่งท่านมรณภาพ  ระหว่างปี ๒๔๙๕-๒๕๐๐ ติดตามหมู่คณะกองทัพธรรมออกเผยแผ่การปฏิบัติกัมมัฏฐานในภาคใต้
ที่จังหวัดพังงา ภูเก็ต  หลังจากนั้นมาพำนักจำพรรษาที่จังหวัดสกลนคร  ปี ๒๕๒๓ ท่านประสบอุบัติเหตุเครื่องบินตกที่จังหวัดปทุมธานี มรณภาพพร้อมพระเถระอีกสี่รูป

เดิมท่านชื่อวอ เคยเข้านับถือศาสนาคริสต์อยู่ ๕ ปีจนได้ชื่อหลุย อุปสมบทในคณะมหานิกาย แล้วญัตติเป็นธรรมยุต หลังจากไม่ต้องเกณฑ์ทหาร และทำญัตติกรรมอีกครั้งเมื่อสงสัยว่าการญัตติครั้งก่อนไม่ถูกต้อง  ท่านเป็นผู้บันทึกประวัติและโวหารธรรมของพระอาจารย์ทุกองค์ที่ได้ฟัง รวมทั้งพระอาจารย์เสาร์ กนฺตสีโล พระอาจารย์มั่น ภูริทตฺโต ซึ่งยังประโยชน์ต่อการศึกษาประวัติและข้อธรรมคำสอนของบูรพาจารย์และกองทัพธรรมทั้งมวล

สอบนักธรรมเอกได้เมื่อเป็นสามเณรอายุ ๑๘ ปี จากนั้นพระอาจารย์เสาร์ กนฺตสีโล พาเข้ากรุงเทพฯ เรียนเปรียญธรรมได้ ๔ ประโยคที่วัดปทุมวนาราม  หลังอุปสมบทกลับไปจำพรรษาที่วัดบูรพา อุบลราชธานี ครั้งหนึ่งท่านอาพาธวัณโรค ใช้ธรรมโอสถรักษา ๑๐ ปีถึงหายขาด  ท่านบันทึกการศึกษาอบรมข้อวัตรปฏิบัติจากพระอาจารย์เสาร์ไว้ในหนังสือฐานิยตฺเถรวตฺถุ

เป็นพระป่าที่มีชื่อเสียงเป็นที่รู้จักมากที่สุดในยุคนี้  หลังอุปสมบทสอบได้นักธรรมเอกและเปรียญธรรม ๓ ประโยคในปีเดียวกัน จากนั้นจิตใจก็มุ่งออกทางปฏิบัติด้านเดียว จึงไปหาพระอาจารย์มั่น ภูริทตฺโต ซึ่งท่านยืนยันว่า “มรรค ผล นิพพาน เป็นสิ่งที่เป็นไปได้เสมอ และให้ผลแก่ผู้ปฏิบัติได้จริง”

หลังศึกษาอบรมธรรมและฝึกปฏิบัติกัมมัฏฐานกับพระอาจารย์มั่นที่เสนาสนะป่าบ้านหนองผือจนพระอาจารย์มั่นมรณภาพ ท่านได้ออกวิเวกแสวงหาที่บำเพ็ญความเพียร ก่อนกลับมาสร้างวัดป่าบ้านตาด จังหวัดอุดรธานีที่บ้านเกิด สืบทอดแนวทางปฏิปทาของพระอาจารย์มั่นซึ่งเน้นการปฏิบัติวิปัสสนา เดินจงกรม นั่งสมาธิ ไม่นิยมการสร้างวัตถุ  คราวประเทศไทยประสบภาวะวิกฤตฟองสบู่ ท่านเปิดโครงการช่วยชาติ ตลอด ๖ ปีของโครงการท่านแสดงธรรมเทศนากว่า ๕๘๐ แห่ง เป็นธรรมเทศนากว่า ๑,๘๐๐ กัณฑ์ รวบรวมทองคำจากการรับบริจาคเข้าคลังหลวงได้กว่า ๑๑ ตันกับเงินกว่า ๑๐ ล้านดอลลาร์สหรัฐ  กระทั่งในวาระสุดท้ายของท่านที่จะมาถึง ท่านได้เขียนพินัยกรรมบางตอนว่า