ตัวอย่างเมล็ดข้าวพันธุ์ไข่มดริ้นที่ศูนย์ปฏิบัติการและเก็บเมล็ดเชื้อพันธุ์ข้าวแห่งชาติอนุรักษ์ไว้

แว่นขยายหรือเลนส์ขยายใช้ตรวจลักษณะเล็ก ๆ ของเมล็ดข้าว

ประเทศไทยมีความหลากหลายของข้าวในแต่ละนิเวศ โดยอาจแบ่งกลุ่มข้าวตามสภาพการปลูก เช่น ข้าวไร่ ข้าวนาน้ำฝน ข้าวนาชลประทาน ข้าวขึ้นน้ำ หรือแบ่งตามลักษณะชีวภาพเป็นข้าวป่า (wild rice) ซึ่งเป็นชื่อเรียกรวมของพืชล้มลุกตระกูลหญ้าที่พบกระจายอยู่ทั่วทุกภาคของประเทศไทย และข้าวปลูก (cultivated rice) ที่มีวิวัฒนาการมาจากข้าวป่า ได้รับการพัฒนาให้เหมาะที่จะนำมาเป็นอาหารของมนุษย์

ข้าวป่ามีลักษณะบางอย่างแตกต่างจากข้าวปลูกอย่างสิ้นเชิง เช่น เมล็ดมีขนาดเล็ก หางยาว หลุดร่วงง่าย ถึงแม้ว่าจะไม่นิยมปลูกเพื่อบริโภค แต่ก็เป็นแหล่งพันธุกรรมชั้นดีสำหรับการปรับปรุงพันธุ์ข้าว เพื่อให้ต้านทานโรค แมลง หรือทนสภาพอากาศแล้ง

ปัจจุบันศูนย์ปฏิบัติการและเก็บเมล็ดเชื้อพันธุ์ข้าวแห่งชาติ (ศขช.) ภายใต้ศูนย์วิจัยข้าวปทุมธานี เก็บรวบรวมอนุรักษ์พันธุ์ข้าวไว้ประมาณ ๑.๓ หมื่นตัวอย่าง

เมื่อชัยวัฒน์เดินทางไปยังสถานีทดลองข้าวรังสิต ซึ่งปัจจุบันคือศูนย์วิจัยข้าวปทุมธานี ก็พบว่าสถานที่แห่งนี้เปรียบได้กับ “ธนาคารเมล็ดพันธุ์ข้าว”

“เจ้าหน้าที่ให้ดูตัวอย่างเมล็ดพันธุ์ที่วางเรียงกันเป็นแถวยาว เห็นชัดเลยว่าข้าวแต่ละพันธุ์แตกต่างกัน ทั้งขนาด สีสัน ฯลฯ ตอนแรกตั้งใจจะวาดข้าวสัก ๒๐ พันธุ์ คิดองค์ประกอบภาพไว้แล้วว่าจะเอาข้าวมาจัดเรียงเป็นวงกลม วงหนึ่ง ๓๖๐ องศา ถ้าแบ่งเป็น ๒๐ ส่วนจะง่าย จึงขอให้เจ้าหน้าที่ช่วยคัดเมล็ดข้าวที่น่าสนใจพร้อมประวัติและรายละเอียดให้สัก ๓๐ พันธุ์ก่อนแล้วจะค่อยเลือก แต่พอเห็นเมล็ดข้าวจริง ๆ แล้วตัดออกไม่ได้เลยนะ อยากวาดทั้งหมด”

ภาพวาดพฤกษศาสตร์ไม่เปิดช่องให้ความผิดพลาดไม่ว่าจะเป็นแบบ “ดั้งเดิม” หรือแบบ “ร่วมสมัย” ผู้วาดต้องยึดความถูกต้องของข้อมูลรวมถึงลักษณะพืชเป็นหัวใจ

หลังผสมเกสร ข้าวจะตั้งท้องและออกรวง เมล็ดข้าวจะพัฒนาในช่วง ๗-๑๐ วันแรก โดยสร้างแป้งที่มีลักษณะเป็นของเหลวเรียกว่าน้ำนม จากนั้นอีก ๗-๑๐ วันจะแข็งตัวจนถึงระยะเก็บเกี่ยว

ชัยวัฒน์เล่ารายละเอียดของเมล็ดข้าวที่เขาเพิ่งทราบจากการลงพื้นที่ศูนย์วิจัยข้าวปทุมธานี

“ดอกข้าวมีกลีบดอกสองกลีบประกบกัน คล้ายเปลือกข้าวนะ แต่เป็นสีเขียว มีเกสรเพศผู้ยื่นออกมาหลังผสมเกสรกลีบดอกจะหุบเข้าหากัน รังไข่เจริญเป็นเมล็ดข้าวอยู่ข้างใน ส่วนกลีบดอกก็ค่อย ๆ กลายเป็นเปลือกข้าวแห้ง สีเหลือง เปลือกข้าวที่เราเห็นก็คือกลีบดอกนั่นเอง”

เปลือกหุ้มเมล็ดข้าวมีสีแตกต่างกันตามพันธุ์ ทั้งเหลืองอ่อน เหลืองเข้ม ม่วง ม่วงเข้ม หรือดำ  ถ้าแกะเปลือกออกจะพบเมล็ดข้าวที่เรียกว่าข้าวกล้อง

ผลการศึกษาเพื่อทำความรู้จักเมล็ดข้าว ทดลองแกะเปลือก ประกอบกับคำอธิบายของเจ้าหน้าที่ศูนย์วิจัยข้าวปทุมธานี ทำให้รู้ว่าเมล็ดข้าวเปลือก (whole grain rice) มีส่วนประกอบสำคัญ ได้แก่ เปลือกใหญ่ เปลือกเล็ก กลีบรองเมล็ด ขั้วเมล็ด และก้าน  ส่วนข้าวกล้อง (brown rice) มีส่วนประกอบสำคัญ ได้แก่ รำข้าว และจมูกข้าว (คัพภะ)

กลีบดอกทั้งสองกลีบที่จะกลายเป็นเปลือกข้าวนั้นไม่เท่ากัน

“ก่อนวาดเมล็ดข้าวทุกพันธุ์ต้องศึกษาค้นคว้า ทำความรู้จักทั้งข้าวเปลือกและข้าวกล้อง ข้าวกล้องมีจมูกข้าวหันไปทางเปลือกหรือกลีบที่มีขนาดใหญ่กว่าเสมอ สอบถามเจ้าหน้าที่ เช็กกับนักพฤกษศาสตร์ก็บอกว่าจริง เวลาเอาข้าวมาถ่ายรูปทำเอกสารอ้างอิง เราจะถ่ายทั้งสองด้าน ดูว่าแสงเข้าด้านไหนสวยกว่าก็เลือกวาดด้านนั้น ต้องวาดให้เห็นว่ากลีบใหญ่อยู่ฝั่งไหน”

“ก่อนวาดเมล็ดข้าวทุกพันธุ์ต้องศึกษาค้นคว้า ทำความรู้จักทั้งข้าวเปลือกและข้าวกล้อง...คนไทยส่วนใหญ่คิดว่าข้าวเปลือกสีเหลือง ข้าวสารสีขาว แต่เราเห็นข้าวมีสีหลากหลายกว่านั้น”

นอกจากความถูกต้องแม่นยำแล้ว การจัดวางตำแหน่งข้าวแต่ละพันธุ์ก็เป็นสิ่งหนึ่งที่ชัยวัฒน์ให้ความสำคัญ เพื่อสื่อสารเรื่องข้าวไปยังผู้ชม

“คนไทยส่วนใหญ่คิดว่าข้าวเปลือกสีเหลือง ข้าวสารสีขาว แต่เราเห็นข้าวมีสีหลากหลายกว่านั้น จะจัดเรียงอย่างไรให้มองเห็นความหลากหลาย จะสลับไปสลับมาอย่างไร แล้วก็ต้องคิดเรื่องการจัดกลุ่มให้มีเรื่องราว”

เบื้องต้นเขากำหนดให้ข้าวปลูก (cultivated rice) จำนวน ๘ พันธุ์ที่เคยผ่านการประกวดข้าวระดับประเทศในสมัยรัชกาลที่ ๖ และคัดเลือกโดยกรมเกษตรและการประมง (ในสมัยนั้น) ให้เป็นข้าวชุดแรกที่ส่งเสริมให้ชาวนาทั่วประเทศปลูกวางเรียงอยู่ด้านบน  ข้าวป่า (wild rice) ๖ พันธุ์วาดไว้ด้านล่าง

ส่วนข้าวเด่นของแต่ละภูมิภาคอีก ๑๖ พันธุ์จัดเรียงตามภูมิศาสตร์ ชัยวัฒน์เล่าว่าข้าวทางฝั่งขวาเป็นข้าวท้องถิ่นของภาคกลางและภาคอีสาน ส่วนฝั่งซ้ายเป็นข้าวภาคเหนือกับข้าวภาคใต้

“ถ้ามองวงกลมเป็นแผนที่ประเทศไทยน่าจะจำง่ายว่าฝั่งขวาแทนภาคตะวันออก ฝั่งซ้ายซีกล่างแทนภาคใต้ตรงกลางเอาข้าวสีมาวางคั่นเพื่อให้จำง่ายขึ้นไปอีกว่าข้าวภาคใต้สิ้นสุดตรงนี้นะ ส่วนที่เหลืออีก ๓ พันธุ์ด้านบนเป็นเมล็ดข้าวภาคเหนือ

“การจัดคอมโพสิชันคำนึงถึงการนำเสนอให้เข้าใจง่าย จัดกลุ่มข้าวไล่ตามภาค…วาดภาพข้าวขนาดสี่เท่าของขนาดจริง ถ้าวาดเท่าของจริงจะมองไม่เห็นรายละเอียด”

หน้าซ้ายบันทึกลักษณะเมล็ดเล็ก หางยาว ของข้าวป่าที่ต่างจากข้าวปลูก  หน้าขวาเป็นความพยายามจัดวางตำแหน่งเมล็ดเพื่อสร้างองค์ประกอบ
ภาพที่สื่อสารความหลากหลายของข้าว

“การจัดคอมโพสิชันคำนึงถึงการนำเสนอให้เข้าใจง่าย ครั้งหนึ่งเคยคิดจะวาดเป็นก้นหอย สุดท้ายวงกลมง่ายกว่า จัดกลุ่มข้าวไล่ตามภาค แบ่งพื้นที่วงกลม ๓๖๐ องศา แล้ววาดภาพข้าวขนาดสี่เท่าของขนาดจริง ถ้าวาดเท่าของจริงจะมองไม่เห็นรายละเอียด แต่ถ้าคูณห้าเท่าก็จะล้นกระดาษเคยอยากวาดสามวง แต่พิจารณาแล้วว่าวงในสุดจะแน่นเกินไป ข้าวแต่ละเมล็ดจะเบียดกันจนวาดไม่ได้ ทุกอย่างต้องอาศัยการคำนวณที่แม่นยำ”

นั่นเพราะกระดาษที่ใช้วาดมีขนาด ๕๖ x ๗๖ เซนติเมตรเท่านั้น

“เคยคิดลองวาดภาพข้าวแบบเอกซเรย์ ให้เห็นข้าวสารอยู่ในข้าวเปลือก ใช้เทคนิคระบายสีแบบบาง ๆ แต่เราไม่เคยเห็นภาพข้าวถูกเอกซเรย์จริง ๆ อะไรที่ยังไม่ได้เห็นด้วยตาตัวเองจะพยายามเลี่ยง ถึงต่อให้วาดสวยแต่หากมีรายละเอียดผิดพลาดอยู่ในภาพก็ต้องปัดตก”

ภาพวาดพฤกษศาสตร์ไม่เปิดช่องให้ความผิดพลาดไม่ว่าจะเป็นแบบ “ดั้งเดิม” (traditional botanical illustration)
หรือแบบ “ร่วมสมัย” (contemporary botanical art) ผู้วาดต้องยึดความถูกต้องของข้อมูลรวมถึงลักษณะพืชเป็นหัวใจ

...

สิ่งดลใจที่ทำให้ชัยวัฒน์หันมาวาดภาพพฤกษศาสตร์อย่างจริงจังและตั้งปณิธานว่าจะวาดภาพอย่างต่อเนื่องเกิดขึ้นในปี ๒๕๖๕ หลังทราบข่าวว่าอาจารย์สีน้ำที่เคารพรักสองท่านมีปัญหาสุขภาพจนวาดภาพอีกไม่ได้

“ถึงวันหนึ่งตาของเราอาจฝ้าฟาง สมองเบลอ มือไม้สั่นไม่มั่นคง เกิดคำถามกับตัวเองว่าก่อนตายเราอยากได้รับการจดจำจากผู้คนในลักษณะไหน ตกตะกอนความคิดว่าบทบาทที่เหลือในชีวิตนี้อยากเป็นนักวาดภาพพฤกษศาสตร์”

ปีเดียวกันนั้นชัยวัฒน์จึงเริ่มทำเพจ 100 Botanical Paintings Before I Die by Chaiwat Koo ใช้ “ชื่อ” และ “แซ่” ของตัวเองเมื่อแรกเกิด

“เป้าหมายหลวม ๆ คือพยายามวาดภาพพฤกษศาสตร์ให้ได้ ๑๐๐ รูปก่อนตาย หรือก่อนที่สังขารจะไม่เอื้ออำนวย”

ปัจจุบันเขาวาดภาพไปแล้วประมาณ ๑๐ ภาพ

มีภาพเมล็ดข้าว ๓๐ พันธุ์เรียงเป็นวงกลมเป็นหนึ่งในนั้น  

ขอขอบคุณ
นพดล มั่นศักดิ์ และ ลัดดาวัลย์ แพรสีดำ มูลนิธิโรงเรียนชาวนา จังหวัดนครสวรรค์

พีรพล ม่วงงาม นักวิชาการเกษตรชำนาญการพิเศษ ศูนย์วิจัยข้าวปทุมธานี กรมการข้าว

จิตรา สุวรรณ์ นักวิชาการเกษตรชำนาญการ ศูนย์วิจัยข้าวปทุมธานี กรมการข้าว