482 Botanical Art Timeline

De Materia Medica (ค.ศ. ๕๐-๗๐) ตำราสมุนไพรเขียนโดย พีดาเนียส ไดออสคอริดีส (Pedanius Dioscorides, ค.ศ. ๔๐-๙๐) นักพฤกษศาสตร์กรีก บรรยายลักษณะสมุนไพรแต่ละชนิด ถิ่นอาศัย การใช้ประโยชน์ เป็นตำราที่ใช้ตั้งแต่คริสต์ศตวรรษที่ ๑ ยาวนานกว่า ๑,๕๐๐ ปี

ผลงานชิ้นสำคัญ The Large Piece of Turf (ค.ศ. ๑๕๐๓) แสดงความงามของธรรมชาติในมุมเล็ก ๆ ซึ่งเต็มไปด้วยรายละเอียดและความหลากหลายของหญ้าและดอกไม้

ภาพ : https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Albrecht_D%C3%BCrer_-_The_Large_Piece_of_Turf,_1503_-_Google_Art_Project.jpg

Herbarium Vivae Eicones (ค.ศ. ๑๕๓๐-๑๕๓๖) ชื่อหนังสือมีความหมายว่าภาพพืชมีชีวิต รวบรวมคำบรรยาย
โดยนักพฤกษศาสตร์ชาวเยอรมัน อ็อทโท บรุนเฟิลส์ (Otto Brunfels) เป็นหมุดหมายสำคัญของภาพวาดพฤกษศาสตร์ วาดโดย ฮันส์ ไวดิทซ์ (Hans Weiditz) จากตัวอย่างพืชในธรรมชาติ และแกะเป็นภาพพิมพ์ไม้

Das Krääuterbuch (ค.ศ. ๑๕๔๓) หรือ The New Herbal ตำราสมุนไพร เขียนโดย เลอ็อนฮาร์ท ฟุคส์ (Leonhart Fuchs) นายแพทย์และผู้บุกเบิกวิชาพฤกษศาสตร์ยุคใหม่ รวมพืชสมุนไพร ๕๑๒ ชนิด เรียงตามชื่อในอักษรละติน ตั้งใจวาดเก็บรายละเอียดลักษณะพืชตามธรรมชาติ เพื่อป้องกันความผิดพลาดในการนำพืชมาใช้รักษา

การแพร่หลายของสวนพฤกษศาสตร์เพื่อนำพืชจากทวีปต่าง ๆ มาเพาะเลี้ยงและศึกษาในสวนของยุโรป เกิดสวนพฤกษศาสตร์แห่งแรก Orto Botanico di Padova ใน ค.ศ. ๑๕๔๕ และสวนพฤกษศาสตร์หลวงเมืองคิว (The Royal Botanic Gardens, Kew) ใน ค.ศ. ๑๗๕๙

การวาดภาพวิทยาศาสตร์ได้รับการสนับสนุนเพื่อบันทึกการศึกษาสิ่งมีชีวิต ภาพละเอียดและมีมิติสมจริงยิ่งขึ้น เริ่มวาดแยกชิ้นส่วนเพื่อแสดงลักษณะเด่นของสิ่งมีชีวิตตามการศึกษาแบบลินเนียส

เกออร์ค ดีโอนีซีอุส เอเริท (Georg Dionysius Ehret, ค.ศ.
๑๗๐๘-๑๗๗๐) ศิลปินชาวเยอรมันผู้ทำงานให้ คาร์ล ลินเนียส เขาพัฒนาการวาดแยกส่วนต่าง ๆ ของพืชซึ่งได้รับการเรียกว่า Linnaean style ชอบสเกตช์ภาพพืชในธรรมชาติก่อนแล้วนำมาวาดภาพใหญ่ในสตูดิโอได้รับการยกย่องเป็นนักวาดภาพพฤกษศาสตร์ที่ยิ่งใหญ่ที่สุดในยุคนั้น

ปีแยร์-ฌอแซ็ฟ เรดูเต (Pierre-Joseph Redoutéé, ค.ศ. ๑๗๕๙-๑๘๔๐) มีชื่อเสียงรู้จักในนาม Raphael of flowers หรือ “ศิลปินแห่งดอกไม้” ทำงานให้พระราชินีแห่งฝรั่งเศส ชอบวาดภาพสีน้ำของกุหลาบและลิลลี่ ผลงานสำคัญคือหนังสือ Les Roses (ค.ศ. ๑๘๑๗-๑๘๒๔) ทำงานร่วมกับนักพฤกษศาสตร์ชื่อ Claude Theory และหนังสือ Les Liliacées (ค.ศ. ๑๘๐๒-๑๘๑๖)

Hortus Eystettensis (ค.ศ. ๑๖๑๓) หรือ “สวนแห่งไอช์สทัทท์” เป็นสวนพฤกษศาสตร์ในเยอรมนี เขียนโดยนักพฤกษศาสตร์ บาซีลีอุส เบ็สเลอร์ (Basilius Besler) ใช้เวลา ๑๖ ปี มีนักวาดภาพและนักแกะภาพพิมพ์ช่วยกันหลายคน

Plantae Selectae (ค.ศ. ๑๗๕๐-๑๗๗๓) หนังสือรวมภาพราว ๑๐๐ รูปของพรรณไม้ของ “โลกใหม่” วาดโดย เกออร์ค ดีโอนีซีอุส เอเริท ทำงานร่วมกับนักพฤกษศาสตร์ ดร. คริสท็อฟ จาค็อบ ทร็อย (Dr. Christoph Jacob Trew) ได้รับการยกย่องว่ามีความงามทางศิลปะและแสดงลักษณะถูกต้องตามหลักพฤกษศาสตร์ที่สุดในสมัยนั้น

ชาร์ลส์ ดาร์วิน เดินทางไปกับเรือ บีเกิล สำรวจสิ่งมีชีวิตในหลายพื้นที่ทั่วโลก และนำมาสร้างทฤษฎีวิวัฒนาการผ่านการคัดสรรทางธรรมชาติ ทำให้การศึกษาสิ่งมีชีวิตเป็นระบบและก้าวหน้ามากยิ่งขึ้น

มารีแอน นอร์ท (Marianne North, ค.ศ. ๑๘๓๐-๑๘๙๐) นักวาดภาพพฤกษศาสตร์หญิงผู้เดินทางวาดภาพพืชทั่วโลก
พร้อมกับจดบันทึกข้อมูลสถานที่ที่พบและถิ่นอาศัย บางชนิดนำมาสู่การค้นพบพืชชนิดใหม่ เธอสร้างงานที่แตกต่างจากอดีตโดยใช้สีน้ำมัน และวาดสภาพแวดล้อมของพืชไว้ด้วย

ภาพกล้วยไม้ Darwin’s orchid (Angraecum sesquipedale) ที่อยู่ร่วมกับพืชและสัตว์อื่น ๆ เป็นพืชเฉพาะถิ่นบนเกาะมาดากัสการ์

ภาพ : https://gardens.si.edu/exhibitions/orchids-hidden-stories-of-groundbreaking-women/botanical-art-and-illustration-2/

หม้อข้าวหม้อแกงลิง Nepenthes northiana นอร์ทพบและวาดบนเกาะบอร์เนียว ต่อมานักพฤกษศาสตร์เห็นภาพแล้วรู้ทันทีว่าเป็นพืชชนิดใหม่ซึ่งยังไม่เคยมีใครบันทึกมาก่อน จึงตั้งชื่อพืชเป็นเกียรติแก่เธอว่า nothiana
ภาพ : https://www.kew.org/read-and-watch/marianne-north-botanical-artist

เฟอร์ดินานด์ บาวเออร์ (Ferdinand Bauer, ค.ศ. ๑๗๖๐-๑๘๒๖) เดินทางร่วมกับเรือสำรวจทวีปออสเตรเลีย
ในช่วงต้นคริสต์ศตวรรษที่ ๑๙ เป็นเวลา ๕ ปี เขาสเกตช์ภาพและกลับมาวาดที่ Natural History Museum กรุงลอนดอน สไตล์ภาพวาดโดดเด่นด้วยสีสดใส มีชีวิตชีวา รวมทั้งยังเก็บรายละเอียดด้วยความแม่นยำสูง

วารสารพฤกษศาสตร์ Curtis’s Botanical Magazine (ค.ศ. ๑๗๘๗-ปัจจุบัน) ก่อตั้งโดย วิลเลียม เคอร์ติส แห่งแลมเบท (William Curtis of Lambeth) เป็นวารสารพฤกษศาสตร์ที่เก่าแก่ที่สุด พืชหลายชนิดได้รับการเผยแพร่ครั้งแรกในวารสารนี้

The Ferns of Great Britain and Ireland (ค.ศ. ๑๘๕๕) รวมเฟินทุกชนิดบนหมู่เกาะบริติช เขียนโดยนักพฤกษศาสตร์ โทมัส มัวร์ (Thomas Moore) วาดภาพ โดย เฮนรี แบรดบิวรี (Henry Bradbury) พิมพ์ภาพด้วยเทคนิคที่เรียกว่า nature printing ซึ่งใช้ตัวอย่างพืชจริง ๆ ประทับเป็นแม่พิมพ์บนเพลต

เชอร์ลีย์ เชอร์วูด (Shirley Sherwood, ค.ศ. ๑๙๓๓-ปัจจุบัน) สนับสนุนคิวการ์เดนส์ให้สร้างห้องแสดงภาพ Shirley Sherwood Gallery หลังจากเธอสะสมภาพวาดพฤกษศาสตร์สำคัญจากทั่วโลกมาเป็นเวลากว่า ๒๐ ปี เพื่ออนุรักษ์ภาพและจัดแสดงภาพต่อสาธารณชน เปิดให้เข้าชมครั้งแรก ค.ศ. ๒๐๐๘

เกิดสมาคมวิชาชีพของนักวาดภาพพฤกษศาสตร์ เช่น American Society of Botanical Artists (ASBA) ก่อตั้ง ค.ศ. ๑๙๙๔ ปัจจุบันมีสมาชิก ราว ๒,๐๐๐ คน จาก ๓๙ ประเทศ
บทบาทของภาพวาดพฤกษศาสตร์ลดความสำคัญลงในงานวิจัยทางวิทยาศาสตร์ แต่ได้รับความสนใจมากขึ้นในงานศิลปะร่วมสมัย

โรรี แมกอีเวน (Rory McEwen, ค.ศ. ๑๙๓๒-๑๙๘๒) ทำงานให้พิพิธภัณฑ์และห้องแสดงภาพสำคัญหลายแห่ง เช่น
British Museum, Tate Gallery, Victoria and Albert Museum, MOMA ฯลฯ ผลงานแนวมินิมัลลิสม์ ชอบวาดสีน้ำบนกระดาษหนังลูกวัว (vellum) ปล่อยพื้นหลังว่าง เก็บรายละเอียดทุกอย่างทั้งความไม่สมบูรณ์และเอกลักษณ์ของพืช

มาร์กาเร็ต มี (Margaret Mee, ค.ศ. ๑๙๐๙-๑๙๘๘) เริ่มต้นสำรวจและวาดพืชในป่าแอมะซอน ประเทศบราซิล เมื่ออายุ ๔๗ และทำงานอยู่กว่า ๓๐ ปีจนถึงแก่กรรม เธอบันทึกการค้นพบพืชใหม่หลายชนิดซึ่งภายหลังได้ตั้งชื่อให้เป็นเกียรติ เธอยังพยายามปกป้องป่าแอมะซอนจากการทำเหมืองและการตัดไม้

Amazon Moonflflower (Selenicereus wittii) พืชอิงอาศัยซึ่งขึ้นบนรากต้นไม้ในพื้นที่ชุ่มน้ำของป่าแอมะซอนในระหว่างเดือนเมษายนถึงมิถุนายน ดอกบานครั้งเดียวช่วงพลบค่ำแล้วหุบในรุ่งเช้าของอีกวันและจะไม่บานอีกเลย

ภาพ : https://johnryle.com/?article=margaret-mee-and-the-moonflflower

พันธุ์ศักดิ์ จักกะพาก (Phansakdi Chakkaphak, ค.ศ. ๑๙๔๙-ปัจจุบัน) ลูกศิษย์ของศิลปินแห่งชาติ จักรพันธุ์ โปษยกฤต พันธุ์ศักดิ์พัฒนาเทคนิคการลงสีน้ำโดยไม่ต้องร่างดินสอ และทำงานเฉพาะในแสงธรรมชาติ ค.ศ. ๒๐๑๐ เชอร์ลีย์ เชอร์วูด เห็นภาพผลงานของเขาแขวนในร้านทำผมที่กรุงเทพฯ จึงตามหาและในที่สุดได้พบกัน เป็นจุดเริ่มต้นของการสะสมภาพจนเป็นศิลปินไทยที่มีผลงานอยู่ใน Shirley Sherwood Gallery มากที่สุด พันธุ์ศักดิ์มีผลงานจัดแสดงในเมืองใหญ่ต่าง ๆ ทั่วโลก เช่น กรุงเทพฯ ซานฟรานซิสโก นิวยอร์ก ปิซา พิตต์สเบิร์ก ปารีส ลอนดอน ฯลฯ และได้รับความสนใจจากนักสะสมส่วนบุคคลและองค์กรต่าง ๆ มากมาย ถือเป็นผู้บุกเบิกวงการพฤกษศิลป์ของไทยและเป็นพฤกษศิลปินไทยที่โดดเด่นที่สุดจนถึงปัจจุบัน รวมทั้งได้รับการยกย่องเป็นบรมครูผู้คอยให้ความสนับสนุนและคำแนะนำแก่ศิลปินไทยรุ่นใหม่ในการพัฒนางาน botanical art

The Art of Botanical Illustration (ค.ศ. ๑๙๕๐) เขียนโดย วิลฟริด บลันต์ (Wilfrid Blunt) ถือเป็นหนังสืออ้างอิงของศิลปะการวาดภาพพฤกษศาสตร์ รวบรวมความเป็นมากว่า ๓,๐๐๐ ปี และแรงบันดาลใจในงานวาดภาพพฤกษศาสตร์

The Shirley Sherwood Collection : Botanical Art Over 30 Years by Shirley Sherwood (ค.ศ. ๒๐๒๐) หนังสือที่ระลึกในวาระการสะสมภาพวาดพฤกษศาสตร์ของ
เชอร์ลีย์ เชอร์วูด ครบ ๓๐ ปี ใน ค.ศ. ๒๐๑๘ เธอสะสมงานได้ ๑,๐๐๐ รูป ในหนังสือมีทั้งหมด ๒๖๕ รูปจากนักวาดภาพ ๑๔๔ คน ๓๖ ประเทศ ซึ่งมีผลงานของศิลปินไทยด้วย

Thai Forest Bulletin (Botany) วารสารวิชาการทางพฤกษศาสตร์ที่มีมาตรฐานสากลของประเทศไทย เริ่มต้นจัดทำโดยกรมป่าไม้โดยมี ศ.ดร. เต็ม สมิตินันทน์ ผู้เชี่ยวชาญพรรณไม้ของประเทศไทย เป็นบรรณาธิการ ต่อมาตั้งแต่ปี ๒๕๔๕ จัดทำโดยกรมอุทยานแห่งชาติ สัตว์ป่า และพันธุ์พืช ปัจจุบันอยู่ในความดูแลของสำนักงานหอพรรณไม้ สังกัดสำนักวิจัยการอนุรักษ์ป่าไม้และพันธุ์พืช กรมอุทยานฯ วารสารฉบับที่ ๑ จัดพิมพ์ปี ๒๕๐๑ มีบทความเรื่อง “Identification Keys to genera and species of the Dipterocarpaceae of Thailand” เขียนโดย ศ.ดร. เต็ม สมิตินันทน์ มีภาพลายเส้นของเต็งควน (Shorea rogersiana, ปัจจุบันใช้ชื่อ Shorea laevis - ตะเคียนสามพอน) แสดงลักษณะกิ่ง ใบ และดอก วาดโดย พูนทรัพย์ สิงหัษฐิต อาจถือได้ว่าเป็นภาพวาดพฤกษศาสตร์ภาพแรกที่เผยแพร่ในวารสารวิชาการ

Flora of Thailand จัดทำโดยโครงการพรรณพฤกษชาติของประเทศไทย (Flora of Thailand Project) ซึ่งเป็นโครงการวิจัยด้านพฤกษอนุกรมวิธานระดับนานาชาติ เพื่อศึกษาและทบทวนพรรณพืชที่มีท่อลำเลียง (vascular plants) ในประเทศไทยที่มีประมาณ ๑ หมื่นชนิด เริ่มต้นโครงการในปี ๒๕๑๐ จากความร่วมมือระหว่างนักพฤกษศาสตร์ไทยกับนักพฤกษศาสตร์และหอพรรณไม้ต่างประเทศ เช่น หอพรรณไม้กรุงโคเปนเฮเกน หอพรรณไม้กรุงปารีส หอพรรณไม้กรุงเอดินบะระ หอพรรณไม้คิว หอพรรณไม้ไลเดน ฯลฯ และเริ่มจัดพิมพ์เป็นหนังสือ Flora of Thailand ฉบับแรกในปี ๒๕๑๓

เรียบเรียง : สุวัฒน์ อัศวไชยชาญ
ถ่ายสำเนาภาพ : ประเวช ตันตราภิรมย์
สถานที่เก็บรักษาภาพ : พิพิธภัณฑ์พืชกรุงเทพ อาคารพิพิธภัณฑ์พืชสิรินธร กรมวิชาการเกษตร ถนนพหลโยธิน ลาดยาว จตุจักร กรุงเทพฯ

เรียนมัธยมศึกษาที่โรงเรียนอัสสัมชัญ ต่อมาเข้ารับราชการในกองพันธุ์รุกขชาติ กรมพาณิชย์และสถิติพยากรณ์ กระทรวงพระคลังมหาสมบัติ เมื่อปี ๒๔๖๓ ด้วยเป็นผู้มีความรู้ทางภาษาดีจึงได้รับการแต่งตั้งเป็นเลขานุการของ ดร. อาร์เทอร์
เอฟ.จี. คาร์ (Dr. Arther F.G. Kerr, ค.ศ. ๑๘๗๗-๑๙๔๒) หรือที่คนไทยรู้จักในชื่อหมอคาร์ เจ้ากรมตรวจพันธุ์รุกขชาติ กระทรวงพาณิชย์และคมนาคม ซึ่งตั้งขึ้นในปี ๒๔๖๓ หมอคาร์เป็นผู้ริเริ่มการศึกษาพรรณไม้ในประเทศไทย ออกสำรวจพรรณไม้และเก็บตัวอย่างตามภูมิภาคต่าง ๆ ทั่วประเทศระหว่าง ค.ศ. ๑๙๐๒-๑๙๓๒ เนย อิศรางกูร ณ อยุธยา
จึงมีโอกาสช่วยสำรวจพรรณไม้และวาดภาพพฤกษศาสตร์ไว้ นอกจากนี้ยังเป็นคนไทยคนแรกที่จัดทำแบบฝึกหัดคัดลายมือทั้งภาษาไทยและภาษาอังกฤษสำหรับเด็กให้เขียนถูกต้องและสวยงาม จัดพิมพ์ครั้งแรกปี ๒๔๗๕ จนเป็นหนังสือประกอบการเรียนที่ได้รับการยอมรับและใช้สืบต่อกันมานาน

ภาพวาดพฤกษศาสตร์ของพรรณไม้ที่สำรวจพบในเชียงใหม่ ลงชื่อบนภาพว่า “เขียนโดย นายเนย อิศรางกูร” ระบุพุทธศักราช ๒๔๖๔ (ค.ศ. ๑๙๒๑) ซึ่งเป็นเวลา ๑ ปีหลังจากเริ่มทำงานกับหมอคาร์ จึงอาจเป็นภาพวาดพฤกษศาสตร์ที่เก่าแก่ที่สุดของประเทศไทย น่าสังเกตด้วยว่าระบุมาตราส่วนของภาพโดยเขียนเป็นคำบรรยาย เช่น เท่าขนาด, เศษหนึ่งส่วนสองของขนาด, เศษหนึ่งส่วนสามของขนาด (ขนาดกระดาษจริงใกล้เคียง A3 ปัจจุบัน)

เกิดนครราชสีมา เรียนโรงเรียนเพาะช่าง เป็นผู้ออกแบบอาคารและควบคุมการก่อสร้างตึกพืชพรรณ (เป็นตึกไม้ ภายหลังก่อสร้างใหม่เป็นอาคารพิพิธภัณฑ์พืชสิรินธร) ซึ่งใช้เป็นที่ปฏิบัติงานของพิพิธภัณฑ์พืชกรุงเทพ ซึ่งเป็นพิพิธภัณฑ์พืชแห่งแรกของประเทศไทย ก่อตั้งในปี ๒๔๖๓ เพื่อทำหน้าที่เป็นสถานที่เก็บรวบรวมตัวอย่างพรรณไม้ที่สำรวจพบและจัดเก็บพืชตามหลักสากลของกรมตรวจพันธุ์รุกขชาติ กระทรวงพาณิชย์และคมนาคม ซึ่งมีหมอคาร์เป็นเจ้ากรม โห้ วรรณโก มีผลงานภาพวาดพฤกษศาสตร์จำนวนมาก ท่านรับราชการ จนเกษียณอายุเมื่อปี ๒๕๐๗ ในตำแหน่งหัวหน้าสถานีทดลองพืชสวนฝาง อำเภอฝาง จังหวัดเชียงใหม่

ภาพส่วนใหญ่ลงลายเซ็นบนภาพว่า ห. วรรณโก และระบุปีที่วาดเป็น ค.ศ. บางภาพ ๑๙๒๖ (พ.ศ. ๒๔๖๙) ๑๙๒๗ (พ.ศ. ๒๔๗๐) บางภาพไม่ระบุ ภาพมีรายละเอียดสูง มีความชัดเจน แม่นยำตามหลักพฤกษศาสตร์ภาพสีสันนิษฐานว่าใช้สีกูอาช (gouache) หรือสีน้ำทึบแสงซึ่งเป็นที่นิยมในยุคสมัยนั้น บทความในหนังสือพิมพ์ กสิกร ปีที่ ๖๘ ฉบับที่ ๓ พฤษภาคม-มิถุนายน ๒๕๓๘ ยกย่องว่า “ผลงานทางศิลปของท่านเป็นที่ยอมรับในความสวยงาม ประณีต ถูกต้อง และสมจริงยากที่จะหาผู้ใดเทียบเท่า” โดยเฉพาะภาพกระเบา (Krabao) อาจมีส่วนเกี่ยวข้องกับการวิจัยสกัดน้ำมันกระเบาเพื่อรักษาโรคเรื้อนโดย อเล็กซานเดอร์ มาร์แคน (Alexander Marcan) ซึ่งออกสำรวจร่วมกับหมอคาร์หลายครั้ง (ขนาดกระดาษจริงใกล้เคียง A1 ปัจจุบัน)

ผลงานภาพวาดพฤกษศาสตร์ของผู้บุกเบิกภาพวาดพฤกษศาสตร์ไทย ทั้งสองท่าน ยังไม่พบหลักฐานการตีพิมพ์ในหนังสือหรือตำราวิชาการ สันนิษฐานว่าหมอคาร์ใช้ภาพวาดพฤกษศาสตร์กับตัวอย่างพรรณไม้ต้นแบบ (type specimen) สำหรับการตรวจสอบและระบุชนิด โดยส่งให้นักพฤกษศาสตร์ผู้เชี่ยวชาญในต่างประเทศ คือ ศ. วิลเลียม แกรนต์ เครบ (William Grant Craib, ๑๘๘๒-๑๙๓๓) ซึ่งเป็นผู้ตั้งชื่อพรรณไม้ชนิดใหม่ของประเทศไทยหลายชนิด และรวบรวมข้อมูลจัดทำเป็นหนังสือชื่อ Florae Siamensis Enumeratio ปัจจุบันผลงานภาพวาดของทั้งสองท่านเก็บรักษาอยู่ในพิพิธภัณฑ์พืชกรุงเทพ (Bangkok Herbarium, BK) กรมวิชาการเกษตร

ขอขอบคุณ
เครือข่ายวิทย์สานศิลป์
พิพิธภัณฑ์พืชกรุงเทพ อาคารพิพิธภัณฑ์พืชสิรินธร กรมวิชาการเกษตร ถนนพหลโยธิน ลาดยาว จตุจักร กรุงเทพฯ

อ้างอิง
“นายโห้ วรรณโก ศิลปินภาพทางพฤกษศาสตร์คนแรกของไทย”. หนังสือพิมพ์ กสิกร ปีที่ ๖๘ ฉบับที่ ๓ พฤษภาคม-มิถุนายน ๒๕๓๘ หน้า ๒๘๐-๒๘๑.

ราชสกุลวงศ์. จัดพิมพ์ในงานพระราชทานเพลิงศพ นายเนย อิศรางกูร ณ อยุธยา, ๒๕๐๗.

เว็บไซต์สำนักคุ้มครองพันธุ์พืช https://
www.doa.go.th/pvp/?page_id=892