แผ่นปาเต๊ะรุ่นแรกใช้กรดแกะสลักตราบนแผ่นให้เป็นลายเส้นชื่อนักร้องและรหัสแผ่น โดยเมื่อผลิตแผ่นครั่งสีดำเชิงพาณิชย์จำนวนมาก เพื่อให้เห็นรายละเอียดบนแผ่นจึงนำสีเหลืองหรือแดงปาดลงไป

เกร็ดน่าสนใจคือสีเหลืองใช้กับแผ่นที่อัดเสียงคุณภาพดี ส่วนสีแดงใช้กับแผ่นที่อัดเสียงคุณภาพต่ำกว่า เล่นด้วยรอบความเร็วต่ำกว่า แต่ก็จะมีราคาถูกกว่า

แผ่นเสียงปาเต๊ะที่พิพิธภัณฑ์เครื่องเล่นกระบอกเสียงและหีบเสียงไทยเก็บไว้และมีความหมายทางประวัติศาสตร์คือแผ่นเสียงบันทึกเพลงสรรเสริญพระบารมี ขับร้องโดยแม่ปุ่น แม่แป้น ด้วยสมัยก่อนเปลี่ยนแปลงการปกครองเพลงสรรเสริญพระบารมีมีสถานะเทียบเท่าเพลงชาติ

แผ่นปาเต๊ะยังมีเพลงจำพวกสามก๊ก “เตียวจูล่งพาอาเต๊า” (น่าจะหมายถึงตอนจูล่งฝ่าทัพรับอาเต๊า) ร้องโดยแม่ปุ่น แม่แป้น หรือเพลง “ทะแยเกี้ยวกัน” ร้องโดย นายศุขหญิง นายจอนชาย เป็นต้น ส่วนมากจะเป็นการบันทึกเสียงเพลงไทย

แผ่นเสียงอีกยี่ห้อที่เข้ามาในสยามช่วงรัชกาลที่ ๕ คือ Beka ผลิตโดยเอกชนสัญชาติเยอรมัน ส่งทีมเข้ามาอัดเสียงในเดือนตุลาคม ๒๔๔๘/ค.ศ. ๑๙๐๕ โดยอัดลงแผ่นเสียงสองขนาดคือ เส้นผ่านศูนย์กลาง ๒๐ เซนติเมตร (อัดเสียงหน้าเดียว) และ ๒๕ เซนติเมตร (อัดเสียงสองหน้า) เอกชนรายนี้ยังส่งทีมเข้ามาอัดเสียงอีกครั้งในปี ๒๔๕๓/ค.ศ. ๑๙๑๐ ต่อมายังเปิดตัวบริษัทในไทยชื่อ Beka Record G.M.B.H.

อาจารย์พฤฒิพลอธิบายว่า วงการดนตรีและแผ่นเสียงสยามยุคก่อน นักร้องแทบไม่มีอำนาจต่อรองเรื่องลิขสิทธิ์

“ผู้ผลิตแผ่นเสียงมีไม่กี่เจ้า ต้องบันทึกเสียงแล้วส่งไปผลิตในโรงงานต่างประเทศ จะสั่งเครื่องบันทึกเสียงเข้ามาเอง นักร้องก็รับภาระต้นทุนไม่ไหว สุดท้ายก็ต้องยอมเสียเปรียบ คนเสียงดีอาจได้ค่าตัวแพงสักหน่อย  ที่เราได้ยินว่าแผ่นเสียงตราต่าง ๆ อาจเทียบได้กับค่ายเพลงในสมัยนี้ เช่น แผ่นเสียงตรากระต่าย ค่ายนี้อยากสร้างแบรนด์ตัวเองแต่ผลิตแผ่นเสียงเองไม่ได้ ก็ต้องสั่งจากโรงงานผลิตในต่างประเทศ มีปัญหาว่าแผ่นเสียงตรากระต่ายอยากติดตราตัวเองลงบนแผ่น แต่ทางโรงงานก็อยากติดตราของโรงงานเหมือนกัน”

สมัยรัชกาลที่ ๕-๗ มีโรงงานแผ่นเสียงต่างประเทศเข้ามาทำตลาดในสยามหลายเจ้า เช่น แผ่นเสียงตราช้างเผือกพื้นแดง แผ่นเสียง Columbia  มีกระทั่งตั้งชื่อแปลก ๆ อย่าง “แผ่นเสียงสำหรับผู้มีบรรดาศักดิ์” ซึ่งอาจารย์พฤฒิพล มองว่าเป็นวิธีทางการตลาดเพิ่มมูลค่าให้ตราแผ่นเสียง

ที่น่าสนใจและโด่งดังไม่น้อยคือแผ่นเสียงโอเดียน (Odeon/ตราตึก) จากเยอรมนี ที่ส่งทีมเข้ามาอัดเสียงในปี ๒๔๕๐/ค.ศ. ๑๙๐๗ โดยแผ่นเสียงที่ผลิตมาวางจำหน่ายจะมีสีน้ำตาล น้ำเงินเข้ม และแดง บริเวณกลางแผ่น

หลังสงครามโลกครั้งที่ ๑ โอเดียนรีแบรนด์เปลี่ยนตราเป็น “ช้างคู่” เพื่อตลาดในสยาม จนถูกเรียกว่า “ตราตึกช้างคู่” โดยแผ่นโอเดียนมักถูกใช้บันทึกเพลงไทยสากลที่กำลังเริ่มตั้งไข่ ต่อมาบริษัทนี้ได้รับผลกระทบจากการที่เยอรมนีแพ้สงครามโลกครั้งที่ ๒ จนต้องยุติกิจการไปในที่สุด

ยังมีแผ่นเสียง Victor ตรา “สุนัขนั่งฟังเครื่องเล่นแผ่นเสียงปากแตร” - His Master’s Voice ที่ผลิตส่งมาสยามหลายรุ่น 

รุ่นแรกคือ “พื้นดำ สุนัขสีขาว” มักใช้บันทึกเพลงไทยเดิม เพลงละครร้อง เช่น พระลอ ขุนช้างขุนแผน

รุ่นต่อมาคือ “พื้นเหลือง สุนัขสีน้ำตาลอ่อน” เริ่มวางจำหน่ายสมัยรัชกาลที่ ๖

รุ่นถัดจากนั้นคือ “พื้นเขียว สุนัขสีขาว” ใช้ในสมัยรัชกาลที่ ๗ ระยะนี้บริษัทนำไทย จำกัด เป็นผู้นำเข้าแผ่นเสียง Victor มาจำหน่ายในสยาม โดยใช้บันทึกเพลงละครเวที ต่อมาแผ่นรุ่นนี้ยังถูกใช้อัดเพลงของวงดนตรีกรมโฆษณาการภายหลังการเปลี่ยนแปลงการปกครองปี ๒๔๗๕/ค.ศ. ๑๙๓๒ ด้วย

รุ่นสุดท้ายคือ “พื้นแดง สุนัขสีขาว” นำเข้ามาจำหน่ายในยุครัชกาลที่ ๘-๙ โดยบริษัทกมลสุโกศล  วงดนตรีชื่อดังที่อัดเสียงลงแผ่นตรานี้ก็มีหลายวง เช่นวงดนตรี กรมประชาสัมพันธ์

แผ่นเสียงสำคัญที่ต้องไม่ลืมคือ “เพลงชาติ ๑” ตราโอเดียน (ตราตึก) ของสำนักงานโฆษณาการ เพลงชาติสยาม (ที่ต่อมาจะกลายเป็น “ไทย”) เวอร์ชันที่ร้องในแผ่นเสียงแผ่นนี้คือเพลงชาติเพลงแรกของไทยซึ่งใช้ในช่วงหลังเปลี่ยนแปลงการปกครองปี ๒๔๗๕/ค.ศ. ๑๙๓๒

ผู้ประพันธ์ทำนองคือพระเจนดุริยางค์ (ปิติ วาทยะกร) ซึ่งขณะเปลี่ยนแปลงการปกครองทำงานเป็นครูวงเครื่องสายฝรั่งหลวงอยู่ในกรมมหรสพ  พระเจนดุริยางค์เป็นผู้ริเริ่มการบันทึกเพลงไทยด้วยการเทียบกับโน้ตของดนตรีสากล มีความเชี่ยวชาญด้านดนตรีมากและได้รับคำขอร้องจากเพื่อนคือ น.ต. หลวงนิเทศกลกิจ ร.น. (กลาง โรจนเสนา) หนึ่งในคณะราษฎรสายทหารเรือ ตั้งแต่ช่วงก่อนเปลี่ยนแปลงการปกครองให้ช่วยประพันธ์เพลงที่คล้ายกับเพลง “La Marseillaise” (เพลงชาติฝรั่งเศส) แต่พระเจนฯ มองว่ามีเพลงสรรเสริญพระบารมีอยู่แล้วจึงปฏิเสธไป

หลังวันที่ ๒๔ มิถุนายน ๒๔๗๕ พระเจนฯ ทราบว่าเพื่อนที่มาขอให้แต่งเพลงคือหนึ่งในคณะราษฎร และก็ถูกขอร้องมาอีกจึงยากที่จะปฏิเสธ  พระเจนฯ เขียนใน ชีวประวัติของข้าพเจ้า ว่าขอเวลา ๗ วัน ในระหว่างนั้นก็ “...กระวนกระวายใจเป็นอย่างยิ่ง ซึ่งข้าพเจ้าไม่เคยประสบมาในชีวิตเลย...” พระเจนฯ แต่งเพลงไม่ได้จนวันที่ ๗ ระหว่างขึ้นรถรางจากถนนสุริวงศ์และเปลี่ยนรถที่แยก เอส.เอ.บี. นั้นเอง “ทำนองเพลงก็บังเอิญมาปรากฏขึ้นในสมองของข้าพเจ้าอย่างครบถ้วน” หลังจากนั้นพระเจนฯ ก็รีบจดบันทึกทำนองเพลงเท่าที่จำได้ พอถึงที่ทำงานที่สวนมิสกวันก็ทดลองการประสานเสียงกับเปียโน 

เมื่อหลวงนิเทศกลกิจมาถึงก็พอใจกับทำนองมากและขอให้ปรับเพลงนี้เข้ากับวงดุริยางค์ทหารเรือเพื่อจะทันการบรรเลงประจำสัปดาห์ที่พระที่นั่งอนันตสมาคมซึ่งเป็นกองบัญชาการของคณะราษฎรในช่วงนั้น โดยพระเจนฯ ขอให้เพื่อนปกปิดนามผู้ประพันธ์ทำนอง เพราะอย่างไรพระเจนฯ ก็เป็นขุนนางในระบอบเก่า ซึ่งอาจสร้างความลำบากให้ในอนาคต “ท่านก็รับปากไว้อย่างแม่นมั่น”

ทางด้านเนื้อร้อง ขุนวิจิตรมาตรา (สง่า กาญจนาคพันธุ์) บันทึกไว้ใน ๘๑ ปีในชีวิตข้าพเจ้า ว่า หลวงนิเทศกลกิจมาหาที่บ้านย่านสะพานขาวพร้อมกับนายทหารเรือจำนวนหนึ่ง (ขณะนั้นขุนวิจิตรฯ มีชื่อเสียงเรื่องการประพันธ์ กำกับการแสดงแล้ว แม้จะรับราชการอยู่ในกระทรวงพาณิชย์) ขอให้ใส่เนื้อร้องในทำนองของเพลงที่จะเรียกว่าเพลงชาติ

เพลงชาติไทยหลังเปลี่ยนแปลงการปกครอง 2475

แนวคิดของขุนวิจิตรฯ คือ “เพลงชาติเป็นของไทย ไทยเราชอบกลอน จึงใส่คำให้เป็นรูปกลอนสุภาพไทยจะเหมาะสมดี” ส่วนใจความของเพลงนั้น “อาศัยฟังความเพียงเค้า ๆ ว่า คนไทยได้มาอยู่ในสยาม ได้สู้รบกับศัตรูมาจนตั้งตัวได้ จำเป็นต้องรักษาเอกราชให้เจริญต่อไป...”

กลายมาเป็นเพลงชาติสยาม (ไทย) เวอร์ชันแรกที่ใช้ระหว่างปี ๒๔๗๕-๒๔๗๗ 

ยุคต่อมาคือในสมัยรัชกาลที่ ๘-๙ แผ่นเสียง “ตรากระต่าย” ของห้าง ต. เง๊กชวน ถือเป็นภาพสะท้อนความพยายามของผู้จัดจำหน่ายแผ่นเสียงไทยที่ต้องการสร้างชื่อให้ติดตลาด แม้ว่าช่วงแรกจะไม่มีความสามารถผลิตแผ่นเสียง ต้องพึ่งพาโรงงานในต่างประเทศจนทำให้เกิดข้อพิพาทเรื่องเครื่องหมายการค้า แต่ต่อมาก็เริ่มผลิตแผ่นเสียงจากโรงงานภายในประเทศไทยมากขึ้น

ยังมีแผ่นเสียงที่สะท้อนถึงเหตุการณ์สำคัญของบ้านเมืองอย่าง “แผ่นเสียงตราเขาพระวิหาร” ที่สะท้อนถึงกระแสชาตินิยมเมื่อไทยมีกรณีพิพาทกับกัมพูชากรณีปราสาทพระวิหารช่วงปี ๒๕๐๑-๒๕๐๕/ค.ศ. ๑๙๕๘-๑๙๖๒

ต่อมาตลาดแผ่นเสียงเริ่มซบเซาจากการพัฒนาฮาร์ดแวร์อย่างเทปคาสเซ็ตที่มีราคาถูกกว่า การพัฒนาเครื่องเล่นเทปคาสเซ็ตที่พกพาได้อย่าง Walkman ของผู้ผลิตสัญชาติญี่ปุ่นอย่าง Sony ทำให้ตลาดแผ่นเสียงค่อย ๆ ลดขนาดลงอย่างช้า ๆ

อาจารย์พฤฒิพลอธิบายว่าหาปีแน่นอนที่แผ่นเสียงเริ่มเสื่อมความนิยมได้ยาก “ผมประมาณว่าเป็นช่วงปีที่วงแกรนด์เอ็กซ์ได้รับความนิยมในไทย (ยุคแรกประมาณปี ๒๕๑๒-๒๕๓๓) เป็นเรื่องธรรมดาที่เมื่อใดก็ตามมีการพัฒนาฮาร์ดแวร์จนคนฟังดนตรีได้ทุกที่ แผ่นเสียงก็ยากที่จะอยู่ต่อ ไม่ต่างจากที่ซีดีหายเพราะคนฟังเพลงจากการสตรีมมิงออนไลน์มากขึ้น”

ก่อนจะทิ้งท้ายในมุมมองของเขาว่า การที่ศิลปินยุคนี้ยังผลิตแผ่นเสียง เป็นเพียงแค่ทำผลงานขึ้นมาให้ดูเก๋ไม่ต่างจาก gadget ทางเทคโนโลยี 

“แน่นอนว่ายังมีคนฟังแผ่นเสียง แต่เป็นการเอาอารมณ์การฟังเพลงมากกว่า อย่างไรก็ตามผมคิดว่ามันตายไปแล้ว

“แต่ถ้ามีกำลังซื้อ ผมก็สนับสนุนให้ซื้อเก็บ แผ่นเสียงเป็นเทคโนโลยีที่ส่งความสุขให้เรา เป็นความสวยงามของการบันทึกเสียง ส่วนใครจะประยุกต์เครื่องเล่นแผ่นเสียงให้ดูเก๋ ทันสมัย โดยยังคงอารมณ์เก่าด้วย ผมก็มองว่าไม่แปลกเพราะถ้ามันไม่มีเสน่ห์ จะยังมีคนรุ่นใหม่สนใจหรือ”