“อะไรวะนั่น”

ผมแอบอ่านปากชาวต่างชาติสองสามคนในชุดเดินป่าที่เดินสวนทางกับพวกเราสองคน คงเพราะผมกับ “อาจารย์ไผ่” อยู่ในชุดดำน้ำเต็มยศที่เรียกว่า drysuit มีหน้ากากดำน้ำคาดหัว พร้อมอุปกรณ์ถ่ายภาพใต้น้ำที่ถือกันมาพะรุงพะรัง คงไม่แปลกถ้าผมอยู่ริมชายหาดที่ไหนสักแห่ง แต่วันนั้นผมเดินอยู่ในเส้นทางเดินป่าแห่งหนึ่งบนดอยอินทนนท์ที่ความสูงเกือบ ๑,๖๐๐ เมตรจากระดับน้ำทะเล สภาพรอบ ๆ เป็นป่าดิบเขาในฤดูหนาวที่ใบไม้เริ่มร่วงและแห้งกรอบ เป้าหมายของเราคือลำธารเล็ก ๆ สายหนึ่งที่มีปลารูปร่างหน้าตาแปลกประหลาดที่สุดชนิดหนึ่งของไทย คือ ปลาค้างคาวติดหินแม่ลาน้อย และปลาค้างคาวติดหินหัวเหลี่ยม ปลาสองสกุลที่พบเฉพาะยอดดอยสูงของไทยเท่านั้น

เรื่องน่าสนใจก็คือเพียงแค่ขับรถย้อนกลับขึ้นดอยแล้วอ้อมไปอีกฝั่ง ในสายน้ำอีกสายที่ไหลลงแม่น้ำปิงเหมือนกัน ก็มีปลาค้างคาวติดหิน แต่มีส่วนหัวเรียวยาวกว่า ตำแหน่งและความยาวครีบต่างไปเล็กน้อย ก็จัดเป็นปลาอีกชนิดไปเสียแล้ว คือปลาค้างคาวติดหินดอยอินทนนท์

ถ้าเราดูการกระจายพันธุ์ของปลาสกุลนี้ในประเทศไทย จะพบว่าทุกเทือกเขาทางภาคเหนือที่มีความสูงถึงระดับหนึ่งและมีลำธารใหญ่พอ จะมีปลาค้างคาวติดหินเป็นของตัวเอง ดอยเชียงดาว ดอยตุง ดอยภูคา และอีกหลาย ๆ ดอย ล้วนแล้วแต่มีปลาค้างคาวติดหินเฉพาะถิ่นอาศัยอยู่ บางดอยอย่างดอยอินทนนท์ แค่แหล่งน้ำที่ไหลลงคนละฟากเขาก็กลายเป็นคนละชนิด

ปลาค้างคาวติดหินดอยอินทนนท์
(Oreoglanis siamensis)

ผมเรียกกระบวนการแบบนี้ง่าย ๆ ว่า “ติดเกาะ”

ทฤษฎีที่น่าเชื่อถือที่สุดของการกระจายพันธุ์ของปลาลำธารตามดอยทั้งหลาย ซึ่งผ่านวิวัฒนาการมาให้อาศัยอยู่ในแหล่งน้ำเย็นและไหลแรง คือพวกมันกระจายพันธุ์ลงมาจากทางเหนือของทวีปตั้งแต่ยุคน้ำแข็ง ในช่วงที่น้ำในประเทศไทยเย็นกว่านี้ ต่อมาพอโลกเริ่มอุ่นขึ้นเรื่อย ๆ ก็ค่อย ๆ อพยพขึ้นที่สูงเพื่ออยู่ในบริเวณที่น้ำเย็นเหมาะสมต่อการมีชีวิต ต่างประชากรก็ต่างอพยพขึ้นไปบนดอยสูงที่อยู่ใกล้ที่สุดและไม่สามารถกลับลงมาเจอกันได้อีก อยู่กันไปนาน ๆ เข้าก็เริ่มวิวัฒนาการแยกออกไปเป็นชนิดใหม่ ๆ มากมาย 

“พี่ลงก่อนเลย” อาจารย์ไผ่บอกผม ขณะที่ทำท่าถ่ายภาพวิว เป็นอาการอู้ไม่ยอมลงน้ำ

ลำห้วยสายนี้ไหลตรงมาจากยอดดอยอินทนนท์ จุดสูงที่สุดของประเทศไทย ผ่านกิ่วแม่ปาน ก่อนกระโจนจากหน้าผาสูงหลายสิบเมตรลงมาไหลเป็นลำธารที่เรายืนมองกันอยู่ หน้าแล้งแบบนี้น้ำใสที่สุดแล้ว ลำพังแค่ไอเย็นจากน้ำตกที่พัดมาก็หนาวใบหน้า ผมลองจุ่มนาฬิกาข้อมือที่มีเครื่องวัดอุณหภูมิในน้ำ ทิ้งไว้สักพัก ตัวเลขแสดง ๑๑ องศาเซลเซียส เย็นกว่าน้ำในตู้เย็น เย็นขนาดแค่มือจุ่มแป๊บเดียวก็ชาแล้ว

ปีนี้เป็นปีที่ ๒๐ ติดต่อกันที่ผมมาดำน้ำบนดอยสูงแห่งนี้ แต่ความเย็นขนาดนี้ดำกี่ครั้งก็ไม่ชิน สิ่งเดียวที่เป็นแรงใจคือความคิดถึงเพื่อนใต้น้ำหน้าตาประหลาดที่แวะมาทักทายและถามสารทุกข์สุกดิบกันทุกปี

ยืนทำใจอยู่สักพัก เราสองคนก็ค่อย ๆ เดินลงน้ำที่เย็นยะเยือกที่สุดเท่าที่น้ำตามธรรมชาติในประเทศไทยจะเย็นได้

แน่นอนว่าสิ่งมีชีวิตที่อาศัยอยู่ในนี้ต้องไม่ธรรมดา สภาพน้ำเย็นและไหลแรง ปลาต้องผ่านการปรับตัว ทั้งรูปร่าง พฤติกรรม ระบบทางเดินหายใจ ไปจนถึงระบบเผาผลาญอาหาร อย่างปลาค้างคาวติดหิน ถ้ามองจากด้านบน รูปทรงลำตัวจะคล้ายหยดน้ำกลมมนด้านหน้าและเรียวยาวที่ปลายเพื่อลดแรงต้านของน้ำ ด้านท้องแบนเรียบ มีหนวด ครีบอกและครีบท้องเป็นแผ่นบานแผ่เพื่อป้องกันการยกตัวลอยปลิวไปจากน้ำที่ไหลผ่านใต้ท้อง ทั้งตัวออกแบบมาคล้ายจุ๊บยางที่แปะติดกระจกได้  ตลอดทั้งชีวิตมันแปะติดกับหินก้อนใหญ่บริเวณที่น้ำไหลแรง กินตะไคร่น้ำและสัตว์ขนาดเล็ก หันหัวให้น้ำไหลผ่านปากออกไปทางช่องเหงือกโดยไม่ต้องขยับเหงือกเพื่อหายใจ อาศัยน้ำที่ไหลเย็นมีออกซิเจนละลายอยู่มากมาย ระบบเลือดจึงพัฒนาขึ้นมาเฉพาะเพื่อน้ำลักษณะนี้

คืนนั้นที่ห้องประชุมในที่ทำการอุทยานแห่งชาติดอยอินทนนท์ ผมยืนบรรยายหน้าห้องที่มีคนฟังอยู่ราว ๆ ๑๐๐ คน ทุกคนเป็นนักดูนกที่มาร่วมงานนับนกดอยอินทนนท์ซึ่งจัดโดยชมรมดูนกล้านนา เพื่อใช้นกเป็นตัวตรวจวัดสุขภาพของดอย ผมมาร่วมงานนี้ร่วม ๒๐ ปี มีหน้าที่หลักคือตรวจสุขภาพแหล่งน้ำ โดยใช้ปลาและสัตว์น้ำอื่น ๆ เป็นดัชนีชี้วัด

ครั้งนี้ผมเจอปลาตามจุดที่ลงดำสำรวจลำธารทั้งสามแห่ง มีทั้งชนิดและปริมาณน่าพอใจ ซึ่งความจริงบนดอยสูงอย่างอินทนนท์มีปลาที่ปรับตัวอาศัยอยู่ได้ไม่กี่ชนิดเท่านั้น ตัวเด่น ๆ สองตัวที่กล่าวไปแล้ว และอีกสองสามชนิดที่ผมติดตาม มีปลาค้อซี่กรงดอยอินทนนท์ ซึ่งนักวิทยาศาสตร์เก็บตัวอย่างต้นแบบสำหรับการศึกษาจากที่นี่  ปลาค้อลายดวง ซึ่งเป็นปลาเฉพาะถิ่นของลุ่มแม่น้ำปิง และปลาม่อน ซึ่งมักเป็นปลา “ว่ายน้ำ” ชนิดสุดท้ายที่เจอบนดอยสูง

ถือเป็นปีที่ดี เหล่าเพื่อนสิ่งมีชีวิตในน้ำของผมอยู่กันดี แต่ไม่ใช่เช่นนี้ทุกปี บางปีมีคนมาสร้างฝาย ทรายถมกองหินไปหมด ปลาก็หายไป พอฝายถูกรื้อหรือพังไปอีกปีสองปีปลาก็กลับมา

“ฮะ !” ผมอุทานในใจเมื่อมองเห็นปลาซิวสีเขียวตัวเล็ก ๆ ฝูงหนึ่งว่ายผ่านหน้าไป

“ฮ้า !!!” ผมอุทานอีกทีเสียงสูงขึ้น (ในใจเหมือนเดิม) เพราะยังไม่เชื่อสายตาตัวเอง

ผมมองตามพวกมันว่ายลับไปก่อนที่ปลาซิวธารทองฝูงเล็ก ๆ จะว่ายผ่านหน้า เจ้าตัวนี้เป็นเพื่อนซี้ที่เห็นกันมานาน แต่ปลาซิวเขียวที่ว่ายผ่านไปก่อนนั้น ปรกติไม่ควรอยู่แถวนี้

ปลาซิวเขียวในประเทศไทยพบครั้งแรกในจังหวัดระนอง ก่อนจะมีรายงานในลุ่มแม่น้ำสุริยะ ซึ่งต้นน้ำอยู่ในเขตรักษาพันธุ์สัตว์ป่าทุ่งใหญ่นเรศวร แล้วไหลขึ้นเหนือไปรวมกับแม่น้ำสาละวินก่อนไหลลงอ่าวเบงกอลในประเทศเมียนมา  ต้นน้ำของห้วยซองกาเลียอยู่ห่างจากต้นน้ำสุริยะแค่เขาลูกเดียวกั้น แต่ไหลมาทางตะวันออกลงแม่น้ำแควน้อย ซึ่งเป็นส่วนหนึ่งของลุ่มแม่น้ำแม่กลอง

กว่า ๑๐ ปีที่ผมสำรวจปลาในลุ่มน้ำแห่งนี้ ไม่เคยเจอปลาซิวเขียว แต่วันนี้มันโผล่มาว่ายรวมฝูงอยู่กับปลาซิวธารทองแบบชิล ๆ

ไม่ห่างออกไปนัก เด็กน้อยสองสามคนใส่กางเกงขาสั้นและหน้ากากดำน้ำ มือหนึ่งถือสวิงอันเล็ก ๆ อีกมือถือถุงพลาสติกที่มีปลาขนาด ๒-๓ นิ้วอยู่สองสามตัว

“ฮะ !” คราวนี้ผมอุทานออกเสียงเมื่อเห็นปลาในถุง
“เฮ้ย จับมาจากไหน” 
“ตรงนี้แหละน้า” 
“ฮ้า !!!” ผมอุทานออกเสียงอีกครั้ง

ปลาร่องไม้ตับ
(Osteochilus waandersii)

ปลาหมูลายเมฆเป็นปลาบ้านเดียวกับปลาซิวเขียว คือปลาในแม่น้ำสุริยะ มันจึงไม่ควรจะมีอยู่ตรงนี้ เพราะปลาน้ำจืดอย่างปลาซิวเขียวและปลาหมูลายเมฆไม่สามารถว่ายไปอ่าวเบงกอล ลงทะเลอันดามัน ว่ายผ่านช่องแคบมะละกา เข้าทะเลอ่าวไทยมาที่ปากแม่น้ำแม่กลอง ก่อนว่ายทวนน้ำผ่านเขื่อนสามแห่งแล้วมาอาศัยอยู่ตรงนี้  การกระจายพันธุ์ของปลาน้ำจืดถูกจำกัดอยู่ด้วยทางไหลของน้ำและความสามารถในการว่าย

ผมมารู้ภายหลังว่าทั้งสองชนิดถูกจับมาจากลุ่มแม่น้ำอัตตรันในเมียนมา (สายเดียวกับแม่น้ำสุริยะ) ส่งเข้ามาในประเทศไทยผ่านด่านเจดีย์สามองค์เพื่อขายเป็นปลาสวยงาม แม่น้ำซองกาเลียอยู่บนเส้นทางขนผ่าน จึงอาจมีพ่อค้าบางคนจงใจปล่อยปลาทั้งสองชนิดลงในแม่น้ำ เผื่อว่าจะได้ไม่ต้องไปจับปลาในเมียนมา  หลายปีผ่านไปปลาซิวเขียวเพิ่มจำนวนและขยายพันธุ์ทั่วต้นแม่น้ำแควน้อยจำนวนของปลาซิวธารทองลดลงอย่างเห็นได้ชัด โชคดีที่ต่อมาผมไม่เคยเห็นปลาหมูลายเมฆอีกเลย เพราะลำธารตรงนี้เป็นที่อยู่ของปลาอีกมากมาย

ไม่ใช่แค่เพียงลุ่มน้ำที่มีผลต่อชนิดของปลา แต่ระบบนิเวศย่อยในลำธารก็มีผลอย่างมาก อย่างที่ซองกาเลียมีทั้งแก่งหินก้อนใหญ่ที่น้ำลึกและไหลแรง จะพบปลากลุ่มหนึ่ง เช่น ปลากระสูบขีด ปลาเลียหิน ปลาจาดแถบดำ ปลาสร้อยลูกบัว ซึ่งส่วนใหญ่เป็นปลาที่โตและแข็งแรงแล้ว ส่วนบริเวณแก่งน้ำตื้นที่หินก้อนเล็กลง เป็นที่อยู่ของพวกปลาค้อ ปลากระทิง ปลาแขยงหิน ปลาแค้ห้วย  ถ้าแก่งน้ำตื้นมีหินก้อนใหญ่ ๆ ข้างใต้ก็มักมีปลาจิ้งจกหรือปลาผีเสื้อ ซึ่งแปะติดกับหินอยู่ตลอดเวลา  ริมตลิ่งทรายเราจะพบกลุ่มปลาค้ออีกสองสกุลที่ชอบน้ำไหลไม่แรง

ตรงบริเวณน้ำเอ่อในวังลึก ปลาพลวงขนาดใหญ่ว่ายแว่บไปแว่บมา ระแวงเจ้ามนุษย์ที่ว่ายลอยตัวดูพวกมันอยู่ห่าง ๆ

เริ่มหนาว ผมว่ายกลับตลิ่ง เจอกองใบไม้กิ่งไม้ผุที่น้ำพัดมารวมกันเป็นกองใหญ่ ตรงนี้ถ้าใช้สวิงช้อนเข้าไปจะมีปลาอีกกลุ่มหลบซ่อนอยู่ ทั้งปลาขยุยโรคี่ ปลาสายทอง ปลาหมอแคระ และปลาดุกบอน แต่วันนี้ผมไม่อยากรบกวนมัน

“เป็นไงอาจารย์ ปลาเยอะไหมปีนี้” คุณพี่ร้านไก่ย่างมือทองที่มาสร้างศาลาไม้ไผ่ริมน้ำขายส้มตำไก่ย่างเป็นประจำทุกแล้งเอ่ยทักทาย ทั้งที่มีอีกหลายร้าน แต่ผมก็ไม่เคยกินร้านอื่นเลย ถึงจะเจอกันแค่ปีละหนสองหนครั้งละไม่กี่ชั่วโมง เราก็จำกันได้

“ดีครับ ตั้งแต่ห้ามจับปลาตรงนี้ ปลาเพิ่มขึ้นเยอะมาก พี่ดำดูไหม”

ปลาค้อ
(Nemacheilus pallidus)

“อู้ว หนาวจะตาย ไม่รู้เธอลงไปได้ยังไง”

ปีนี้ปลาเยอะจริง ๆ ผมมาดำน้ำตรงนี้หลายปีแล้วเพราะอยู่ใกล้หมู่บ้าน มีถนนผ่าน ร้านขายอาหารพร้อม บางครั้งก็เจอคนมาดำยิงปลา ตกปลา ทอดแห ปลาเล็ก ๆ ตามแก่งไม่ถูกจับ ส่วนพวกปลาใหญ่จะกลัวคนและมีจำนวนน้อย  เพียงแค่ ๓ ปีที่ชาวบ้านตกลงกันว่าตรงนี้เป็นเขตอนุรักษ์ ปลาก็เพิ่มจำนวนขึ้นอย่างที่ผมไม่เคยเห็นมาก่อน ปลาเกล็ดขนาดกลาง ๆ สามสี่ชนิด ฝูงใหญ่เป็นร้อยตัวว่ายอยู่ใต้ตอไม้ ปลาแปบแถบดำฝูงใหญ่เป็นพัน ๆ ตัวว่ายอยู่ที่ท่าน้ำปรากฏการณ์แบบนี้เกิดขึ้นแทบทุกแห่งที่มีการอนุรักษ์อย่างเข้มงวด โดยเฉพาะตามแหล่งน้ำขนาดเล็ก ลำธาร ห้วย เป็นเหมือนประตูกาลเวลาให้เราเห็นว่าถ้าโลกนี้ไม่ถูกคนรบกวน ระบบนิเวศจะเป็นอย่างไร

ทุกครั้งที่มีส่วนร่วมในการสำรวจและจัดตั้งเขตอนุรักษ์ลักษณะนี้ ผมจะบอกกับทุกคนว่า “เขตอนุรักษ์เป็นเหมือนธนาคาร เราให้ปลาอยู่ในนี้อย่างปลอดภัย ออกลูกออกหลาน เขาก็จะมีมากขึ้นและกระจายตัวออกไปอยู่นอกเขต เราก็จับพวกนั้นไปกินได้ เป็นเหมือนดอกเบี้ย ที่เงินต้นยังอยู่ใช้เท่าไรก็ไม่มีวันหมด”

ปลาลำธารพบตามต้นน้ำในทุกภูมิภาค แต่มีจำนวนและชนิดหลากหลายที่สุดทางภาคเหนือและภาคตะวันตก เป็นกลุ่มปลาที่มีความหลากหลายสูงมาก ๆ อย่างปลาค้อในสกุล Schistura ถือเป็นปลาน้ำจืดที่มีจำนวนชนิดมากที่สุดในประเทศไทยและยังค้นพบชนิดใหม่อย่างต่อเนื่อง ด้วยความที่หลายชนิดเป็นปลา “ติดเกาะ” พบอยู่เฉพาะตามต้นน้ำแห่งหนึ่งเท่านั้น ทำให้กลุ่มปลาลำธารมีความเฉพาะถิ่นมากที่สุด ระดับพบแค่ลำธารสายเดียว ต้นน้ำสายเดียว หรือพบเฉพาะในประเทศไทย

“เฮ้ย เอามาทำไมเยอะแยะ” เพื่อนร่วมทางถาม เมื่อผมเปิดถุงกันน้ำให้ดูว่ามีไฟฉายน้อยใหญ่ถึงเจ็ดกระบอกด้วยกัน

“เดินเข้า ๓ ชั่วโมง ถ่ายภาพ ๑ ชั่วโมง กลับออกมาอีก ๓ ชั่วโมง รวมกันอาจจะมี ๗-๘ ชั่วโมงนะ” ผมบอกเพื่อน ทุกคนทำหน้าแบบ เออจริงว่ะ แต่ไม่มีใครพูดอะไร ผมไม่ได้ถามว่าพวกเขามีไฟฉายกันมากี่กระบอก

เมื่อ ๒๐ กว่าปีที่แล้ว เทคโนโลยีแบตเตอรี่ยังไม่ดีเหมือนวันนี้ ไฟฉายแรง ๆ ที่ใช้ส่องทางในถ้ำ อยู่ได้อย่างมากก็ ๓ ชั่วโมงและอันใหญ่เทอะทะ บางทีบทจะดับก็ดับไปดื้อ ๆ

สถานที่ที่เรากำลังจะไปกันไม่อาจเข้าไปโดยไม่เตรียมพร้อมให้ดี ด้วยความยาว ๑๒ กิโลเมตร ถ้ำแม่ละนาจึงเป็นถ้ำที่มีความยาวที่สุดในประเทศไทย และเรามีแต่ข้อมูลจากไกด์ชาวไทใหญ่ว่าน่าจะใช้เวลาอยู่ในถ้ำตั้งแต่เช้ายันเย็น เป้าหมายของเราเป็นน้ำตกเล็ก ๆ ถิ่นอาศัยของปลาซึ่งประหลาดที่สุดชนิดหนึ่งในโลกอาศัยอยู่

“ทุกคนยืนนิ่ง ๆ แล้วลองปิดไฟดูสิ” ผมบอกเพื่อน ๆ ตอนเข้าไปถึงโถงถ้ำแรก ผมยกมือขึ้นมาโบกอยู่ข้างหน้าตัวเอง แต่ก็มองไม่เห็นอะไรเลย มองไปรอบ ๆ ผมรู้ว่าเพื่อน ๆ อยู่ไม่ไกลจากเสียงเท้ากรอบแกรบขยับบนพื้น รู้ว่าไม่ไกลออกไปมีลำธารสายเล็กจากเสียงน้ำไหลที่ได้ยินชัดเจน แต่ทุกอย่างมืดกว่าตอนหลับตานอน มืดกว่าคืนเดือนมืดที่สุดที่ผมเคยผ่านมา

ลองสมมุติตัวเองเป็นสิ่งมีชีวิตที่ต้องอาศัยอยู่ในนี้โดยไม่มีไฟฉาย วิวัฒนาการจะพาสิ่งมีชีวิตชนิดนี้ไปทางไหน

“นั่น ๆ ค้อตาบอด” ผมชี้บอกเพื่อนให้ดูปลาไม่มีตา ตัวยาวเพรียวสีเหลืองอ่อนอมชมพู ว่ายผ่านพวกเราไปช้า ๆ เหนือพื้นโคลนที่ตกตะกอนอยู่

ผมหยิบกล้องขึ้นมาถ่ายภาพไว้ได้ไม่กี่ภาพ ก่อนที่น้ำขุ่นโคลนจากการย่ำตะกอนในถ้ำของพวกเราเองนั่นละจะพัดเข้าไปกลบเจ้าปลาตาบอดจนหายไป

ปลาค้อตาบอด (Schistura oedipus)
ภาพ : ชยจิต ดีกระจ่าง

สีขาวเผือก ตาบอด และว่ายอยู่ในที่โล่ง เป็นลักษณะเฉพาะที่ปลาถ้ำเกือบทุกชนิดในโลกมีร่วมกัน

การวิวัฒนาการคู่ขนานของสิ่งมีชีวิตในที่มืด คือการกำจัดสิ่งไม่จำเป็นออกไปจากชีวิต ในถ้ำที่มืดสนิท มีตาก็มองไม่เห็น ก็ไม่ต้องมี สีที่ปรกติไว้พรางตัว ขู่กัน หรือจีบกัน ก็ไม่ต้องมี และในขณะที่ปลาค้อตามธรรมชาติ นอกถ้ำเป็นปลาตัวเล็ก ๆ ไม่มีเขี้ยวเล็บที่เป็นอาหารของปลาใหญ่ ชอบหลบอยู่ตามซอกหิน แต่ในถ้ำซึ่งไม่มีผู้ล่าใด ๆ การว่ายน้ำอย่างไม่เร่งรีบสร้างโอกาสในการเจออาหารได้มากกว่า

การปรากฏตัวของหนึ่งในปลาเป้าหมายเป็นเรื่องที่ดี แต่ในถ้ำแม่ละนายังมีปลาที่แปลกกว่านั้น

“จะไปไหน ๆ ระวังตกนะ” เสียงไกด์ชาวไทใหญ่ถามเมื่อผมค่อย ๆ ปีนหน้าผาค่อนข้างชันของน้ำตกหินปูนเล็ก ๆ ขึ้นไปบนยอด  ก่อนหน้านี้ไกด์พาเรามาถึงตีนน้ำตกซึ่งเขาบอกว่าเป็นที่อาศัยของปลาผีเสื้อถ้ำ แต่เราส่องแล้วส่องอีกก็ไม่เจอปลาสักตัว  ผมไม่ได้ลำบากลำบนปีนถ้ำ ดำน้ำมาไกลขนาดนี้เพื่อมายอมแพ้  โชคดีที่หินปูนไม่ค่อยลื่นเท่าไร ผมปีนขึ้นไปเรื่อย ๆ จนเกือบถึงยอด แสงไฟถึงส่องกระทบกับร่างสีชมพูที่เราตามหา

ปลาผีเสื้อถ้ำที่พบเฉพาะถ้ำชุดนี้ ไม่พบที่อื่นในโลกอีกแล้ว

พอผมขยับเข้าไปใกล้และปลารู้สึกถึงความเคลื่อนไหวในน้ำที่ผิดปรกติ มันขยับครีบอกซ้ายไปด้านหน้า ตามด้วยครีบก้นขวา ครีบอกขวา และครีบก้นซ้าย “เดิน” ไปบนผาหินใต้น้ำ  ลักษณะการเคลื่อนไหวแบบนี้มีชื่อเฉพาะน่าเวียนหัวว่า “diagonal-couplets lateral sequence gait” สิ่งมีชีวิตอีกกลุ่มที่เดินคล้ายกันนี้คือลิงตอนเดินสี่ขา และตรงหน้าผมเป็นปลาที่มีวิวัฒนาการกระดูกโอบอกมาเชื่อมต่อกับฐานครีบท้องอย่างแข็งแรง จนมีลักษณะกระดูกใกล้เคียงกับสัตว์สี่เท้ามากที่สุดในโลก

การวิวัฒนาการที่ทำให้เรามองเห็นย้อนเวลาไปในวันที่ปลาตัวแรกตัดสินใจขึ้นมาใช้ชีวิตบนบก

“พี่นณณ์ ยืมไฟพี่ได้ไหม ของผมหรี่เต็มทนแล้ว” เสียงเพื่อนร่วมทางดังมาจากข้างหลัง ขาเดินกลับออกจากถ้ำ ตอนนั้นเป็นไฟฉายกระบอกที่ ๓ ของผมแล้ว ในที่สุดไฟฉายทั้งเจ็ดกระบอกก็ถูกเพื่อนฝูงยืมใช้จนหมด และทุกคนออกจากถ้ำมาได้อย่างปลอดภัย

ในประเทศไทยมีปลาถ้ำทั้งหมดแปดชนิดที่ได้รับการค้นพบแล้ว  เรามีปลาผีเสื้อถ้ำซึ่งดูแค่กระดูกอาจถือเป็นปลาที่มีวิวัฒนาการสูงที่สุด เรามีปลาพลวงถ้ำซึ่งเป็นตัวชิงอันดับปลาถ้ำขนาดใหญ่ที่สุดในโลก  ปัจจุบันปลาถ้ำใช้ศึกษาเรื่องการวิวัฒนาการและด้านการแพทย์อย่างหลากหลาย

ปลาเหล่านี้ถือเป็นสมบัติอันล้ำค่าที่เรายังต้องเรียนรู้จากพวกมันอีกมากเหลือเกิน

ปลาสะอี
(Mekongina erythrospila)

ที่ท่าเรือเราพบชาวประมงอีกสองสามลำมาจอดหลบน้ำอยู่ก่อน แต่ละลำมีปั๊มลมและสายระโยงระยาง พี่หมีบอกว่านี่คือการประมงลักษณะพิเศษจริง ๆ เพราะกลุ่มนี้ดำน้ำหาช้อนลูกปลาเสือตอลายเล็กเท่านั้น ปลาชนิดนี้เป็นปลาสวยงามที่มีมูลค่าค่อนข้างสูง แม้ว่าปัจจุบันจะเพาะได้แล้วแต่ก็ยังไม่มีใครเพาะขาย เพราะปลาในธรรมชาติ ยังมีให้จับด้วยต้นทุนที่ถูกกว่า  ปลาเสือตอลายเล็กเป็นปลาเฉพาะถิ่น พบเฉพาะในลุ่มแม่น้ำโขงเท่านั้น เช่นเดียวกับปลาบึก ปลาตองลาย ปลาสะอี ปลาแรดเขี้ยว และอีกหลายปลาซึ่งไม่พบที่อื่นในโลก พวกมันกำลังถูกคุกคามอย่างหนักจากการพัฒนาที่ไม่ให้ความสำคัญต่อการรักษาระบบนิเวศ อย่างเขื่อนปากมูลซึ่งสร้างกั้นเส้นทางอพยพของปลาจากแม่น้ำโขงที่จะขึ้นไปวางไข่ในแม่น้ำมูล ถึงแม้จะมีบันไดปลาโจนก็ไม่สามารถทำให้พ่อแม่พันธุ์ปลาที่มีน้ำหนักเป็น ๑๐ กิโลกรัม หรือบางชนิดเป็น ๑๐๐ กิโลกรัม อย่างปลาเคิง ปลาเลิม และปลาแข้ ขึ้นไปวางไข่ได้

“มีแต่ปลาเล็ก ๆ พวกปลาเกล็ดที่ผ่านได้  พี่เอา sounder (เครื่องส่งคลื่นสะท้อนปลาใต้น้ำ) มาสำรวจปลาใต้น้ำหน้าเขื่อน พบแต่ตัวโต ๆ เหมือนกับพวกพ่อแม่พันธุ์ที่รอจะขึ้นไปวางไข่ต้นน้ำ” พี่หมีบอกผม

“แล้วถึงผ่านไปได้ ก็ใช่ว่าลูกปลาจะรอดกลับลงมา”

บันไดปลาโจนเป็นเทคโนโลยีที่พัฒนามาจากชาติตะวันตก สร้างให้ปลาแซลมอนเป็นหลัก ซึ่งเป็นปลาขนาดกลางที่กระโดดเก่ง พอวางไข่เสร็จพ่อแม่พันธุ์ก็ตายเลยไม่ต้องเสี่ยงว่ายกลับมาผ่านกังหันปั่นไฟฟ้าอีกรอบ ส่วนลูกปลาแซลมอนจะโตอยู่ที่ต้นน้ำก่อนว่ายกลับมาออกทะเล ต่างจากปลาไทยส่วนใหญ่ ว่ายทวนน้ำเพื่อขึ้นไปวางไข่ แล้วปล่อยให้ไข่และลูกปลาไหลตามน้ำกลับลงมา แม้ว่าพ่อแม่ปลาจะผ่านขึ้นไปได้ แต่เมื่อไข่และลูกปลามาเจอจุดที่น้ำเอ่อนิ่งของเขื่อน ส่วนใหญ่ก็คงจมน้ำตายกันหมด ไม่ได้ไปเติบโตในที่ที่ควรจะไป 

ฝูงปลาเสือพ่นน้ำน้ำโขง ปลาเฉพาะถิ่นของลำน้ำอีกชนิด ว่ายหลบอยู่ริมตลิ่งข้างเรือของเรา มันตีหางถี่ยิบเพื่อต้านทานกระแสน้ำ และดูจะดีใจที่มีเรือของเรามาจอดช่วยบังกระแสน้ำให้  ผมไม่แน่ใจว่ามันคุ้นชินและปรับตัวอยู่บริเวณนี้ได้ดีแค่ไหน ชีวิตในลำน้ำโขงจะหาหนทางผ่านการ “พัฒนา” ของมนุษย์ไปได้หรือไม่ ?

หรือเราจะเป็นคนรุ่นสุดท้ายที่ได้พูดถึงชื่อปลาหมากบาน ปลาหว้า และปลาสะกาง

การค้นพบปลากัดมหาชัยเป็นหนึ่งในดรามาสำคัญของวงการปลาน้ำจืดบ้านเรา ในยุคที่นิตยสารปลามีวางแผงเดือนหนึ่งอยู่ห้าถึงหกหัว แทบทุกหัวเขียนถึงปลาชนิดนี้ติดต่อกันหลายเดือน มีสัมภาษณ์และความเห็นของคนหลากหลาย คนกลุ่มหนึ่งบอกว่านี่เป็นชนิดใหม่ อีกกลุ่มบอกว่าเป็นลูกผสม มีญาติหรือคนรู้จักเพาะปล่อยไว้นานแล้ว จะเป็นไปได้อย่างไรที่จู่ ๆ จะมีปลากัดชนิดใหม่โผล่มาอยู่ใกล้กรุงเทพฯ แค่นี้และมีการกระจายพันธุ์ที่จำกัดระดับตำบล

ข้อเท็จจริงคือปลากัดมหาชัยเป็นที่รู้จักของคนในวงการปลากัดมาพักใหญ่แล้ว ก่อนที่เหล่านักวิชาการจะให้ความเห็นว่าเป็นชนิดที่ยังไม่ได้รับการบรรยายลักษณะทางอนุกรมวิธานและตั้งชื่อวิทยาศาสตร์เป็นทางการ  มันอาศัยอยู่ในป่าจากที่มีน้ำสีน้ำตาลและร่มเงามืดทึบ เกล็ดสีเขียวอมน้ำเงินของมันจึงสวยงามมาก ในบรรดาปลากัดสกุล Betta ทั้ง ๗๕ ชนิดที่พบบนโลก นี่คือปลาที่มีเกล็ดสีแวววาวที่สุดชนิดหนึ่ง และด้วยความใกล้ชิดกับปลากัดป่าภาคกลาง ต้นสายของปลากัดสวยงามที่เพาะเลี้ยงกันมันจึงถูกจับมาผสมกับเหล่าปลากัดสวยงาม กลายเป็นปลากัดที่มีเกล็ดสีเคลือบคล้ายโลหะ สร้างความตื่นเต้นให้กับวงการปลากัดสวยงามทั่วโลก และสร้างมูลค่าเพิ่มให้กับปลากัดที่มียอดส่งออกปีละกว่า ๒๐๐ ล้านบาทของประเทศไทย

การหาปลากัดมหาชัยในป่าจาก จะว่ายากก็ยาก ง่ายก็ง่าย เพราะวิธีการคือเอาหัวมุดเข้าไปดูตามกระพกจาก ส่วนของทางจากที่ขึ้นเบียดกันเป็นกออยู่ในน้ำ ปลากัดมหาชัยตัวผู้จะก่อหวอดไว้ในนี้ก่อนจีบให้ตัวเมียเข้ามาวางไข่ หลังจากนั้นมันจะเลี้ยงลูกอยู่ในนี้ โดยปราศจากศัตรูใด ๆ มารบกวน  หวอดฟองสีขาวทำให้สังเกตเห็นได้ง่ายมาก และถ้าคนที่จับไปขายมาเห็นก็จะใช้มือล้วงต้อนจับขึ้นมาได้เลย ซึ่งอาจได้ตัวเต็มวัยที่กำลังผสมพันธุ์หรือกำลังเลี้ยงลูกอยู่  ถ้าไม่รวมป่าจากที่ลดหายลงไปเรื่อย ๆ ทุกวัน การถูกจับขณะผสมพันธุ์หรือเลี้ยงลูกอ่อนก็เป็นเรื่องที่น่าห่วงไม่แพ้กันของปลาชนิดนี้

เกือบชั่วโมงที่ตามหากันในป่าจากไม่เจอ เราตัดสินใจเดินกลับไปที่รถซึ่งจอดอยู่บนลานดินข้างโรงงานเฟอร์นิเจอร์แห่งหนึ่ง โจวนั่งยิ้มหน้าเหี่ยว ๆ อยู่ข้างรถ ดีใจก็ดีใจ โกรธก็โกรธว่าหายไปไหนมา สรุปได้ใจความว่าเดินดูปลาเพลินจนหลงกลับมาไม่ถูก เขาตัดสินใจเงี่ยหูฟังเสียงรถ เดินตรง ๆ จนเจอถนน แล้วก็ถามทางชาวบ้านกลับมาที่จอดรถได้ในที่สุด

“ทุ่งน้ำท่วมจึงเปรียบเสมือนห้องคลอด โรงเรียนเตรียมอนุบาล ไปจนถึงโรงเรียนชั้นประถมฯ ต้น” ผมกล่าวสรุปต่อหน้ากล้องที่กำลังถ่ายรายการโทรทัศน์ โดยมีมารีญา พูลเลิศลาภ เป็นพิธีกรสัมภาษณ์

เท้าผมอยู่ในบ่อน้ำที่เต็มไปด้วยพืชน้ำรก ด้านหลังเป็นนาข้าวน้ำลึก ปลูกข้าวพันธุ์พิเศษที่โตยืดตามระดับน้ำได้ ไกลออกไปที่ขอบฟ้าเป็นภูเขาหลายลูกของอุทยานแห่งชาติเขาใหญ่ ตอนนี้น้ำในทุ่งแห้งเกือบหมดแล้ว เพราะเริ่มเข้าหน้าหนาว  ความเปลี่ยนแปลงตามฤดูกาลถือเป็นส่วนหนึ่งในความมหัศจรรย์ของระบบนิเวศแห่งนี้ 

คงไม่เกินเลยนักหากบอกว่านี่คือทุ่งที่ทำให้ความฝันของผมเป็นจริง ราว ๒๐ กว่าปีก่อนเมื่อผมเริ่มสำรวจปลาน้ำจืดอย่างจริงจัง มีปลาชนิดหนึ่งซึ่งเป็นตำนาน หาตัวเท่าไรก็ไม่เจอ จับเองก็ไม่ได้ และไม่มีหลงมาขายให้เห็นในตลาดปลาสวยงามเลย คือปลาซิวสมพงษ์ เป็นปลาหายากขนาดที่เคยได้รับการขึ้นบัญชีเป็น ๑ ใน ๑๐๐ ของสัตว์ใกล้สูญพันธุ์ที่สุดในโลกขององค์การระหว่างประเทศเพื่อการอนุรักษ์ธรรมชาติ (IUCN) หน่วยงานหลักซึ่งมีหน้าที่ประเมินสถานภาพของสิ่งมีชีวิตต่าง ๆ ในโลก

จนกระทั่งวันหนึ่งอาจารย์สิทธิ กุหลาบทอง ก็พบปลาซิวสมพงษ์ ประชากรสุดท้ายของโลกที่อำเภอบ้านสร้างจังหวัดปราจีนบุรี และต่อมาสำรวจพบพื้นที่ใหม่ที่อำเภอปากพลี จังหวัดนครนายก ซึ่งแม้จะอยู่คนละจังหวัด แต่เป็นพื้นที่ติดกันทางด้านใต้ของอุทยานแห่งชาติเขาใหญ่

“ผมจะรอดูเพื่อนฝูงในโซเชียลมีเดีย ถ้าพวกที่ไปเขาใหญ่เริ่มบ่นเรื่องฝนตกหนักเมื่อไร รอสัก ๒-๓ สัปดาห์ น้ำก็จะมาถึงแถวนี้” ผมเล่าให้พิธีกรต่อหน้ากล้องฟัง มั่นใจว่าคงเป็นส่วนที่ถูกตัดออก

ทุ่งแห่งนี้รับน้ำที่ไหลจากเขาใหญ่ลงมาทางด้านใต้มีแม่น้ำสายหลัก เช่น คลองท่าด่าน คลองมะเดื่อ คลองวังตะไคร้ คลองนางรอง ไหลมารวมกันเป็นแม่น้ำนคร-นายก ซึ่งในที่สุดแล้วก็ไหลไปลงแม่น้ำบางปะกง 

ปลากริมมุก
(Trichopsis pumila)

ความพิเศษของพื้นที่นี้คือน้ำจากคลองจะท่วมหลากเข้าสู่ทุ่งในทั้งสองอำเภอทุกปี ตั้งแต่ราวเดือนกรกฎาคมถึงตุลาคม ทุ่งที่แห้งผากในช่วงฤดูแล้งจะกลายเป็นทุ่งน้ำกว้างใหญ่ ชาวนาต้องกะเวลาน้ำมาให้ดี ต้องชิงปลูกข้าวก่อนสัก ๒-๓ สัปดาห์ให้ข้าวได้งอกและตั้งต้น จากนั้นน้ำจะท่วมมาลึกเท่าไรก็ไม่กลัว เพราะข้าวขึ้นน้ำชื่อพันธุ์ขาวบ้านนา ๔๓๒ นี้ จะงอกยาวหนีน้ำขึ้นไปได้เรื่อย ๆ บางต้นที่ลองดึงดูยาวเกือบ ๓ เมตรก็มี

ในฤดูทุ่งน้ำท่วม เหล่าปลาจากคลองน้อยใหญ่จะร่าเริงมาก มด ไส้เดือน ตั๊กแตน รวมทั้งยอดอ่อน ผล ฝัก ของพืชต่าง ๆ ที่ถูกน้ำท่วมจะกลายเป็นอาหารของพวกมัน แม้แต่ใบหญ้าพอเริ่มเน่าเสียก็เป็นอาหารของสัตว์ตัวเล็ก ๆ ซึ่งจะเป็นอาหารของลูกปลาที่อาศัยบริเวณนี้เป็นที่หลบภัยด้วยสภาพน้ำไม่ไหลแรงจนเกินไป  เมื่อน้ำเริ่มลด ลูกปลาที่โตพอดูแลตัวเองได้แล้วก็จะว่ายตามน้ำไปเติบโตในแม่น้ำใหญ่  ปลาน้ำจืดในประเทศไทยส่วนใหญ่พึ่งพาวงจรของสภาพแวดล้อมแบบนี้เพื่อสืบทอดเผ่าพันธุ์

ในทุ่งแห่งนี้ ผมเคยช้อนได้ลูกปลาดุกด้านทั้งฝูงเป็นร้อยตัวก่อนจะปล่อยพวกมันไป เคยเห็นฝูงลูกปลาแขยงข้างลายว่ายรวมตัวกันเป็นฝูงใหญ่ตามทางน้ำไหล ยังมีปลาซิวน้อยใหญ่ถึง ๑๐ ชนิด ปลาทุ่งขนาดใหญ่อย่างปลาช่อน ปลาชะโด ปลาตะเพียนขาว ปลากระสูบ รวมถึงปลาน้ำจืดไทยชนิดที่ผมว่าอร่อยที่สุดทั้งสองชนิดอย่างปลาหมอตะกรับกับปลาสลิด และอีกสารพัดปลา

“ปลาซิวสมพงษ์พ่อแม่พันธุ์อาศัยอยู่ในแหล่งน้ำแถวทุ่งนี้ พอถึงฤดูน้ำหลากก็จะเข้ามาวางไข่ในทุ่ง นาข้าวน้ำท่วมเป็นทั้งพื้นที่ปลูกอาหารให้คนและระบบนิเวศที่ดีมากสำหรับให้ปลาต่าง ๆ เข้ามาวางไข่ โดยเฉพาะปลาซิวสมพงษ์ ซึ่งจะจับคู่วางไข่ตามใต้ใบไม้วันละไม่มากนักแต่จะผสมพันธุ์กันเกือบตลอดฤดูกาลที่น้ำท่วมทุ่ง” ผมบรรยายโดยมีปลาซิวสมพงษ์ที่เพาะเองว่ายอยู่ในตู้ข้าง ๆ

บนท้องฟ้าวันนั้นเหยี่ยวดำนับพันตัวบินร่อนกินลมร้อนเป็นเกลียววนไปรอบทุ่ง เหยี่ยวดำว่าตัวใหญ่แล้ว แต่ในฝูงยังมีแร้งสีน้ำตาลหิมาลัยที่ตัวใหญ่กว่าอีกไม่รู้กี่เท่า บินวนร่อนอยู่ด้วย ตากล้องรีบตามแพนเก็บภาพเจ้าแร้งยักษ์นักเดินทางไกลที่มาเยี่ยมทุ่งพร้อมกับเรา

ในบึงบัวข้างหน้า ถึงแม้จะมองไม่เห็น แต่ผมก็รู้ว่ามีปลาซิวสมพงษ์และผองเพื่อนอีกมากมายอาศัยอยู่

ภาพที่เคยฝันในวันขึ้นเหนือล่องใต้เพื่อตามหาปลาชนิดนี้ และได้เห็นมันว่ายอยู่ในแหล่งน้ำธรรมชาติ เป็นจริงมาร่วม ๑๐ กว่าปีแล้ว แต่ทุกครั้งที่เห็น ทุกปีที่ไป ก็ยังคิดทุกครั้งว่า “มหัศจรรย์จริง ๆ”

ปลาซิวครีบแดง
(Rasbora rubrodorsalis)

“เฮ้ย ๆ พี่เขียวมาแล้ว ปลิงมาแล้ว” 

ผมหันหลังวิ่งน้ำกระจายกลับขึ้นฝั่ง เมื่อปลิงตัวใหญ่ยาวเป็นคืบว่ายน้ำพลิ้วตรงเข้าใส่หน้าผมที่เพิ่งเริ่มลงดำน้ำสำรวจปลาในพรุโต๊ะแดง จังหวัดนราธิวาส 

“ก็บอกแล้วว่าตรงน้ำตื้นมันมี  มาต๊ะ นั่งเรือออกไปตรงน้ำไหล ๆ หน่อย มันไม่อยู่ตรงนั้น” พี่เขียว ไกด์ท้องถิ่นอธิบาย

เรือไม้ลำเก่าผูกอยู่ที่ท่าเรือ น้ำตื้น ๆ ตรงนั้นออกสีชาและสีเข้มขึ้นเรื่อย ๆ จนเกือบเป็นสีโอเลี้ยงในจุดน้ำลึกเป็นลักษณะเฉพาะของป่าพรุ ซึ่งมีอยู่เพียงไม่กี่แห่งในประเทศไทย และพรุที่สมบูรณ์มีความหลากหลายทางชีวภาพสูงที่สุดก็ที่แห่งนี้ พรุโต๊ะแดง เจ้าของสโลแกน “ป่าเดียว น้ำเดียวในแดนดิน”

น้ำสีน้ำตาลเข้มเพราะกรดฮิวมิกและกรดแทนนิกที่ละลายออกมาจากซากพืชซึ่งทับถมเป็นชั้นหนาใต้น้ำ เราอาจคุ้นเคยกับกรดทั้งสองจากเครื่องดื่มและอาหารสีน้ำตาลอย่างชา กาแฟ ไวน์แดง โกโก้  นอกจากมีฤทธิ์ยับยั้งเชื้อโรคบางชนิดไม่ให้เติบโตแล้ว สารที่มีฤทธิ์เป็นกรดทำให้น้ำในป่าพรุเป็นกรดสูงกว่าน้ำอื่น ๆ ตามธรรมชาติในประเทศไทย จึงมีปลาชนิดที่ปรับตัวอาศัยอยู่เฉพาะในโลกสีน้ำตาลแห่งนี้เท่านั้น หลายชนิดไม่พบที่อื่นเลย อย่างปลากัดช้าง ซึ่งมีขนาดใหญ่ที่สุดของประเทศไทย ปลากริมแรด ปลาช่อนเข็ม ปลาหมอจำปะ ปลาเข็มงวง ชื่อปลาหลายชนิดนี้อาจคุ้นเคยและพบได้ที่อื่น แต่ที่พบในป่าพรุโต๊ะแดงเป็นชนิดเฉพาะจริง ๆ

ปลากัดช้าง (Betta pi)

ปลากะแมะ (Chaca bankanensis)

วันนั้นหลังจากนั่งเรือหลุดออกจากจุดน้ำตื้นและนิ่ง พี่เขียวพาผมไปปล่อยลงน้ำที่คลองย่อยสายหนึ่งซึ่งน้ำไหลค่อนข้างแรงและลึกสักหน่อย ด้วยสภาพสองฝั่งคลองค่อนข้างรกและเต็มไปด้วยไม้น้ำกับกิ่งไม้ล้ม นับเป็นการดำน้ำถ่ายภาพที่ต้องใช้สมาธิมาก

การดำน้ำในป่าพรุเป็นประสบการณ์ที่ใหม่มาก ผมจำไม่ได้เลยว่าเคยเห็นภาพใต้น้ำตามธรรมชาติของปลาจากป่าพรุที่ไหนมาก่อน ปลาที่เห็น ๆ กันจนคุ้นตาหลายชนิดก็เห็นในตู้ทั้งนั้น  อย่างฝูงที่กำลังว่ายผ่านหน้าผมไปตอนนี้คือปลาซิวข้างขวานใหญ่ นับเป็นปลาขนาดเล็กที่ถูกจับขายมากที่สุดชนิดหนึ่งในโลกก็ว่าได้ ผมเห็นปลาชนิดนี้ในร้านขายปลาทั้งในลอนดอน ซานฟรานซิสโก และโตเกียว ส่วนใหญ่ถูกจับมาจากคาบสมุทรมลายูทั้งฝั่งไทยและมาเลเซีย

นอกจากปลาซิวข้างขวานใหญ่แล้ว ปลาตัวเล็ก ๆ อีกหลายชนิดจากป่าพรุ โดยเฉพาะเหล่าปลาซิว เช่น ปลาซิวผอม ปลาซิวแถบทอง ปลาซิวฟ้า ปลาซิวเพชรน้อย รวมทั้งปลาแปลก ๆ อย่างปลาหมอจำปะ ปลาช่อนดำ ปลาผีพรุ ปลาค้อตาผี หรือปลาหน้าตาประหลาดเหมือนถูกรถทับอย่างปลากะแมะ ก็ถูกจับและส่งออกขายจำนวนมาก

แม้แต่พี่เขียวก็จับปลาเหล่านี้ขายเหมือนกัน เป็นอาชีพเสริมที่ทำหลังว่างจากการดูแลสวนผลไม้และสวนยาง

“โอ๊ย จับยังไงก็ไม่หมดหรอก อาจารย์ก็เห็น ว่ายกันเต็มคลอง” แกตอบเมื่อผมถามว่าจับเยอะ ๆ แล้วห่วงไหมว่ามันจะหมด ซึ่งจากงานวิจัยก็ระบุว่าอัตราการเกิดและรอดของปลาเล็ก ๆ พวกนี้ ถ้าแค่จับเพื่อป้อนตลาดปลาสวยงาม ไม่ทำให้ปลาหมดไป สิ่งเดียวที่ทำให้ปลาในป่าพรุหายไปก็คือวันที่ไม่มีป่าพรุอยู่แล้ว 

การศึกษาพันธุ์ปลาน้ำจืดไทยอย่างกว้างขวาง ตั้งแต่ในอดีตถึงปัจจุบัน ทำให้เรารู้จักปลาน้ำจืดในประเทศไทยแทบทุกชนิดแล้ว ปัจจุบันอัตราการค้นพบชนิดใหม่หรือรายงานใหม่ในประเทศไทยถือว่าน้อยมาก ๆ ปีหนึ่งไม่ถึง ๑๐ ชนิด และน่าจะลดลงเรื่อย ๆ  หนังสือเก่าแก่อย่าง The Fresh-water Fishes of Siam, or Thailand โดย Hugh M. Smith ซึ่งตีพิมพ์ตั้งแต่ปี ๒๔๘๘ ถือเป็นคัมภีร์ปลาน้ำจืดของไทยเล่มแรก ตามมาด้วยหนังสือชุด “ภาพปลา” ซึ่งตีพิมพ์โดยกรมประมง ประกอบด้วยรูปวาดสวยงามของหลวงมัศยจิตรการ ซึ่งทำงานเป็นผู้ช่วยดอกเตอร์สมิธอยู่หลายปี หนังสืออีกเล่มที่ผมใช้อ้างอิงตั้งแต่เริ่มต้นออกเดินทางสำรวจปลาน้ำจืดในประเทศไทย คือ คู่มือปลาน้ำจืด โดย ดร. ชวลิต วิทยานนท์ จัดพิมพ์โดยสำนักพิมพ์สารคดี จนกระทั่งผมได้ต่อยอดเขียนหนังสือ ปลาน้ำจืดไทย ในปี ๒๕๖๓ และพิมพ์ฉบับที่ ๒ ในอีก ๓ ปีต่อมา

ความหลากหลายทางชีวภาพของปลาน้ำจืดในประเทศไทยและเรื่องราวต่าง ๆ ของพวกเขาที่ผมนำพาทุกท่านไปมานี้ เป็นเพียงตัวแทนของปลาอีกมากมายที่ไม่อาจเอ่ยถึงได้หมด