สงครามเย็นคือภาวะตึงเครียดระหว่างมหาอำนาจสองขั้วที่ไม่ได้ทำสงครามขนาดใหญ่ต่อกันโดยตรง แต่ทำ “สงครามตัวแทน/สงครามร้อน (Proxy War/Hot War)” ที่รบกันจริงเฉพาะพื้นที่

ท้าวกะต่าย ดอนสะโสลิด นายกรัฐมนตรีลาว (คนขวาสุด) ใน ค.ศ. ๑๙๕๔  กำลังเจรจากับแขกต่างประเทศ

แต่ผู้คนก็มักลืมไปว่าห้วงเวลานั้นมี “สงครามร้อนขนาดย่อม” ซ้อนอยู่ในลาวด้วย

กรณีลาว ช่วงปลายสงครามโลกครั้งที่ ๒ รัฐบาลไทยภายใต้อิทธิพลคณะราษฎรสายพลเรือนนำโดย ปรีดี พนมยงค์ สนับสนุนขบวนการ “ลาวอิสระ” ที่นำโดยเจ้าเพ็ดชะลาดและกลุ่มคนลาวที่เข้ามาเคลื่อนไหวต่อต้านกองทัพญี่ปุ่นในภาคอีสานไปพร้อมกับขบวนการเสรีไทยในนาม “เสรีลาว” 

ช่วงที่ญี่ปุ่นกำลังจะแพ้สงคราม “รัฐบาลลาวอิสระ” อาศัยจังหวะที่ฝรั่งเศสยังไม่กลับเข้ามาในอินโดจีน ประกาศเอกราชในวันที่ ๑๒ ตุลาคม ค.ศ. ๑๙๔๕ ก่อตั้ง “พระราชอาณาจักรลาว” และพยายามติดต่อกับนานาชาติโดยเฉพาะกับไทย

ขณะที่ไทยกำลังพยายามไม่ให้ประเทศตกอยู่ในฐานะผู้แพ้สงครามจึงขัดใจฝ่ายพันธมิตรไม่ได้ เอกสารกระทรวงมหาดไทยจำนวนมากรายงานตรงกันว่า ระยะนี้ฝรั่งเศสฉวยโอกาสส่งทหารพลร่มมาลงตามจังหวัดริมน้ำโขงแล้วข้ามเข้าไปโจมตีเมืองต่าง ๆ ในลาวเพื่อยึดเป็นอาณานิคมอีกครั้ง รัฐบาลลาวอิสระต้านได้ไม่นานก็ต้องข้ามแม่น้ำโขงมาตั้งรัฐบาลพลัดถิ่นที่กรุงเทพฯ ใน ค.ศ. ๑๙๔๖

เมื่อเกิดรัฐประหารในไทย (พฤศจิกายน ๒๔๙๐/ค.ศ. ๑๙๔๗) จอมพล ป. พิบูลสงคราม กลับสู่อำนาจ ไทยก็ดำเนินนโยบายเข้าข้างโลกเสรีเต็มที่และไม่สนับสนุนรัฐบาลลาวอิสระ  ส่วนในลาว ฝรั่งเศสให้พระราชอาณาจักรลาวปกครองตนเองโดยเป็นส่วนหนึ่งของ “เครือรัฐฝรั่งเศส” และชักจูงให้ลาวอิสระกลับประเทศ

 แถลงการณ์ “รัฐบาลลาวต่อต้าน” 
นำโดยเจ้าสุพานุวง ค.ศ. ๑๙๕๓ 

รัฐบาลลาวอิสระในกรุงเทพฯ สลายตัวช่วงปลาย ค.ศ. ๑๙๔๙  กลุ่มแรกไปร่วมกับฝ่ายพระราชอาณาจักรฯ  ไรอัน วูล์ฟสัน-ฟอร์ด (Ryan Wolfson-Ford) นักประวัติศาสตร์ชาวอเมริกันเสนอใน “Forsaken Causes : Liberal Democracy and Anticommunism in Cold War Laos” วิทยานิพนธ์ระดับปริญญาเอก มหาวิทยาลัยวิสคอนซิน ว่านักการเมืองกลุ่มนี้ได้ “เปลี่ยนถ่ายอำนาจ/ปฏิวัติโดยสันติ” จากฝรั่งเศสผ่านการเลือกตั้งทั่วไปที่จัดใน ค.ศ. ๑๙๕๑ โดยคนกลุ่มนี้กลายมาเป็นนักการเมืองที่บริหารประเทศแทบทั้งหมด โดยคนกลุ่มนี้เชื่อว่าการได้เอกราชอย่างค่อยเป็นค่อยไปจากฝรั่งเศส เป็นหนทางที่ดีกว่าแนวทางของเจ้าสุพานุวง

นักประวัติศาสตร์จัดคนกลุ่มนี้ว่าเป็น “ฝ่ายขวา”

แต่กลุ่มที่ไม่เห็นด้วย นำโดยเจ้าสุพานุวง แยกตัวไปเคลื่อนไหวในนาม “แนวลาวอิสระ” (ต่อมาคือ “ขบวนการปะเทดลาว”) ได้ความช่วยเหลือจากเวียดมินห์ที่ทำสงครามต่อต้านฝรั่งเศสในเวียดนาม

แกนนำสำคัญอย่างเจ้าสุพานุวง และ พูมี วงวิจิด มองว่า ลาวยังไม่ได้รับเอกราชที่แท้จริงยังอยู่ใต้ฝรั่งเศสที่เป็น “จักรวรรดินิยม/จักรพรรดินิยม” (Imperialist)

นักประวัติศาสตร์เรียกกลุ่มนี้ว่า “ฝ่ายซ้าย” หรือ “คอมมิวนิสต์”

คณะกรรมการศูนย์กลางแนวลาวอิสระ ฝ่ายที่แยกตัวไปต่อต้านรัฐบาลเวียงจันทน์ นำโดยเจ้าสุพานุวง ใน ค.ศ. ๑๙๕๐

หนังสือ ในความทรงจำของ พูมี วงวิจิด ระบุว่า การกระทำของฝ่ายขวาเท่ากับ “ยอมจำนน” ต่อฝรั่งเศส ส่วนความช่วยเหลือจากเวียดมินห์นั้น “ทำให้กำลังปฏิวัติของเราเข้มแข็งขึ้นอีก” และเป็น “ความสามัคคีลาว-เวียดนาม ที่ร่วมกันสร้างขึ้นด้วยเลือดเนื้อ” ส่วนที่ต้องดึงทหารเวียดมินห์มาช่วย เขาอธิบายว่า “มีพลเมืองเพียงครึ่งประเทศเท่านั้นที่รักชาติ กล้าเสียสละลุกขึ้นปลดปล่อยชาติ จึงมีกำลังไม่พอ...”

แน่นอนว่าฝ่ายพระราชอาณาจักรฯ มองว่าการที่เจ้าสุพานุวงดึงเวียดมินห์ สหภาพโซเวียต และลัทธิคอมมิวนิสต์เข้ามา ก็ถือเป็น “จักรวรรดินิยม” อีกรูปแบบหนึ่ง

ไรอันยังมองว่าปมในอดีตที่มีอยู่แล้วคือ ในยุคอาณานิคมฝรั่งเศสจัดคนลาวเป็นประชากรชั้นรอง (จากเวียดนาม) นำคนเวียดนามจำนวนมากเข้ามาทำงานในลาว ดังนั้นการที่เจ้าสุพานุวงติดต่อกับเวียดมินห์ ก็ไปเร่งความรู้สึกด้านลบของฝ่ายพระราชอาณาจักรฯ ต่อคอมมิวนิสต์ให้ทวีคูณ ด้วยมันไปย้ำความเชื่อที่ว่า “ลาว” กำลังจะโดนเวียดมินห์ (เวียดนาม) “กลืนชาติ”

การต่อต้านคอมมิวนิสต์จึงเกิดขึ้นโดยที่ไม่ต้องรอสหรัฐอเมริกาเข้ามาปลูกฝังแต่อย่างใด เพียงแต่มุมมองนี้ทำให้ทั้งรัฐบาลพระราชอาณาจักรฯ (ฝ่ายขวา) และสหรัฐฯ ที่มาทีหลัง เข้ามาอยู่ฝ่ายเดียวกันโดยบังเอิญ

สงคราม “ชิงชาติลาว” เพื่อการสร้างชาติตามวิถีที่แต่ละฝ่ายเชื่อ เริ่มขึ้นท่ามกลางฉากเหล่านี้

สมาชิก ๑๖ คนของขบวนการปะเทดลาวที่ถูกรัฐบาลพระราชอาณาจักรฯ ขังที่คุกโพนเค็ง ใน ค.ศ. ๑๙๕๙ ภายหลังหลบหนีออกไปได้

ที่สำคัญคือส่วนขยายของสนธิสัญญานี้ยอมรับเอกราชของลาว กำหนดให้แขวงพงสาลีและแขวงซำเหนือ ซึ่งอยู่ด้านทิศตะวันออกเฉียงเหนือติดกับเวียดนาม เป็นเขตที่ทหารฝ่ายปะเทดลาวถอยเข้าไปอยู่ได้ และกำหนดให้ต้องรวมเข้ากับพระราชอาณาจักรลาวในระยะต่อไป

ความพยายามปรองดองเกิดขึ้น ตัวแทนฝั่งปะเทดลาวคือ เจ้าสุพานุวง และ พูมี วงวิจิด เข้าร่วมคณะรัฐมนตรี (ครม.) ของรัฐบาลผสมชุดแรกที่นำโดยเจ้าสุวันนะพูมา (ฝ่ายเป็นกลาง) แต่การรวมกองกำลังฝ่ายปะเทดลาวกับกองทัพแห่งชาติและการรวมสองแขวงล้มเหลว แม้มีการเลือกตั้งในเขตรัฐบาลและเขตปะเทดลาวตามมา (เลือกตั้ง ค.ศ. ๑๙๕๖ ให้สิทธิกับผู้หญิงและผู้มีอายุ ๑๘ ปีขึ้นไปอย่างกว้างขวาง) จนฝ่ายปะเทดลาวในนาม “แนวลาวฮักซาด” ได้ตัวแทนในสภา ฯลฯ สถานการณ์ก็ไม่ดีขึ้น

รัฐบาลผสมชุดแรกที่มีเจ้าสุวันนะพูมาเป็นนายกฯ ล้มลง ด้วยหลังเลือกตั้ง จำนวน สส. ในสภาเพิ่มขึ้น และรัฐบาลก็มีเสียงไม่พอในรัฐสภา ในขณะที่ฝ่ายค้านรวมถึงปะเทดลาวมีเสียงพอจนสามารถเปิดอภิปรายไม่ไว้วางใจได้ นอกจากนี้ความพยายามเอาคนฝ่ายปะเทดลาวมาเป็นรัฐมนตรีก็ถูกคัดค้านจากกลุ่มอนุรักษนิยม ในที่สุดเจ้าสุวันนะพูมาก็ลาออกในเดือนกรกฎาคม ค.ศ. ๑๙๕๘

ผุย ซะนะนิกอน นายกฯ ใหม่ ที่ย้อนมาดำรงตำแหน่งอีกครั้ง ดำเนินนโยบายแข็งกร้าวกับฝ่ายคอมมิวนิสต์ รัฐบาลใหม่ไม่มีตัวแทนฝ่ายปะเทดลาวร่วม ครม.  ในชนบท ปะเทดลาวกลับมาทำสงครามกับรัฐบาลอีกครั้ง  พอเข้าสู่เดือนกันยายน นายกฯ ผุยสั่งจับเจ้าสุพานุวง และ พูมี วงวิจิด ขณะที่ทหารปะเทดลาวและเวียดมินห์รุกเข้าสู่ลาวกลางจนทำให้รัฐบาลต้องประกาศภาวะฉุกเฉิน

การหย่อนบัตรเลือกตั้ง สส. เพิ่มเติม นครหลวงเวียงจันทน์  ค.ศ. ๑๙๕๘ เป็นครั้งแรกที่สตรีลาวมีสิทธิเลือกตั้ง

ปลาย ค.ศ. ๑๙๕๙ เรื่องซับซ้อนขึ้นอีก นายพลจัตวา พูมี หน่อสะหวัน ในนามคณะกรรมการป้องกันผลประโยชน์แห่งชาติ (Committee for Defense of National Interests - CDNI) ซึ่งต่อต้านการนำคอมมิวนิสต์เข้าร่วมรัฐบาล นำกลุ่มทหารหนุ่มในกองทัพทำรัฐประหาร แต่พระเจ้าสีสะหว่างวัดทะนา เจ้ามหาชีวิตพระองค์ใหม่ ตัดสินพระทัยเข้าแทรกแซง

เจ้ามังคลา สุวรรณภูมา เขียนใน เบื้องหลังเหตุการณ์ล้มล้างราชวงศ์ลาว จากความทรงจำของเจ้ามังคลา สุวรรณภูมา ว่า “...ทรงบัญชาไม่ให้ทหารเข้ามาร่วมคณะรัฐบาล” ผลคือ นายกฯ ใหม่เป็นคนจากสภาราชมนตรี (องคมนตรี) คือ กุ อะไพ แต่ประนีประนอมให้นายพลพูมีเป็นรัฐมนตรีป้องกันประเทศ

ที่น่าสนใจคือนายพลพูมีสร้างพรรค “ปะซาสังคม” ขึ้น จนกลายเป็นพรรคทหารที่ครองเสียงข้างมาก เหลือพรรคอื่นในสภาเพียงพรรคเดียวคือ “ลาวรวมลาว” ของเจ้าสุวันนะพูมา ทั้งนี้ภายใต้อิทธิพลนายพลพูมี การเจรจากับปะเทดลาวไม่อยู่ในนโยบาย  หนังสือพิมพ์ ลาวฮักสาซาด กระบอกเสียงของ CDNI ระบุว่า “การล่าอาณานิคมยังไม่จบสิ้น มันยังพยายามกลับมาในรูปแบบอื่น...โดยคนที่เคยอยู่ในอาณานิคมเอง” (ลาวฮักสาซาด, ๑๙ ตุลาคม ค.ศ. ๑๙๕๙) ซึ่งสื่อถึงปะเทดลาวกับเวียดมินห์ที่กลับมาล่าอาณานิคมในรูปแบบใหม่

แต่หลังจากนั้นนายกฯ กุลาออกเพราะคุมสถานการณ์ไม่ได้รัฐสภาเลือกเจ้าสมสนิท วงกตรัตนะ เป็นนายกฯ มีการเลือกตั้งทั่วไปครั้งใหม่ในเดือนเมษายน ค.ศ. ๑๙๖๐

ในห้วงความวุ่นวาย พูมี วงวิจิด ซึ่งถูกจับกุมระบุว่า เขาและเพื่อนแปดคนหนีออกจากคุกได้สำเร็จในวันที่ ๒๕ พฤษภาคม ค.ศ. ๑๙๖๐ และไม่ไว้วางใจ “ฝ่ายเวียงจันทน์” มากยิ่งขึ้น ทั้งยังมองว่าการเลือกตั้งที่เกิดขึ้นกีดกันคนปะเทดลาวมิให้ได้รับเลือกแม้แต่คนเดียว

จุดเปลี่ยนสำคัญมาถึงในช่วงต้นเดือนสิงหาคม เมื่อ ร.อ. กองแล วีระสาน ผู้บังคับกองพันทหารพลร่มที่ ๒ อาศัยจังหวะฝึกซ้อมทางทหารที่ได้รับการสนับสนุนจากสำนักงานข่าวกรองกลางแห่งชาติสหรัฐฯ (Central Intelligent Agency - CIA) ทำรัฐประหารจริงในเวียงจันทน์ในวันที่ ๙ สิงหาคม

การรัฐประหารของร้อยเอกกองแลสร้างความตกตะลึงให้ค่ายโลกเสรี กระทั่ง CIA ก็ไม่ทราบเบาะแส ฝ่ายปะเทดลาวก็เดาเจตนาของเขาไม่ได้ เจ้ามังคลาเล่าว่า การรัฐประหารครั้งนี้แปลกประหลาดมาก เพราะหลังยึดเมืองได้ร้อยเอกกองแลก็ไป “ยืนประท้วงหน้าสภานิติบัญญัติแห่งชาติ” แสดงความขุ่นเคืองต่อ “นายพลพูมี” ประณามการคอร์รัปชัน “ทวงเงินเดือนนายทหารในสังกัดของตน” ประกาศความจงรักภักดีต่อเจ้ามหาชีวิต แล้วบอกว่า “เป็นกลางต่อสภาแห่งชาติ” คือไม่ยุบสภา

ร้อยเอกกองแลยังขอพบประธานสภา (เจ้าสุวันนะพูมา) ที่ไม่ทราบเหตุการณ์และหาทางแก้ปัญหา ในที่สุดสภา “ลงมติไม่ไว้วางใจ” ปลดเจ้าสมสนิท เสนอให้เจ้าสุวันนะพูมาเป็นนายกฯ คนใหม่ (ดำรงตำแหน่งรอบที่ ๓)

แน่นอนว่านายพลพูมีต่อต้านการกระทำของร้อยเอกกองแล ความพยายามของเจ้าสุวันนะพูมาที่เชิญนายพลพูมีเข้าร่วมรัฐบาลจึงไม่ได้ผล นายพลพูมีมารวมกำลังทหารอยู่ที่แขวงสะหวันนะเขตทางภาคใต้ โดยมี สส. ลาวส่วนหนึ่งตามลงมา

เกิดภาวะลาวเหนือ-ลาวใต้ขึ้นโดยปริยาย

รัฐบาลไทยจับตาสถานการณ์อย่างใกล้ชิดและสั่งปิดพรมแดนทั้งหมดจนเกิดการขาดแคลนอาหารและสินค้าในลาว ต้นเดือนธันวาคมสถาน-การณ์ยิ่งตึงเครียด เมื่อสหภาพโซเวียตส่งเครื่องบินขนส่งยุทธปัจจัยและอาหารมาที่เวียงจันทน์ ทำให้ภาพของเจ้าสุวันนะพูมาและร้อยเอกกองแลที่เรียกตนเองว่าเป็นกลาง โน้มเอียงไปทางฝ่ายปะเทดลาวและคอมมิวนิสต์มากขึ้น

จอมพล สฤษดิ์ ธนะรัชต์ หัวหน้าคณะปฏิวัติของไทย กล่าวสุนทรพจน์ในวันที่ ๒๑ กันยายน ว่ารัฐบาลลาวใต้เงาของร้อยเอกกองแลมี “...ความคิดเห็นแบบคอมมิวนิสต์ทุกอย่าง...” โดยอธิบายว่าไทยไม่ต้องการยุ่งกับกิจการเพื่อนบ้าน แต่กรณีลาว “พิเศษ...เนื่องจากประเทศทั้งสองมีพรมแดนติดต่อกันอย่างยืดยาว ประชาชนเป็นเชื้อชาติเดียวกัน มีภาษา ศาสนา ขนบประเพณี และรูปร่างผิวพรรณอย่างเดียวกัน” ดังนั้นเหตุที่เกิดกับลาวจะ “กระทบกระเทือนถึงประเทศไทยโดยไม่สามารถจะหลีกเลี่ยงได้” ทั้งยังย้ำว่ารัฐประหารของร้อยเอกกองแลกระทบไทย “อย่างแรง” เพราะไทยถูกกล่าวหาว่าแทรกแซงลาว สนับสนุนนายพลพูมี (ญาติจอมพลสฤษดิ์) ที่สำคัญคือคอมมิวนิสต์ในไทย “กำเริบเสิบสานขึ้นมาเป็นอันมาก”

จอมพลสฤษดิ์มองว่าถ้าปล่อยให้คอมมิวนิสต์ควบคุมลาว “อันตรายจะมีขึ้นแก่ประเทศไทย” ก่อนจะปิดท้ายว่าถ้าลาวตกอยู่ในมือคอมมิวนิสต์ ไทยจะ “ป้องกันประเทศชาติทุกวิถีทาง...”

ทั้งนี้ บิลล์ แลร์ เข้ามาทำงานในไทยตั้งแต่ ค.ศ. ๑๙๕๑ ต่อมาเข้ารับราชการกับทางการไทย ได้รับยศร้อยตำรวจเอก แต่งงานกับคนไทย มีส่วนวางรากฐานหน่วยตำรวจพลร่มพิเศษ “พารู” (PARU - Police Aerial Resupply Unit) ซึ่งทำงานจัดตั้งชาวเขาต่อต้านกลุ่มค้ายาเสพติดและกองกำลังนอกกฎหมายในพื้นที่ห่างไกล

พันเอกสายหยุดกับแลร์เริ่มต้นภารกิจด้วยการสำรวจสถานการณ์ในลาวแล้วร่าง “โครงการลับ” ขออาสาสมัครจากสามเหล่าทัพและตำรวจเข้าไปปฏิบัติการในลาว โดยงบประมาณทั้งหมดได้จาก CIA

เพื่อตัดความเกี่ยวข้องกับรัฐบาล เขากำหนดว่าเจ้าหน้าที่ที่อาสาไปต้องทำหนังสือลาออกจากราชการไว้ เผื่อกรณีถูกจับ นอกจากนี้ “ข้าพเจ้าได้กำหนดระบบชื่อรหัส (โค้ด) เพื่อเรียกเจ้าหน้าที่ไทย ลาว และอเมริกันที่เกี่ยวข้อง...” อันเป็นที่มาของ “นามแฝง” ของนายทหารไทยหลายคนที่รบในลาว

ต่อมาจึงตั้ง บก. ๓๓๓ ควบคุมการทำงานภาคสนาม โดยเลขตัวแรกมาจาก “สธ. ๓” กรมยุทธการทหารบก เลขตัวที่ ๒ กับ ๓ มาจากเลขตัวแรกของวันเกิดกับเดือนเกิดของพันเอกสายหยุด (๓๐ มีนาคม)

นอกจากนี้ยังขอตั้ง “ค่ายสฤษดิ์เสนา” ที่อำเภอวังทอง จังหวัดพิษณุโลก เพื่อใช้เป็นที่เตรียมกำลังและวางกำลังผสมพลร่มทหารตำรวจไว้ที่รอยต่อจังหวัดพิษณุโลก เพชรบูรณ์ เลย เพื่อปรามการเคลื่อนไหวของคอมมิวนิสต์ในพื้นที่ โดยค่ายนี้ยังรับหน้าที่ฝึกทหารลาวที่ “แอร์อเมริกา” (Air America/สายการบินเอกชนที่ตั้งขึ้นเพื่อปกปิดและทำกิจกรรมทางทหารแทนกองทัพอากาศสหรัฐฯ ในลาว) ส่งมาลงในสนามบินลับด้านหลังค่าย

แผนที่ทุ่งไหหินและเครือข่ายเส้นทางที่สำคัญโดยรอบ ปรับปรุงจากแผนที่ในหนังสือ สงครามลับในลาว Secret War in Laos เขียนโดย พล.อ. สายหยุด เกิดผล

แลร์นำข้อเสนอกลับไปคุยกับหน่วยเหนือและพิมพ์โครงการออกมา ๑๘ หน้ากระดาษ เป็นจุดเริ่มต้นของปฏิบัติการ “โมเมนตัม” (Operation Momentum) ที่มีหลักว่าไม่ต้องการให้มีทหารอเมริกันเข้ามาเกี่ยวข้อง ไม่จมปลักกับสนามรบแบบในคาบสมุทรเกาหลี ต้องการยึดพื้นที่ให้ได้มากที่สุด เพื่อเตรียมไว้สำหรับเปิดการเจรจา

แลร์มองว่าชาวม้งต้องการสู้และมีศักยภาพการรบสูงอยู่แล้ว โดยเฉพาะการก่อกวนแนวหลังข้าศึก ต่อมา CIA ยอมทำตามข้อเสนอของแลร์โดยให้คนไทย (พารู) ทำหน้าที่ที่ปรึกษานายพลวังเปาและฝึกสอนคนม้ง ขณะที่อเมริกันแนะแนวการทำงานในภาพรวม สนับสนุนค่าใช้จ่ายและอาวุธที่ส่วนมากเป็นของยุคสงครามโลกครั้งที่ ๒ เพื่อที่จะได้ไม่ถูกสงสัยเพราะมีตกค้างในพื้นที่จำนวนมาก

มีการส่งชาวม้งระดับผู้นำ ๒๐ คนที่เสร็จสิ้นจากการฝึกรอบแรกในพื้นที่ ๓๐๐ คน ไปฝึกพิเศษที่หัวหินเกี่ยวกับการใช้วิทยุและหลักสูตรผู้นำ ไม่นาน CIA ก็เริ่มส่งอาวุธมาทิ้งในจุดที่กำหนดไว้ในเชียงขวางคือบ้านผาขาว สถานที่ที่นายพลวังเปาใช้ฝึกทหารม้งและคาดว่าทหารปะเทดลาวจะเข้าโจมตี  ที่นี่เองทหารม้งที่สำเร็จการฝึกชุดแรกผ่านการทดสอบด้วยการซุ่มโจมตีทหารปะเทดลาว

พล.ต.ต. นคร ศรีวณิช อดีตผู้บังคับการค่ายนเรศวร จดคำให้การของพารู (ตำรวจ) คือเจิดจำรัส จิตต์การุณ ถึงการต่อสู้ของพารูไทยชุดหนึ่งบนฐานที่เมืองงาด (ห่างชายแดนลาว-เวียดนาม ประมาณ ๙ กิโลเมตร) ว่า พารูไทยและม้งจำนวน ๕๑ คน ต้องตั้งรับข้าศึกถึงประมาณสองกองพัน จนพารูไทยเสียชีวิตสามคน ทหารม้งเสียชีวิตหกคน ส่วนที่เหลือหลบออกจากฐานมาได้

กรณีที่น่าสนใจคือ “ทีม O” (มีการตั้งชื่อทีมพารูที่ส่งเข้าไปตามตัวอักษรภาษาอังกฤษ) ในเมืองเชียงแดดที่ไปฝึกการรบให้ทหารม้งและชาวเขาเผ่าอื่น (ลาวเทิง) แต่ในเดือนพฤษภาคม ร้อยเอกสมบูน นายทหารลาวเทิงที่ควบคุมหน่วยทหารนั้น เปลี่ยนฝ่ายและเข้าปล้นฝ่ายเดียวกันโดยส่งกำลัง ๕๐ นายเข้าตีฐานที่พารูไทยอยู่จนพารูเสียชีวิตสามคน อีกสองคนถูกจับเป็นเชลย

ยังมีเบาะแสการทำงานของเจ้าหน้าที่ไทยอีกใน ผลาญชาติฯ ที่เล่าถึงบทบาทพารูไทย ๑๐ คนที่บ้านป่าดง (Pa Dong) กองบัญชาการของนายพลวังเปา (เวลานั้น) ที่เตือนท่านนายพลให้ถอนตัวจากเมืองก่อนที่หน่วยทหารปะเทดลาวจะบุกไม่นาน 

ตอนนี้พารูไทยที่ทำงานอยู่ในลาวเพิ่มขึ้นเป็น ๑๐๐ คน และการปฏิบัติการของกองโจรม้งก็ได้ผลในหลายพื้นที่

สหรัฐฯ และฝ่ายขวาในลาว
ระแวงการปฏิบัติตาม
สนธิสัญญานี้ ขณะที่ไทย
กังวลว่าคอมมิวนิสต์
จะมีอิทธิพลใน ครม. ลาว

ในที่สุดเจ้าบุนอุ้มก็ตัดสินใจเข้าร่วมเจรจาลาวสามฝ่ายในนครเจนีวา ประเทศสวิตเซอร์แลนด์ แม้ว่านายพลพูมีจะยังคัดค้านและต้องการให้สหรัฐฯ ช่วยเหลือทางการทหารเพื่อแก้ปัญหามากกว่า โดยมีการทำ “สนธิสัญญาเจนีวา ค.ศ. ๑๙๖๒” และข้อตกลงว่าด้วยความเป็นกลางของลาว (Declaration on the Neutrality of Laos) ในวันที่ ๒๓ กรกฎาคม มีทั้งหมด ๑๔ ชาติ (รวมถึงไทย) รับรอง

ผลจากสนธิสัญญานี้ทำให้เกิด “รัฐบาลผสมชุดที่ ๒” ที่มีเจ้าสุวันนะพูมารับตำแหน่งนายกฯ อีกเป็นรอบที่ ๔ โดยแผนงานคือให้โควตาทุกฝ่ายใน ครม. รวมกองกำลังฝ่ายซ้าย (ปะเทดลาว) ฝ่ายเป็นกลาง (สุวันนะพูมา, กำลังของร้อยเอกกองแล) และฝ่ายขวา (เจ้าบุนอุ้ม, นายพลพูมี) เข้าในกองทัพแห่งชาติ ถอนทหารต่างชาติออกจากลาว และลาวต้องไม่เข้าร่วมกับสนธิสัญญาทางทหารใด ๆ

สหรัฐฯ และฝ่ายขวาในลาวระแวงการปฏิบัติตามสนธิสัญญานี้ ขณะที่ไทยกังวลว่าคอมมิวนิสต์จะมีอิทธิพลใน ครม. ลาว บันทึกของเจ้ามังคลาเล่าว่า เหตุการณ์ที่บิดาร่วมมือกับร้อยเอกกองแลและฝ่ายปะเทดลาวหนนี้ทำให้เข้มแข็งด้านกำลังทหาร แต่ก็แลกด้วยการ “หลับหูหลับตาไปกับพวกเวียต (นาม)...” ในภายหลัง เจ้าสุวันนะพูมา กล่าวกับ เอเวอเรลล์ แฮร์ริแมน (Averell Harriman) ทูตพิเศษที่ประธานาธิบดีเคนเนดีส่งมาพบเพื่อเจรจาไม่ให้คอมมิวนิสต์ได้ตำแหน่งรัฐมนตรีกระทรวงสำคัญว่า การที่เขารับความช่วยเหลือจากสหภาพโซเวียตช่วงที่ถูกนายพลพูมีตีโต้นั้น เพราะเขามองว่าอเมริกัน “ละทิ้งการสนับสนุน” แต่เขาก็ยินดีที่จะรับความช่วยเหลือจากสหรัฐฯ อีกครั้ง เพราะเขามองว่าคอมมิวนิสต์นั้นคือ “ฝ่ายตรงข้าม”

เอกสารกระทรวงการต่างประเทศสหรัฐฯ ที่ถูกปลดชั้นความลับจำนวนหนึ่งให้ข้อมูลว่า ในกรณีสัญญาถูกละเมิด สหรัฐฯ ยังเตรียมแผนไว้ เช่น ใช้กำลังทหารไทย อเมริกัน และเวียดนามใต้ บุกยึดภาคใต้ของลาวเอาไว้ ซึ่งจะทำให้ป้องกันไทยและเวียดนามใต้ได้

อีกกรณีคือแบ่งลาวเป็นตะวันตกและตะวันออกด้วยการส่งทหารองค์การสนธิสัญญาป้องกันภูมิภาคเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ หรือซีโต (Southeast Asia Treaty Organization - SEATO) ยึดเมืองใหญ่ริมฝั่งแม่น้ำโขงแล้วเจรจาในภาวะที่มีแต้มต่อทางทหาร

แต่แผนการเหล่านี้ไม่ได้ถูกนำมาใช้

ปลายเดือนเมษายน เจ้าสุวันนะพูมาขอให้สหรัฐฯ เริ่มทิ้งระเบิดในลาว โดยประธานาธิบดีลินดอน บี. จอห์นสัน วางหลักกับที่ปรึกษาว่า เป้าหมาย “ต้องได้รับการอนุมัติจากรัฐบาลลาว”

ไรอันชี้ว่า ผู้อนุมัติและตัดสินใจเรื่องทิ้งระเบิดในลาว นอกจากอเมริกัน ที่ขาดไม่ได้คือเจ้าสุวันนะพูมา “ซึ่งจะเป็นคนให้ค่า ตีความ และอนุมัติเป้าหมายโจมตี” แต่นายกฯ ได้ขอให้เรื่องนี้เป็นความลับ ซึ่งวิเคราะห์ได้ว่า หากเปิดเผย เครดิตความเป็นกลางของเขาจะหมดไปทันที และเขาจะไม่สามารถเป็น “คนกลาง” ทางการเมืองได้อีก  อย่างไรก็ตามปฏิบัติการทางอากาศก็มีปัญหาทิ้งระเบิดผิดฝ่าย ปฏิบัติการนอกเหนือขอบเขต ฯลฯ ซึ่งสร้างปัญหาระหว่างนายกฯ ลาวกับสถานทูตสหรัฐฯ ในเวียงจันทน์ตลอดเวลา

มิถุนายน ค.ศ. ๑๙๖๔ ไทยทำโครงการ ๐๐๘ (Project 008) เตรียมกองร้อยปืนใหญ่ใช้ชื่อว่า SUNRISE (SR-อาทิตย์อุทัย) เพื่อส่งเข้าไปป้องกันเมืองสุย เมืองยุทธศาสตร์ในทุ่งไหหินที่ควบคุมเส้นทางระหว่างเวียงจันทน์ หลวงพระบาง ทุ่งไหหิน

หน่วยปืนใหญ่นี้จะมีทั้งหมดถึงแปดผลัด

พล.อ. บัญชร ชวาลศิลป์ นายทหารปืนใหญ่ที่ศึกษาเรื่องสงครามลับ นำเสนอบันทึกความทรงจำของทหารปืนใหญ่กองร้อย SR ใน ๒๕๐๓ สงครามลับ สงครามลาว ถึงการรบของ SR1 จากปากคำ ร.ท. เกรียงไกร นุชภักดี (ชื่อรหัส “สิงห์”) รองผู้บังคับกองร้อย SR1 ว่า SR1 มีปืน ๑๐๕ มม. หกกระบอก เดินทางจากนครราชสีมาอันเป็นที่ตั้งโดยไม่ได้รับแจ้งว่าสนามรบคือที่ใด เมื่อถึงเมืองสุยก็ตั้งฐานที่ “บ้านค่าย” ช่วงแรกพวกเขาประสบปัญหาไม่มีวิทยุสนาม การติดต่อระหว่างฐานย่อยต้องใช้เชือก โดยวางที่ตำแหน่งหัวหน้าชุดระวังป้องกันแปดชุด รวมปลายเชือกทั้งแปดมาที่ส่วนกลาง ใช้การ “กระตุกเชือก” ส่งสัญญาณที่ตกลงกันไว้  ส่วนการรบ พวกเขาถูกสั่งให้เริ่มยิงทั้งที่ยังสร้างฐานไม่เสร็จ ผลคือ “ถูกข้าศึกยิงปืนใหญ่ตอบโต้มาราวห่าฝน” จนเกิดความวุ่นวาย เพราะบังเกอร์ยังขุดไม่เสร็จ กำลังพลส่วนมากไปหลบในบังเกอร์ศูนย์อำนวยการยิงที่ทำเสร็จก่อนจนทำให้ “สิงห์” ถูกทับอยู่ในบังเกอร์

อย่างไรก็ตามศัตรูเข้าใจผิดว่าหน่วยปืนใหญ่นี้จะละลาย (ถูกทำลายทั้งหมด) หรือเสียหายหนักจึงประมาท ทำให้ SR1 ยิงทำลายปืนข้าศึกได้ถึง ๑๔ กระบอก ทั้งนี้ภารกิจ SR1 ยังรวมถึงการฝึกสอนทหารปืนใหญ่ของกองทัพแห่งชาติลาวด้วย 

อยู่ได้ราว ๗ เดือนก็มีการส่ง SR2 เข้าไปทดแทน

เฉลียว เสหิน ชาวจังหวัดเชียงราย ทหารผ่านศึก เล่าถึงการตัดสินใจของทหารประจำการที่ไปรบช่วงนี้ว่า เขาไปกับ “กองพันที่ ๗” (สันนิษฐานว่าเป็น SR7) ขณะมียศสิบเอกในปี ๒๕๑๒/ค.ศ. ๑๙๖๙ ว่า ที่ไปเพราะ “เงินเดือนทหารน้อย (๑๗๕ บาทต่อเดือน) แต่ไปรบได้ ๑,๘๐๐ บาทต่อเดือน ตอนสมัครอยากไปรบเวียดนาม แต่เขาบอกนาทีสุดท้ายว่าจะส่งไปลาว ผมก็ไม่ได้ลังเล”

โดยระบุว่าเขารู้เพียง “ฝรั่งจ้างไปรบ”

เฉลียวถูกส่งไปฝึกที่กาญจนบุรี ๘ เดือนท่ามกลางข่าวทหารไทยจำนวนมากตายในลาว จนมีเพื่อนหลายคนไม่อยากไป โดยเมื่อไปลงที่สนามบินล่องแจ้ง เขาถูกส่งไป “ภูพันเก้า” หนึ่งในจุดยุทธศาสตร์ขอบทุ่งไหหินทันที โดยลักษณะการรบคือ “ยิงปืนใหญ่ใส่กัน เสียงปืนเหมือนเสียงฟ้าร้อง บางทีกระสุนปืนใหญ่ข้าศึกก็ลอยข้ามหัวไป ต้องกระโดดลงหลุมบุคคลก็มี”

ลักษณะสนามรบของกองร้อย SR คือ กำลังหลักจะประจำอยู่ที่เมืองสุย มีการส่งกำลังออกไปลาดตระเวนและรักษาพื้นที่ โดยจะผลัดเปลี่ยนหน่วยใหม่เข้าไปทุกปี (จนถึง ค.ศ. ๑๙๗๑)

ครั้งหนึ่งฐานที่เฉลียวเฝ้าระวังแตก “ประมาณ ปี ๒๕๑๓ ผมไปอยู่ที่เนินแห่งหนึ่งใกล้เส้นทางโฮจิมินห์ ข้าศึกเอารถถังมายิงถล่มยอดดอยจนต้องตีแหวกหนีออกไปทางด้านตะวันตก” หลังจากนั้นเขาต้องใช้เวลา ๑๓ วันในป่า จนไปพบกับกองกำลังไทยจึงกลับฐานได้ในสภาพสะบักสะบอม

อ่านต่อ EP. 02