ฉันยืนมองผืนดินขทิรวัน เห็น “พระศานติตารามหาสถูป” อยู่ไกล ๆ  หากเปลี่ยนภูเขาด้านหลังเป็นเทือกเขาหิมาลัยคงเสมือนว่าตอนนี้ฉันอยู่นครลาซาในทิเบต

“ขทิรวัน” ศูนย์ปฏิบัติภาวนาแบบพุทธวัชรยาน มูลนิธิพันดารา ตั้งอยู่ที่อำเภอหัวหิน จังหวัดประจวบคีรีขันธ์ พื้นที่ไม่กว้างแต่มีความยาวแนวลึก ช่วงด้านหน้าซึ่งติดถนนเป็นส่วนของโรงอาหาร ห้องภาวนา โถงพระพุทธรูป และห้องพักของผู้มาปฏิบัติจำนวนหนึ่ง ด้านหน้าและด้านหลังของขทิรวันมีบ่อน้ำขนาดใหญ่กว้างเกือบเท่าความกว้างของพื้นที่คั่นแบ่งสัดส่วนชัดเจน

ด้านหลังบ่อน้ำมี “พระสถูปมนตร์” รูปทรงเหมือนกระโจมขนาดใหญ่ประกอบด้วยการเรียงชั้นของผืนผ้าหลากหลายสีไล่สลับกันขึ้นไปจนถึงยอด มีบทสวดภาษาทิเบตอยู่ตลอดผืนผ้า ชวนให้นึกถึงธงมนตร์ที่ผูกโยงตามอาคารบ้านเรือนในตัวเมืองทิเบต ตลอดจนบนเทือกเขาสูงลิบที่ชวนให้เกิดความสงสัยว่าคงไม่มีมนุษย์คนใดจะขึ้นไปผูกธงได้ไกลในที่สูงชันเช่นนั้นหากไม่มีศรัทธา

ธงมนตร์คือธงผ้าห้าสี แทนห้าธาตุ ได้แก่ สีขาวคือธาตุลม สีแดงคือธาตุไฟ สีฟ้าคืออากาศธาตุ สีเขียวคือธาตุน้ำ และสีเหลืองคือธาตุดิน  บนธงแต่ละผืนมีบทสวดมนต์จารึกอยู่ ชาวทิเบตเชื่อว่าหากลมพัดผ่านก็จะพัดพาถ้อยคำศักดิ์สิทธิ์ให้ลอยไปไกลแสนไกล

หลังพระสถูปมนตร์นอกจากจะมีโถงภาวนาและห้องพักผู้มาปฏิบัติตั้งอยู่ข้างกัน ยังมีพระศานติตารามหาสถูปตั้งตระหง่าน

พระศานติตารามหาสถูปอยู่ด้านในสุดของขทิรวัน ด้านหน้าหันเข้าหาทิศเหนือ ทิศใต้มีภูเขาหินสูงใหญ่ที่เขียวชอุ่มเป็นฉากหลัง หากก่อสร้างเสร็จสิ้นพระสถูปจะสูงใหญ่เกือบเท่าอาคารเจ็ดชั้น ตอนนี้ชั้น ๒ ซึ่งจะใช้เป็นศูนย์เรียนรู้และฝึกปฏิบัติสร้างเสร็จสิ้น และกำลังเดินหน้าก่อสร้างชั้น ๓-๖ หากสมบูรณ์เมื่อใดพระสถูปแห่งนี้จะเป็นที่ปฏิบัติธรรมครบวงจรให้คนที่สนใจในพุทธวัชรยานและวัฒนธรรมทิเบต

 การสวดบทสวดมนต์เจอดจะใช้กลองและฉิ่งตีประกอบ เพื่อสร้างความไพเราะถวายพระพุทธเจ้าให้ท่านประทานพรกลับสู่ผู้สวด

พระศานติตารามหาสถูป ณ ขทิรวัน อำเภอหัวหิน จังหวัดประจวบคีรีขันธ์ จะใช้สำหรับการฝึกปฏิบัติธรรมให้ชาวพุทธวัชรยานและวัฒนธรรมทิเบต กำหนดสร้างเป็นอาคารเจ็ดชั้น ขณะนี้เสร็จแล้วสองชั้น

ฉันยืนมองพระสถูปอยู่ไกล ๆ อดจินตนาการไม่ได้ว่าพระสถูปมหึมาเช่นนี้หากสร้างเสร็จสิ้นแล้วคงจะเด่นเป็นสง่าไม่ว่าจะมองจากทางไหน ยอดที่สูงขึ้นมาจากหมู่แมกไม้ด้วยรูปแบบสถาปัตยกรรมและศิลปะแบบทิเบต วัฒนธรรมของดินแดนที่ใกล้สาบสูญที่จะได้รับการเผยแผ่และอนุรักษ์ไว้ ณ ที่แห่งนี้ คงจะดึงดูดสายตาของทุกคนที่พบเห็น

ขทิรวันก่อตั้งโดย รศ. ดร. กฤษดาวรรณ เมธาวิกุล หรือนามทิเบตว่า “เกซัง ตาวา” อดีตอาจารย์ภาควิชาภาษาศาสตร์ คณะอักษรศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย ผู้เปลี่ยนผันมายังโลกของพุทธะเต็มตัว อาจารย์ตัดสินใจซื้อที่ดินผืนนี้ในดินแดนบ้านเกิดเพื่อให้เป็นศูนย์การเรียนรู้ด้านจิตวิญญาณ

อาจารย์กฤษดาวรรณเรียนและทำวิจัยเกี่ยวกับภาษาทิเบตในระดับปริญญาเอกที่สหรัฐอเมริกามาก่อน ขณะลงพื้นที่เก็บข้อมูลทำให้ได้เรียนรู้และอาศัยใกล้ชิดกับคนทิเบต รวมถึงศึกษาภาษา วัฒนธรรม และศาสนาพุทธวัชรยานทิเบตอย่างลึกซึ้ง เมื่อกลับสู่มาตุภูมิจึงคิดเพียงว่าอยากให้คนไทยมีโอกาสสัมผัสวิถีพุทธวัชรยานแบบทิเบต ตั้งใจมุ่งเผยแผ่วิถีวัชรยาน เลือกลาออกจากงานประจำ สร้างขทิรวันขึ้นมาโดยหวังให้เป็นสถานที่เรียนรู้วัฒนธรรมประเพณีทิเบตในไทย แต่ไม่ว่าจะอนุรักษ์ได้มากน้อยอย่างไร แก่นธรรมยังคงสำคัญสุด

“วัฒนธรรมไม่ใช่ตัวแก่นธรรม วัฒนธรรมคือประเพณี คือวิธีการพูด การใช้ชีวิต การฝึกปฏิบัติ ตัวแก่นธรรมคือตัวจิตวิญญาณ ตัวศาสนา ตัวแก่นธรรมนี้เราทำอยู่และทำได้ แต่แก่นธรรมไม่สามารถเกิดขึ้นได้จากศรัทธาอย่างเดียว ต้องมีปัญญา ศรัทธาคู่กับปัญญาก็จะทำให้การปฏิบัติยั่งยืน แม้ในอนาคตเราไม่อยู่แล้ว การปฏิบัติจะคงอยู่ ประเพณีเปลี่ยนไปเรื่อย ๆ แต่แก่นธรรมไม่เปลี่ยน”

ในดินแดนของวัชรยานไทยยังมีบุคคลหนึ่งที่หอบหิ้วเมล็ดพันธุ์แห่งจิตวิญญาณวัชรยานทิเบตมาเพาะลงบนผืนดินลุ่มน้ำเจ้าพระยา

วิจักขณ์ พานิช นักวิชาการด้านปรัชญาศาสนาและผู้ก่อตั้ง “วัชรสิทธา” แหล่งเรียนรู้พุทธธรรมร่วมสมัยที่ได้แรงบันดาลใจจากการเรียนรู้พุทธศาสนาวัชรยานแบบทิเบตจากโลกตะวันตก

วัชรสิทธาตั้งอยู่บนถนนศรีอยุธยา แขวงดุสิต กรุงเทพฯ เป็นพื้นที่ทดลองการศึกษาทางจิตวิญญาณ โดยสถาบันมีคอร์สอบรมซึ่งประกอบด้วยกิจกรรมหลากหลายให้เลือกสรรตามความสนใจ

วิจักขณ์รู้จักพุทธศาสนาและได้สัมผัสประสบการณ์ก้าวข้ามความคิดพบเจอสภาวะจิตที่ตนรู้สึกตื่นทางธรรมเป็นครั้งแรกจากการเข้าคอร์สปฏิบัติธรรมในช่วงวัยรุ่น จากจุดเริ่มต้นจึงทำให้สนใจเรียนรู้เรื่องการภาวนามากขึ้นและได้ค้นพบกับแนวทางแบบมหายาน รวมถึงวัชรยานที่ตนรู้สึกตอบโจทย์

เมื่อไปเรียนต่อที่มหาวิทยาลัยนาโรปะ รัฐโคโลราโด สหรัฐอเมริกา จึงได้ศึกษาศาสนาอย่างลึกซึ้ง และเรียนรู้พุทธศาสนาทิเบตกับครูอาจารย์ทิเบตในโลกตะวันตก ทำให้วิจักขณ์รู้สึกว่าได้พบเจอหนทางเข้าถึงแก่นคำสอนของพุทธศาสนาที่เป็นประโยชน์ และเข้ากับแนวทางที่ตนต้องการความร่วมสมัยมากกว่าการยึดติดกับอดีตอาจารย์ของวิจักขณ์แสดงให้เห็นว่าไม่จำเป็นต้องเอาวัฒนธรรมประเพณีไปจำกัดพุทธธรรม โดยพร้อมจะถอดอัตลักษณ์ออกและเอาแต่จิตวิญญาณของพุทธทิเบตที่สามารถงอกได้ทุกที่

วิจักขณ์มองว่าวัชรสิทธาเป็นพื้นที่ของการเรียนรู้เรื่องจิตใจ การเรียนรู้ของวัชรสิทธาตั้งอยู่บนฐานสามระดับ คือ ปัญญาจากการฟัง ปัญญาจากการใคร่ครวญ และปัญญาจากการภาวนา การเรียนรู้เหล่านี้เกิดขึ้นผ่านกิจกรรมต่าง ๆ ซึ่งไม่ได้จำกัดกรอบอยู่เพียงกิจกรรมของศาสนาพุทธอย่างเดียว เพราะวิจักขณ์มองว่าการปฏิบัติเชื่อมโยงกับศาสตร์ร่วมสมัยอื่น ๆ ได้เสมอ หากกิจกรรมเหล่านั้นมีแง่มุมของการสัมพันธ์กับเรื่องจิตใจ เป็นไปตามแนวคิดของวิจักขณ์ที่เชื่อว่า หากคงเพียงจิตวิญญาณก็จะงอกเงยได้ในทุกที่

มากกว่าที่จะบอกว่าเป็นคำตอบ วิจักขณ์หวังว่าวัชร-สิทธาจะเป็นทางเลือกหนึ่งของพื้นที่เรียนรู้ “จิตวิญญาณพุทธทิเบต” อาจโอบอุ้มให้คำตอบกับบางคนได้ว่าตนเองคือใคร และมีความหมายอย่างไรกับทุกสิ่งบนโลกนี้

ในโลกของมหายานและวัชรยานเชื่อว่าพระโพธิสัตว์มีอยู่มากมายในโลก เป็นผู้ที่จะได้ตรัสรู้เป็นพระพุทธเจ้า และมักมีคุณลักษณะโดดเด่นประการหนึ่งคือความเมตตากรุณา

พระโพธิสัตว์ต้องการให้ทุกสิ่งมีชีวิตพ้นทุกข์ไปด้วยกัน ในมุมหนึ่งอาจมีฝ่ายที่มองว่าความเมตตากรุณาเป็นกิเลสและเป็นเหตุให้พระโพธิสัตว์ยังไม่อาจไปสู่นิพพานได้เสียที แต่สำหรับโลกของมหายานและวัชรยานแล้ว ความรักของพระโพธิสัตว์เป็นแนวคิดสำคัญและเสมือนจุดเริ่มต้น เพราะการเปิดกว้างเพื่อโอบอุ้มทุกสรรพสิ่งโดยไม่ตัดสิน เกิดขึ้นจากการเข้าใจในความว่างหรือสุญญตา ที่ทำให้บุคคลที่เข้าใจเป็นอิสระจากกรอบทั้งปวง นอกจากจะนำไปสู่การละทิ้งตัวตน ยังนำไปสู่การเปิดกว้างของใจในการคำนึงถึงสิ่งมีชีวิตอื่น ๆ ร่วมโลก

หากกำลังเดินทางสำรวจจักรวาลมหายานและวัชรยาน จะไม่ทำความรู้จักกับ “ความรัก” คงไม่ได้

“ช่วยเหลือดวงจิตที่ล่วงลับ” เป็นคำโปรยในการประชาสัมพันธ์เทศกาล “เตเช็น ฉิงดรุบ” ซึ่งจัดโดยมูลนิธิพันดารา เมื่อวันที่ ๒๓-๒๕ สิงหาคม ๒๕๖๗

ก่อนเดินทางไปร่วมงานที่ขทิรวัน ฉันเข้าใจมาตลอดว่าจะมีคนมาเข้าร่วมเพื่อสวดมนต์หรือทำกิจกรรมเพื่ออุทิศบุญกุศลให้แก่ครอบครัวและญาติที่ล่วงลับอันเป็นบุคคลที่รักของแต่ละคน เช่นเดียวกับเวลาที่ชาวเถรวาทไปงานบุญก็มักจะขอพรให้ตนเองและคนในครอบครัวที่ยังมีชีวิตอยู่ และอุทิศบุญกุศลให้ผู้ที่ล่วงลับ

แต่ความรักที่ฉันกำลังจะได้สัมผัสกว้างกว่านั้นนัก

“เตเช็น ฉิงดรุบ” ปีที่ ๕ จัดต่อเนื่องมาตั้งแต่เริ่มต้นในปี ๒๕๖๒ ช่วงเวลาที่โรคระบาดโควิด-๑๙ กำลังโหมกระหน่ำและหลายชีวิตทั่วโลกล่วงลับกะทันหัน เทศกาลภาวนานี้จึงเกิดขึ้นด้วยจุดมุ่งหมายในการทำบุญกุศลที่ยิ่งใหญ่เพื่อช่วย “ทุกดวงจิต” ของผู้จากไป

“เตเช็น ฉิงดรุบ” เป็นคำศัพท์ภาษาทิเบต “เต” แปลว่าสูตร “เซ็น” แปลว่าใหญ่ แปลรวมอย่างไพเราะคือมหาสูตร (great bliss) ความหมายของคำดังกล่าวอธิบายให้เข้าใจง่ายคือความสุขทางจิตวิญญาณที่เกิดจากภายใน ส่วน “ฉิง” แปลว่าดินแดน และ “ดรุบ” แปลว่าฝึกปฏิบัติ “ฉิงดรุบ” จึงแปลว่าการฝึกปฏิบัติถึงดินแดนสุขาวดี

“สุขาวดี” (pure land) ฉันคิดว่าคงจะเป็นสิ่งเดียวกับสวรรค์ที่พุทธเถรวาทไทยรู้จัก เพียงแต่ในความเชื่อของมหายานและวัชรยาน พระพุทธเจ้าแต่ละพระองค์ก็มีดินแดนสวรรค์หรือ “พุทธเกษตร” ของตนเอง สุขาวดีเป็นสวรรค์ของพระพุทธเจ้าอมิตาภะ หนึ่งในพระพุทธเจ้าห้าพระองค์ตามความเชื่อของมหายานและวัชรยาน จุดเด่นของพระพุทธเจ้าอมิตาภะคือการเอื้อเฟื้อที่ยิ่งใหญ่ พาสิ่งมีชีวิตที่ล่วงลับไปยังสุขาวดีที่ “ทุกคน” เข้าถึงได้เพื่อเดินทางสู่การดับทุกข์ต่อไป การภาวนานี้จึงเป็นบุญกุศลยิ่งใหญ่

ฉันเดินขึ้นบันไดมาชั้น ๒ ของพระศานติตารามหาสถูปที่ยังคงมีเพียงโครงสร้างเป็นปูนเปลือย มองไปด้านนอกเห็นท้องฟ้าสีแดงระเรื่อ ๆ บ่งบอกว่าอีกไม่นานแสงของวันจะหมดไป

กิจกรรมอุทิศซูร์จะนำขนมมาเผาเพื่อให้ดวงวิญญาณมาสูดดมกลิ่นควันบรรเทาความหิวโหย เป็นเหมือนการกรวดน้ำให้ดวงวิญญาณรู้สึกถึงบุญ โดยใช้กระบวยตักขนมเพื่อความบริสุทธิ์

การเข้าสู่ทางธรรมโดยไม่ต้องละทางโลกเป็นแนวคิดที่ฉันไม่เคยนึกถึงมาก่อน และเกิดคำถามว่าเราจะทำสองสิ่งพร้อมกันได้จริงหรือ

“แนวทางของมหายานและวัชรยานมีสมมุติฐานหรืออุดมคติที่ว่าไม่มีสิ่งแยกขาดระหว่างทางโลกกับทางธรรม ชีวิตก็คือชีวิตแบบเดียว คุณจะใช้ชีวิตแบบไหนก็ได้ มีอิสระในการเลือก ไม่มีข้อจำกัดว่าจะต้องออกจากทางโลก”

วิจักขณ์อธิบายความเป็นมหายานและวัชรยานให้เข้าใจง่าย แนวทางนี้มองทางโลกและทางธรรมเป็นโลกใบเดียวกัน ชวนให้ฉันจินตนาการถึงชีวิตที่มีอิสระมากกว่าที่คิด

ด้วยเหตุนี้ในทิเบตฆราวาสจึงเป็นโยคี คือบุคคลผู้ศรัทธาและตั้งใจปฏิบัติภาวนาเพื่อมุ่งสู่การพ้นทุกข์ แม้ไม่ใช่นักบวชที่ถือศีลอยู่ในวัด แต่ก็มุ่งปฏิบัติภาวนาเข้มข้นเช่นเดียวกัน
---------------------------------------
เสียงแตรทิเบตดังก้องกังวานไกลดั่งตั้งใจจะส่งคลื่นเสียงไปกระทบกับผืนภูเขาด้านหลัง

“มิว เยินเต็น” อดีตพระทิเบตที่บวชอยู่กว่า ๒๕ ปี ปัจจุบันเป็นอาจารย์และผู้เชี่ยวชาญด้านศิลปวัฒนธรรมทิเบตของมูลนิธิพันดารา เป่าแตรเป็นสัญญาณว่าบัดนี้พิธีศักดิ์สิทธิ์จะเริ่มขึ้น นั่นคือการสวดมนต์บทสวดเจอด “อุทิศร่างกายเป็นทาน เสียงหัวเราะแห่งฑากินี”

ผู้สวดบทสวดเจอดจะต้องปฏิบัติธรรมมาระยะเวลาหนึ่งแล้ว เพราะต้องเล่นเครื่องดนตรีไปพร้อมกันเพื่อถวายความไพเราะเป็นเครื่องบูชา เนื้อหาของบทสวดเป็นการอุทิศร่างกายของผู้สวดแก่พระพุทธเจ้า แก่นธรรมคือการละอัตตาทิ้งตัวตนของผู้สวดเอง

ค่ำคืนนี้ทุกคนแต่งตัวแปลกออกไป ต่างสวมเสื้อสีส้มอิฐหรือสีแดงและมี “ผ้าซิน” สีขาวนวลตัดขอบสีแดงก่ำพันทับพาดไหล่คล้ายการห่มจีวร มือซ้ายถือฉิ่ง มือขวาถือกลองสองหน้าแบบทิเบต

การห่มผ้าซินมีนัยสำคัญเป็นเครื่องหมายบ่งบอกความทุ่มเทในการปฏิบัติ แม้จะยังไม่ได้ละทางโลกแต่ก็มุ่งสู่หนทางดับทุกข์เช่นเดียวกับนักบวช

แนวทางของมหายานและวัชรยานเชื่อว่าไม่มีสิ่งแยกขาดระหว่างทางโลกกับทางธรรม มีเพียงชีวิตแบบเดียวที่ไม่ต้อง “ละทางโลก” และไม่ต้อง “หยุดทางธรรม” เพราะโลกทั้งสองหลอมรวมกัน ชีวิตไร้ข้อจำกัดจึงให้อิสระที่จะเลือก

ณัฏฐวรรณ จิตรรัตน์ หรือณัฏฐ์ หนึ่งในโยคีผู้ร่วมสวดบทเจอดเล่าถึงความประทับใจ

“รู้สึกว่ามันสร้างแรงบันดาลใจ เมื่อเราไม่สามารถเข้าสู่ทางธรรมได้ ๑๐๐ เปอร์เซ็นต์ เพราะเรามีครอบครัว ละไม่ได้ แต่เราเป็นโยคี คนที่มีผ้าซินคือผ่านการปฏิบัติเบื้องต้นแล้ว เราคือผู้มุ่งมั่น ถึงแม้จะเป็นฆราวาสแต่เราปฏิบัติธรรม มีโอกาสจะไปสู่การตระหนักรู้หรือตื่นรู้ได้โดยไม่จำเป็นต้องเป็นนักบวช เวลาเราคลุมผ้าความรู้สึกก็จะเหมือนเป็นนักบวชกลาย ๆ”

เสียงของบทสวด ฉิ่ง และกลองทิเบตดังก้อง เหล่าโยคีสวดถึงการละตัวตน ค่อย ๆ กล่าวถวายส่วนประกอบร่างกายทีละส่วนให้พระพุทธเจ้า

 ในกิจกรรมอุทิศซูร์ใช้ขนมที่มีกลิ่นหอมนานาชนิดและกระดาษห้าสีแทนธาตุทั้งห้า รวมเผาให้ผู้ล่วงลับโดยไม่รู้ตัว

เมื่อพูดถึงความตาย ฉันเชื่อว่าสิ่งแรกที่คนทั่วไปนึกถึงคือการตายของตนเอง หากขยายเรื่องความตายให้กว้างขึ้นอีก เราจะคิดไปถึงใครบ้าง

หลายคนอาจนึกถึงการตายของคนในครอบครัว เพื่อน คนรัก หรือคนรู้จักใกล้ชิด แต่สำหรับวัชรยานเมื่อพูดถึงความตายนั้นเป็นการนึกถึงทุกสรรพสิ่งบนโลกนี้อย่างกว้างไกลที่สุด เพราะวัชรยานเข้าใจและเห็นคุณค่าความสัมพันธ์ของทุกสรรพสิ่ง

“การตายดีเป็นโอกาสที่เราจะกลับคืนสู่ธรรมชาติและนำพาความทุกข์โศกของชีวิตอื่นไปพร้อมกับเรา

“การปฏิบัติธรรมไม่ใช่เพียงบูชาพระพุทธเจ้า แต่ต้องไม่ลืมบุคคลที่ลำบากกว่าเรา”

อาจารย์กฤษดาวรรณกล่าวบรรยายธรรมหลังจากการสวดภาวนาเสร็จสิ้น ใจความสะท้อนถึงจุดประสงค์หลักของเทศกาล นั่นคือการช่วยดวงจิตของผู้จากไปให้ได้พบกับหนทางของการดับทุกข์

เพราะตระหนักในคุณค่าของทุกชีวิตที่มีพุทธภาวะในดวงจิต อีกทั้งการคิดถึงผู้อื่นด้วยความรักและกรุณายังช่วยให้สามารถละตัวตน ไม่ยึดติดกับอัตตา และสามารถสัมผัสความว่างที่พร้อมเปิดรับทุกชีวิต ยอมรับทุกปัจจุบันขณะที่อยู่ตรงหน้า จึงเกิดเป็นการดำรงอยู่กับปัจจุบันเพื่อผู้อื่น

การตายสำหรับโลกของวัชรยานดูไม่น่ากลัวนัก กลับมองว่าเป็น “โอกาส” ช่วยเหลือผู้อื่น

เหตุที่ความตายอาจไม่ใช่สาระสำคัญ เพราะในโลกของสัจธรรมความตายเป็นเพียงกระบวนการเปลี่ยนแปลงหนึ่งในหลายการเปลี่ยนแปลงที่เกิดขึ้นตลอดชีวิต

“จะตายอย่างไร เราคิดว่าเป็นคำถามเดียวกับว่าเราจะอยู่อย่างไร”

วิจักขณ์ชวนตั้งคำถามเมื่อพูดถึงความตาย

“คำสอนในพุทธจะเชื่อมโยงมายังจุดเดียวกันหมดคือเรื่องอนัตตาหรือความไม่มีตัวตน พระพุทธเจ้าพูดเรื่องทางสายกลาง หมายความว่าจะมีตัวตนก็ไม่ใช่ จะไม่มีอะไรเลยก็ไม่ใช่”

พระพุทธเจ้าตั้งคำถามกับความสุดโต่งมาโดยตลอด สุดท้ายแล้วไม่มีสิ่งที่เรียกว่าตัวตนที่ตายแล้วสูญ หรือตัวตนที่อยู่ตลอดไป  หากก้าวข้ามเรื่องตัวตนไปได้ คือยอมรับว่ามีและไม่ยึดติดกับตัวตนอย่างสุดโต่งไปในทางใดทางหนึ่ง อาจทำให้ตระหนักได้ว่าความจริงตรงหน้าเกิดจากเหตุและปัจจัยมากมายที่สัมพันธ์กันซึ่งเปลี่ยนแปลงตลอดเวลา และตัวตนของเราไม่เคยแยกขาดจากสิ่งอื่น

“ความจริง” คือปรัชญาของเหตุและปัจจัยต่าง ๆ ที่สัมพันธ์เชื่อมโยงกัน เมื่อตระหนักในความไม่เที่ยงของเหตุปัจจัยก็จะยอมรับและซาบซึ้งกับทุกขณะของความจริงที่เกิดและปล่อยวางได้ เพราะทุก ๆ ขณะคือการแปรเปลี่ยนคำสอนของศาสนาพุทธจึงพูดถึงการเกิดและตายในตัวเอง

กิจกรรมอุทิศซูร์สะท้อนถึงความเมตตากรุณาต่อดวงจิตของผู้ล่วงลับ และการละตัวตนของผู้ปฏิบัติภาวนาด้วยความเอื้อเฟื้อเผื่อแผ่