“เพิ่งวิ่งมาถึงใต้ถุนบ้าน แล้วเครื่องบินก็ทิ้งระเบิดตรงดอย เศษมันกระเด็นมาตรงที่เราวิ่งผ่านไป เข้ามาฝั่งไทยเลยนะ ทั้ง ๆ ที่ถูกกั้นด้วยแม่น้ำ ดีที่เราไม่ได้อยู่ตรงนั้นแล้ว”

“ครูบี” สุภา สาคร วัย ๓๗ ปี ในเสื้อลายดอกและผ้าถุงสีน้ำเงินอ่อน ผู้เป็นแม่ของลูกสามคนและยังเป็นครูศูนย์พัฒนาเด็กเล็กบ้านแม่กองแป สาขาบ้านท่าตาฝั่ง ตั้งอยู่ไม่ไกลจากโรงเรียนบ้านท่าตาฝั่งมากนัก เล่าถึงความเสี่ยงที่เคยเกิดขึ้นกับเธอใน “งานแต่งงาน” ของคู่บ่าวสาวในหมู่บ้านเมื่อ ๓ ปีที่แล้ว เป็นเรื่องเล่าที่ผมได้ยินจากปากของครูหลายคนในโรงเรียนบ้านท่าตาฝั่ง แต่ครูบีคือคนที่อยู่ในเหตุการณ์วันนั้นจริง ๆ

“มีเสียงปืนเสียงอะไรไม่รู้เยอะแยะเลย พี่ก็อยู่ข้างใน ตกใจรีบดึงลูกสาวออกแล้วก็วิ่งไม่คิดชีวิตไปเนินไปดอยเลย รู้อย่างเดียวว่าอยู่ตรงนั้นไม่ได้แล้ว”

เธอและลูกสาววัย ๕ ขวบเข้าไปช่วยแต่งหน้าให้คู่บ่าวสาวในตอนตี ๕ และรอโปรยดอกไม้ในพิธีตอน ๗ โมงเช้า แต่เสียงปืนจากฝั่งตรงข้ามดังขึ้นก่อนพิธีจะเริ่ม

“แป๊บนึงเค้าก็บอกว่ากำลังทำพิธีงานแต่งกันต่อ คือมันก็ต้องทำเพราะว่าเตรียมการไว้หมดแล้ว ตอนนั้นหัวพี่มีแต่เศษไม้ หัวฟูมากตอนกลับขึ้นไปที่โบสถ์ เป็นงานแต่งที่วุ่นวายมากเลย”

กลับเข้าพิธีอีกครั้ง เธอนั่งติดเวทีและมองลูกสาวที่โปรยดอกไม้ แต่เธอไม่ได้จดจ่อกับพิธีการงานแต่งเลยแม้แต่น้อย

“นั่งคิดว่าถ้ามีเครื่องบินมาจะถูกตัดการสื่อสารหรือเปล่า ถ้าเครื่องบินมาจริง ๆ เราตายแน่ ๆ  คิดว่าจะรีบวิ่งขึ้นไปบนเวทีแล้วดึงลูกสาวลงมา”

พิธีงานแต่งถูกจัดต่อไปอย่างเร่งรีบและรวบรัดโดยใช้เวลาไม่ถึงครึ่งชั่วโมง  อาหารวางเลี้ยงแขกจัดไว้ที่โต๊ะพร้อมให้ร่วมเฉลิมฉลอง แต่ครูบีและลูกเลือกกลับบ้าน เมื่อเวลาผ่านไปไม่นานนักเครื่องบินรบก็มาทิ้งระเบิดที่ฝั่งตรงข้าม เธอจึงพาลูก ๆ ลงหลุมหลบระเบิดชั่วคราวที่เธอทำไว้ข้างล่างบ้าน ก่อนหนีขึ้นไปอยู่ที่ห้วย สร้างกระท่อมเล็ก ๆ อาศัยอยู่ชั่วคราวในเวลาต่อมา

ครูบีชื่นชอบการทำงานกับเด็ก พื้นเพเธอเป็นคนบ้านท่าตาฝั่ง ไปเรียนครูที่มหาวิทยาลัยในเชียงใหม่ ก่อนกลับมาที่ชุมชนบ้านเกิดด้วยอยากจะช่วยเหลือชุมชนและพ่อที่ป่วย  เธอเล่าว่าถึงแม้ช่วงนั้นเธอจะกลัวอยู่มาก แต่บทบาทของทั้งแม่และครูที่ดูแลเด็ก ๆ ทำให้เธอต้องแสดงความเข้มแข็งเพื่อเป็นที่พึ่งให้เด็ก ๆ

“จริง ๆ ก็กลัวเหมือนกัน แต่ว่าเราเป็นผู้ใหญ่ เป็นห่วงเด็กมากกว่า เวลานอนที่บ้านมีเสียงอะไรพวกนี้ก็จะเตรียมตัวตลอด มีต้นไม้ใหญ่ ๆ ก็ช่วยลดความแรงของกระสุนที่ตกลงมา ถ้าไม่มีต้นไม้ตรงนี้บ้านพี่ก็คงไปหมด...”

ผมมองทะลุหน้าต่างไปยังต้นไม้ใหญ่หลายต้นที่ล้อมรอบบ้านของเธอ ขณะที่แสงภายนอกเริ่มหมดลง ความมืดเคลื่อนเข้ามา และเสียงประสานของแมลงในป่าเริ่มดังขึ้น

เจ้าของเรือโดยสารกำลังนำเรือออกจากฝั่ง เขาเสียขาข้างหนึ่งไปหลังเหยียบกับระเบิดระหว่างเก็บของป่าในฝั่งเมียนมา

การศึกษา โรงเรียน คุณครู และชุมชน

โรงเรียนบ้านท่าตาฝั่งเปรียบดั่งกลุ่มดาวบนท้องฟ้ายามค่ำคืน แม้ไม่อาจให้ความสว่างดั่งดวงอาทิตย์หรือดวงจันทร์ แต่การมองเห็นหมู่ดาวบนท้องฟ้าก็ย่อมดีกว่าความมืดสนิท

“เราเชื่อว่าโรงเรียนก็เป็นเหมือนโรงพยาบาล เมื่อคนไข้เลือดไหลทะลักมาเราจะไม่ถามหาบัตรคนไข้ แต่จะรักษาเลย โรงเรียนก็เหมือนกัน เมื่อเด็กตาดำ ๆ เข้ามาขอโอกาสทางการศึกษา ประตูโรงเรียนต้องเปิด ในนามของโลก เรารู้สึกว่านี่คือสิ่งที่ต้องทำเพื่อเพื่อนมนุษย์ด้วยกัน”

“รองสายัญ” สายัญ โพธิ์สุวรรณ อดีตผู้อำนวยการโรงเรียนบ้านท่าตาฝั่ง วัย ๔๗ ปี ปัจจุบันดำรงตำแหน่งรองผู้อำนวยการสำนักงานเขตพื้นที่การศึกษาประถมศึกษา (สพป.) เชียงใหม่เขต ๕ เล่าถึงวินาทีแรก ๆ ที่บอกคนรอบข้างถึงการตัดสินใจย้ายมาในพื้นที่ชายแดนว่า เสียงที่ตอบกลับมาต่างบอกว่าเขานั้นเป็น “ผีบ้า” (ในภาษาเหนือหมายถึงคนขาดสติ) พอรู้ตัวอีกทีเขาก็เป็น ผู้อำนวยการโรงเรียนบ้านท่าตาฝั่งแล้ว  หลังจากนั้นไม่นานนักสงครามที่ปะทุในฝั่งตรงข้ามก็แผ่ผลกระทบมาถึง

“เหมือนมากับสงครามเหมือนกันนะ” เขาหวนนึกถึงช่วงเวลานั้น

“โจทย์แรกที่แตกต่างจากที่อื่นคือสภาพภูมิประเทศ ในทางกายภาพมันค่อนข้างจะยาก กันดาร ชายเเดน พื้นที่สูง ห่างไกล เราเรียกพื้นที่เเบบนี้ว่า ๕ ดาว ไม่มีน้ำ ไม่มีอะไรเลย อยู่ใกล้น้ำแต่ไม่มีน้ำใช้อย่างถาวร ก็ต้องเริ่มไปดึงน้ำจากต้นน้ำลงมาโดยใช้แรงงานร่วมกันกับทางคุณครูและชุมชน”

“น้ำ” เป็นปัจจัยสำคัญของชีวิตมนุษย์ แต่เดิมชาวบ้านท่าตาฝั่งต้องนำน้ำมาต้มกิน เมื่อหน้าแล้งมาถึงน้ำดื่มก็ขาดแคลน การติดตั้งท่อจากต้นน้ำเพื่อส่งน้ำลงมาใช้จึงเป็นเรื่องที่ผู้อำนวยการโรงเรียนตั้งใจพัฒนาร่วมกับชุมชนและเด็ก ๆ ด้วยแรงบันดาลใจจากศรัทธาและความเชื่อเกี่ยวกับธรรมชาติของชาวบ้าน

“เราศรัทธาในความเชื่อของพี่น้องกะเหรี่ยงปกาเกอะญอว่า ‘ลูกหลานเอ๋ย เราดื่มน้ำจากดอยลูกไหน ให้พากันกลับไปรักษาดอยลูกนั้น’  อยากจะพาเด็ก ๆ ขึ้นไปเห็นว่าน้ำที่เราดื่มใช้กันมาจากไหน การที่น้ำมาจากดอยลูกนี้ก็เพราะว่ามีป่าและมีระบบนิเวศที่สมบูรณ์ และมันก็เกิดจากพวกเราทุกคนที่ช่วยดูแลรักษา”

การพัฒนาชุมชนเป็นบทบาทที่เพิ่มเข้ามานอกเหนือจากบทบาทของผู้อำนวยการโรงเรียน ระบบสาธารณูปโภคต่าง ๆ ทั้งน้ำ ไฟฟ้า และสัญญาณอินเทอร์เน็ต ไปจนถึงสะพานข้ามแม่น้ำบริเวณทางเข้าหมู่บ้านก็เป็นสิ่งที่เขาพยายามเติมให้โรงเรียนและชุมชน โดยได้รับการสนับสนุนจากหลายภาคส่วน

“งานของโรงเรียนไม่ได้เริ่มจากในโรงเรียน มันเริ่มจากนอกรั้ว ดึงชุมชนตีโอบเข้ามา ใช้ห้องเรียนเป็นพื้นที่ของการจัดการร่วมกัน นี่เป็นโจทย์ที่แตกต่างจากที่อื่น

หลังจากเศษปืนใหญ่ลูกแรกตกใกล้ ๆ โรงเรียนรองสายัญและคณะครูจึงช่วยกันทำโดมขึ้นที่โรงเรียนไม่นานปืนใหญ่ลูกที่ ๒ ๓ ๔ และอีกมากมายถูกยิงจากฝั่งตรงข้ามมาตกบริเวณท่าตาฝั่งเรื่อย ๆ ก่อนที่ธงสีแดงตรงฐานของกองทัพเมียนมาจะถูกชักขึ้น ซึ่งเป็นสัญญาณที่แน่นอนของการสู้รบ “เบบี้บังเกอร์” ที่สร้างขึ้นจึงเป็นที่ให้เด็ก ๆ ได้หลบเศษระเบิด และต่อมาเพื่อลดความเครียดและความกดดันของเด็ก จึงสร้างบ้านต้นไม้ไว้ข้างบนเบบี้บังเกอร์ด้วย

ผลกระทบของสงครามไม่เพียงส่งผลต่อเด็ก ๆ แต่ยังรวมถึงผู้ปกครองและชุมชนที่ต้องปรับตัวและรักษาความหวังให้ดำรงอยู่ ผู้ปกครองชาวปกาเกอะญอฝั่งเมียนมาจึงได้ติดต่อโรงเรียนบ้านท่าตาฝั่งขอโอกาสทางการศึกษาและความปลอดภัยในชีวิตให้ลูกหลาน ถึงแม้จะต้องพลัดพรากจากแก้วตาดวงใจและแม้จะรับรู้ถึงข้อจำกัดเรื่องสิทธิต่าง ๆ

“เราก็ต้องอยู่ ดำเนินชีวิตปรกตินี่แหละ มันก็ไม่ได้มาทุกวัน เกิดทีก็แค่ชั่วโมงสองชั่วโมง ไม่ได้เกิดทั้งวันทั้งคืน”

ครูบีบอกกับผมพร้อมรอยยิ้ม หลังแสงพระอาทิตย์ยามเย็นหมดลงเธอให้ลูกชายหยิบไฟโซลาร์เซลล์แบบพกพาขึ้นมาห้อยตรงเสากลางบ้าน  ถัดไปไม่ไกลมีเสียงจากลูกชายและลูกสาวของเธอกำลังหัวเราะคิกคักขณะดูหน้าจอโทรศัพท์มือถือของแม่ ถึงแม้สัญญาณจะขาด ๆ หาย ๆ แต่แอปพลิเคชันกล้องถ่ายรูปที่สลับกันถ่ายก็ทำให้เด็ก ๆ หัวเราะอย่างมีความสุขได้

เมื่อครูบีเรียนรู้ที่จะใช้ชีวิตท่ามกลางความไม่แน่นอนในภาวะสงคราม เธอเลือกสนใจช่วงเวลาสงบมากกว่าช่วงความวุ่นวาย การปรับตัวนี้ไม่เพียงเป็นการเผชิญหน้ากับความกลัวหรืออันตรายเท่านั้น แต่เป็นการหาวิถีทาง “อยู่กับมัน” โดยไม่ปล่อยให้ความหวาดกลัวกลืนกินชีวิตประจำวัน และเธอยังทำสวนที่เป็นความชอบและความสุขส่วนตัวนอกเหนือจากเวลาที่ใช้กับเด็ก ๆ

บันทึกความฝันที่อยากมีอยากเป็นในอีก ๑๐ ปีข้างหน้าของนักเรียนห้องพิเศษที่ประกอบไปด้วยชาวกะเหรี่ยง ชาวเมียนมา และชนเผ่าอื่น ๆ

นวัตกรรมชุดแต่งกายยามฉุกเฉินที่ประดิษฐ์ขึ้นจากวัสดุรีไซเคิลตามจินตนาการของนักเรียนบ้านท่าตาฝั่งในวันวิทยาศาสตร์