ความตายของเจ้าหนอนผีเสื้อ (A Morte Da Lagarta) ว่าด้วยเรื่องราวของเหล่าแมลงที่ต้องเผชิญความสูญเสียเจ้าหนอนผีเสื้อเพื่อนรัก มีคำถามตั้งแต่หน้าแรกว่า “จะเกิดอะไรขึ้นเมื่อเราตาย ?”

“สิ่งที่ดีใจมากที่สุดก็คือเด็ก ๆ เอาไปคิดต่อได้ กลายเป็นบทสนทนาในครอบครัว”

หญิงสาวฉายความคาดหวังผ่านแววตาใต้กรอบแว่นขณะกล่าว เธอคือเมษ์-ณัฏฐพรรณ เรืองศิรินุสรณ์ บรรณาธิการสำนักพิมพ์ Kidscape และบรรณาธิการ
หนังสือเล่มนี้ ผู้ต้องการนำเสนอนิทานภาพสำหรับเด็กที่ไม่ใช่แค่เด็กเท่านั้นที่จะสนใจ

เมื่อเมืองหนังสือนิทานภาพนำเสนอประเด็นหนึ่งด้วยกลวิธีการเล่าเรื่องหลากหลายแบบจนแม้แต่ผู้ใหญ่เองต้องประหลาดใจ  จากความตายที่ดูโศกเศร้ากลับเป็นเรื่องราวอ่อนโยนและงดงาม การส่งต่อมนตร์วิเศษของเมืองนิทานภาพสู่ประเทศไทยจึงเริ่มต้นขึ้น เพื่อเปิดพรมแดนใหม่ ๆ ให้หนังสือเด็กไปไกลมากกว่าเดิม

กว่าจะมาเป็นหนังสือนิทานภาพฉบับภาษาไทยทีมงาน Kidscape ออกสำรวจตลาดหนังสือนิทานภาพของต่างประเทศ โดยเสาะหาประเด็นที่ต้องการจะสื่อสารกับเด็ก ประกอบกับการพิจารณาภาพประกอบ เพราะเส้น สี เรื่องราว คือองค์ประกอบสำคัญ เมื่อค้นพบนิทานที่เป็นดั่งเพชรน้ำงามแล้วจึงประสานงานกับประเทศต้นทางเพื่อรับไฟล์รูปเล่มมาจัดทำ จากนั้นจึงถึงกระบวนการสำคัญคือการแปล ตรวจรายละเอียด และคิดชื่อเรื่องพร้อมคำโปรย เมื่อถึงขั้นตอนนี้ไฟล์ดิจิทัลก็กลายเป็นนิทานบนหน้ากระดาษพร้อมส่งต่อเรื่องราวชีวิต ความตาย และการสูญเสียสู่สายตาสาธารณะ

ทว่ากว่านิทานเล่มนี้จะพาเหล่านักเดินทางตัวจ้อยออกสำรวจห้วงความคิดได้ตามความปรารถนาของเมษ์ ความกังวลของผู้เป็นพ่อแม่ก็เข้ามาแทรกอย่างเลี่ยงไม่ได้ เมื่อความตายดูเป็นเรื่องโศกเศร้าเกินกว่าเด็กจะรับไหวพ่อแม่หลาย ๆ คนจึงเลือกเก็บหนังสือเล่มนี้ไว้ให้ห่างและเลือกหนังสือนิทานภาพเล่มอื่น ๆ ที่บอกเล่าเรื่องราวแสนสนุกสร้างเสียงหัวเราะได้มากกว่าแทน

การขายหนังสือนิทานภาพที่พูดถึงเรื่องความตายต้องเผชิญความท้าทายไม่น้อย แต่เมษ์และ Kidscape ต่างก็เชื่อมั่นในการนำเสนอนิทานเหล่านี้ต่อไป เพื่อเพิ่มพื้นที่พูดคุยในหนังสือนิทานภาพให้หลากหลายกว่าที่เคย

“ถ้าเกิดยอดขายไม่ดีแล้วเราไม่ทำ มันก็จะไม่มีไปเรื่อย ๆ Kidscape เชื่อว่าเด็ก ๆ มีโอกาสที่จะได้เรียนรู้เรื่องนี้ ผู้ใหญ่ไม่ควรตีกรอบว่ายากไป จริง ๆ การรับรู้ตั้งแต่เด็กทำให้เขาเข้าใจสังคมได้ดีกว่า เหมือนทำให้เห็นว่าเรื่องนี้พูดกันได้นะ ยิ่งพูดเร็วจะดีกว่าด้วย แทนที่จะดูแลให้เขาอยู่แค่ในโลกที่ไม่ซับซ้อน แต่พอเจอจริง ๆ แล้วจะรับมือไหวไหม”

นิทานภาพเป็นสื่อหนึ่งที่อยู่เคียงคู่ผู้คนทุกยุคทุกสมัย ไม่ว่าสื่อในยุคดิจิทัลจะเข้ามามีอิทธิพลมากเพียงใด ประสบการณ์ที่คุณหรือใคร ๆ จะได้รับก็ไม่อาจหาได้จากสื่อชนิดอื่น ๆ ทั้งการสัมผัสกระดาษยามพลิกหน้า หรือสัมผัสความงามของภาพประกอบ “หนังสือเป็นสื่อที่ช้า จริง ๆ ถือเป็นเสน่ห์ของมันนะ ทำให้เราได้คิดย้อนดูอะไรต่าง ๆ”

เมื่อยุคสมัยเปลี่ยนแปลง กระบวนการทำงานของนิทานภาพจึงไม่ได้จำกัดแต่เพียงการอ่านอีกต่อไป แต่ต่อยอดเป็นกิจกรรมกระบวนการเรียนรู้อีกมากมาย เช่น เดียวกับกิจกรรมวิชาชีวิต Life talk on stage และกิจกรรม Workshop เล่านิทาน อ่านชีวิต โดยเบิร์ด-นีลชา เฟื่องฟู-เกียรติ ผู้หยิบยกนิทานภาพมาเล่าใหม่ด้วยกระบวนการละคร

“ความตายนี่แหละคือการพักผ่อน ไม่ได้น่ากลัว” หนึ่งในความคิดเห็นหลังจบกิจกรรม “Workshop เล่านิทาน อ่านชีวิต”

“ศิลปะรับใช้พวกเรา ทำให้เราได้เรียนรู้” คือข้อค้นพบของเธอเมื่อศิลปะไม่ใช่เพียงความงาม แต่เป็นเครื่องมือสร้างการเรียนรู้ของผู้คน

เบิร์ดโตมาจากการเป็นนักแสดงตั้งแต่อายุ ๑๗ ในกลุ่มละครมะขามป้อมหรือมูลนิธิสื่อชาวบ้าน (มะขามป้อม) เวทีแรกของเธอคือสวนลุมพินีและสนามหลวงในรูปแบบของละครเร่ ก่อนเธอจะริเริ่มทำกลุ่มละคร “คิดแจ่ม” ในช่วง ปี ๒๕๕๓-๒๕๕๔ เพื่อผลิตงานสร้างสรรค์และเป็นพื้นที่ให้ครอบครัวมาวิ่งเล่น 

ช่วงแรกเธอสร้างสรรค์ละครเด็กโดยอาศัยเทคนิคต่าง ๆ เพื่อสื่อสารกับครอบครัว ก่อนจะพบว่าเรื่องราวจากนิทานภาพไม่ได้มีไว้สำหรับเด็กเท่านั้น เธอจึงเริ่มตกหลุมรักนิทานภาพ หาอ่านตามห้องสมุดบ้าง ร้านหนังสือบ้าง จากเพียงนักอ่านนิทานแปรเปลี่ยนไปสู่นักเล่านิทาน โดยอาศัยเครื่องมือทางการละคร เช่น reader theaters หรือ play reading สร้างสรรค์การแสดงจากหนังสือนิทานภาพเพื่อสื่อสารกับครอบครัวและให้พื้นที่ครอบครัวได้กลับมาสนทนากันอีกครั้ง

หนังสือนิทานภาพ แมวน้อย ๑๐๐ หมื่นชาติ สร้างความประทับใจจนเธออยากส่งต่อเรื่องราว เล่าให้ใครต่อใครได้ฟัง

“ตอนแรกที่อ่านแล้วไม่สามารถหยุดร้องไห้ได้ รู้สึกประทับใจมาก ศิลปะมันทำงานกับเรา ทั้งภาพวาด ทั้งเรื่องราว มันไม่ได้เค้นให้คนอ่านร้องไห้ แต่เราร้องไห้เอง”

จากความประทับใจในหนังสือนิทานจึงนำไปสู่การดัดแปลงเป็นการแสดงบนเวที ภาพเขียนสีน้ำแสนละมุน เรื่องราวความรักและความตายแสนงดงามคงความเรียบง่ายที่สุดไว้ตามต้นฉบับ แต่เสริมมนตร์วิเศษด้วยการใช้ “เสียง” ไม่ว่าจะเป็นเสียงประกอบ เพลงประกอบ หรือแม้แต่ความเงียบ

“อย่างวันนี้บนเวทีเราก็ไม่ได้เล่านิทานอย่างเดียว แม้ว่าบทจะใช้ตามหนังสือ แต่ก็พูดคุยเพิ่มเติม ใช้เสียงเพลงประกอบ ใช้ความเงียบให้มีความหมาย เป็นการออกแบบการแสดงอย่างหนึ่ง จะเห็นได้ว่ามีช่วงของการสื่อสารรับส่งกับคนดู เพราะฉะนั้นการเล่าเรื่องแมวน้อยแต่ละครั้งถึงจะบทเดิม คิวเดิม แต่ปฏิกิริยาของคนดูจะไม่เหมือนเดิม”

แต่ละรอบการแสดงผู้ชมบางคนเสียใจต่อการจากไปของแมวน้อย บ้างก็ยินดีที่แมวน้อยจากไปอย่างเป็นสุข นอกจากความสนุกจากการแสดงแล้ว การเปิดพื้นที่นำเสนอนิทานภาพประเด็นความตายยังชวนผู้อ่านหรือผู้ชมย้อนรอยความรู้สึกของตนเอง หรือแม้แต่กลับมาพูดคุยในเรื่องที่ไม่เคยพูดคุยกันมาก่อน

“หนูอ่านเรื่องนี้แล้วไม่ค่อยชอบเลย มีเด็กคนหนึ่งเลี้ยงแมวน้อยแล้วเชือกสะพายกระเป๋ารัดคอแมวน้อยจนตาย” เด็กหญิงท่าทางสดใสแสดงความคิดเห็นขณะร่วมกิจกรรม Workshop เล่านิทาน อ่านชีวิต กิจกรรมที่จะพาเหล่านักอ่านวัย ๑๒-๑๖ ปีออกสำรวจเรื่องราวชีวิตและความตายผ่านนิทานภาพ

เมื่อความตายสำหรับวัยรุ่นยังคงอยู่ห่างไกล นิทานภาพจึงเป็นเสมือนวัคซีนที่จะพาผู้อ่านทำความรู้จักกับความตายเบื้องต้น ไม่ว่าจะเป็นความตายของตัวเราเองหรือความตายของคนใกล้ชิดก็ตาม

“จริง ๆ ก็ไม่ได้มีอะไร จนมาเจอเหตุการณ์คุณตาเสีย”

เหตุการณ์ในวันนั้นยังคงแจ่มชัดในความทรงจำของกวาง วินาทีที่เธอทราบข่าวราวกับว่าโลกหยุดหมุนไปชั่วขณะ พ่อผู้เคารพรักบัดนี้จากไปอย่างไม่มีวันหวนคืน เพียงเสี้ยววินาทีหัวใจของพ่อก็หยุดเต้นโดยไร้สัญญาณเตือนล่วงหน้า ไม่มีใครได้บอกลาแม้แต่ภรรยาที่นั่งอยู่ถัดไป หรือลูกสาวอย่างกวางเองก็ตาม สารพัดความรู้สึกประดังประเดเข้ามา ทั้งความเศร้าและความสับสน เมื่อสิ่งที่ประสบยากเกินกว่าจะเชื่อได้

พิธีศพจัดขึ้นไม่กี่วันตามมาเพื่อบอกลาชายชราเป็นครั้งสุดท้ายพร้อมร้อยเรียงเรื่องราวของผู้จากไปผ่านหนังสืองานศพ เด็กชายเพนกวินหนึ่งในผู้อ่านจึงรับรู้ได้ว่าคุณตาไม่อยู่แล้ว น้ำตาของเด็กชายไหลรินเป็นสาย เขาร้องไห้ ร้องแล้วร้องอีกไม่ต่างจากหมีน้อย เพราะเข้าใจแล้วว่าคุณตาจะไม่มีทางกลับมา

“ล่าสุดไปอ่านเล่มนี้กันที่ห้องสมุด เรายังร้องไห้เลย เราก็ให้เขาอ่านเพื่อสะท้อนอารมณ์ว่ามันก็รู้สึกแบบนี้แหละ”

มนตร์วิเศษของนิทานภาพจึงไม่ใช่เพียงการบอกกล่าวให้เข้าใจว่าความตายคืออะไร แต่ยังคงเป็นพื้นที่สำรวจความรู้สึกเมื่อสูญเสียใครบางคน ว่าความเศร้าที่เกิดขึ้นนั้นไม่จำเป็นต้องรีบ เพราะความรักความผูกพันที่แน่นแฟ้น เราจึงเสียใจหากคนคนนั้นจากไป

การร้องไห้ถือเป็นกระบวนการหนึ่งที่ชะล้างความโศกเศร้า มนุษย์ทุกคนล้วนแต่ต้องเผชิญกับความโศกเศร้าหลังการตายของบุคคลที่รัก แต่เมื่อเวลาผ่านไปชีวิตก็จะเริ่มต้นขึ้นใหม่ได้อีกครั้งโดยไม่จมกับความเศร้านานจนเกินไป ดังประโยคสุดท้ายในหนังสือ คุณตาจ๋า ลาก่อน ที่ว่า “ไปตกปลากันเถอะ”

เด็กชายวัย ๘ ขวบในวันนี้จึงเปี่ยมล้นด้วยความสดใส มีคุณตาอยู่ในความทรงจำและดวงใจเสมอมา แม้ว่าความตายจะเป็นความโศกเศร้าที่พรากคนใกล้ชิดไปจากเขา แต่เมื่อเด็กชายได้ร้องไห้ตามความรู้สึกที่เกิดขึ้น ในวันใดวันหนึ่งความรู้สึกเหล่านี้ก็จะแปรเปลี่ยนไป โดยมีพ่อและแม่อยู่เคียงข้างกายและใจ

“ความตายสำหรับเราคือความสิ้นสุด คือจบ แต่สงบนะ เราไม่ได้รีบให้เขาต้องรู้ตั้งแต่วันนี้ แต่ให้ค่อย ๆ เป็นไป ประสบการณ์ชีวิตจะสอนเขาเอง ยังไงพ่อแม่ก็อยู่ข้าง ๆ เขา
อยู่แล้ว”

ตลอดการเดินทางในเมืองนิทานภาพ คุณจึงอาจพบว่า “บางสิ่ง” ท่ามกลางภาพสีสดใสและเรื่องราวชวนฝัน ไม่ใช่สิ่งใดไกลตัว เมื่อความตายไม่อาจแยกจากมนุษย์ไปได้ ดินแดนแห่งนี้จึงเป็นพื้นที่ไขข้อสงสัยเรื่องความตาย ผ่านการปลอบโยนและบอกกล่าวกับเหล่านักเดินทางบนหน้ากระดาษว่าความตายเป็นเรื่องธรรมดาและความเศร้าไม่ต้องรีบร้อน

นิทานภาพจึงเป็นเสมือนเครื่องมือหนึ่งในการกลับมาทบทวนหรือพูดคุยกันถึงความตาย ท่ามกลางสังคมที่ยังคงมองว่าความตายเป็นเรื่องพูดคุยยาก โดยเฉพาะอย่างยิ่งกับนักเดินทางตัวจิ๋ว

บัดนี้เมื่อประตูเมืองนิทานภาพเปิดออก กรอบกังวลถึงความตายและความสูญเสียก็ได้เวลาทลายลงอย่างช้า ๆ เพื่อสร้างสังคมที่พูดคุยเรื่องราวเหล่านี้ได้โดยทั่วกัน  

อ้างอิง
อันเดร โรดริเกส, ลาริสซา ริเบย์โร, เปาลา เดสกวลโด และ เปโดร มาร์กุน (เขียน), ศรัณย์พร เอกมั่นคงไพศาล (แปล). (๒๕๖๖). ความตายของเจ้าหนอนผีเสื้อ (A Morte Da Lagarta). กรุงเทพฯ : Kidscape.

Jelleke Rijken, Mack van Gageldonk และ Mack van Gageldonk (เขียน), วิชุดา โอภาสโศภณ (แปล). (๒๕๖๗). คุณตาจ๋า ลาก่อน (Dag opa). กรุงเทพฯ : นานมีบุ๊คส์คิดดี้. 

เว็บไซต์
ปีติชา คงฤทธิ์. Duck, Death and the Tulip หนังสือนิทานภาพที่สอนเด็กรู้จักความตาย. สืบค้นจาก https://adaymagazine.com/duck-death-and-the-tulip/

พันธวัฒน์ เศรษฐวิไล. ‘Kidscape’ สำนักพิมพ์หนังสือเด็กที่ช่วยเปิดประเด็นทางสังคม พรมแดนใหม่ที่หนังสือเด็ก (แบบไทย ๆ) ยังไปไม่ถึง. สืบค้นจาก https://www.thekommon.co/kidscape/