วิชา Landscape Ecology หรือ “ภูมินิเวศวิทยา” เป็นศาสตร์ที่ศึกษาความสัมพันธ์เชื่อมโยงขององค์ประกอบต่าง ๆ บนผิวโลก มองภูมิทัศน์ให้เห็นระบบนิเวศ พยายามทำความเข้าใจระบบที่กำลังเกิดขึ้นในพื้นที่หนึ่ง ๆ ว่าแต่ละตัวละคร แต่ละผู้ร่วมทางในโลกใบนี้มีปฏิสัมพันธ์ ใช้ชีวิตร่วมกันอย่างไร และมีวิวัฒนาการไปพร้อม ๆ กับโลกแบบไหน แน่นอนว่ารวมถึงเรื่องของน้ำด้วย

“ตั้งแต่เมื่อ ๑๐ กว่าปีก่อน เราจะเห็นข่าวน้ำท่วมอยู่เรื่อย ๆ แต่ไม่มีใครอธิบายได้ว่าเมืองต่าง ๆ น้ำท่วมได้อย่างไร หลังน้ำลดผมเลยชวนเด็ก ๆ ที่ตัวเองสอนทั้ง ป. ตรี ป. โท มาออกภาคสนามที่นี่ หาสาเหตุว่าเกิดอะไรขึ้น แล้วก็ทำมาเรื่อย ๆ ต่อเนื่องแทบทุกปี”

กลางเดือนกรกฎาคมที่ผ่านมาเริ่มเข้าหน้าฝน อาจารย์ดนัยวางแผนเดินทางมาสำรวจเมืองเชียงใหม่อีกครั้ง ผู้เขียนจึงติดตามมาด้วย ขณะนั้นเราหวังเพียงว่าจะได้เรียนรู้ความสัมพันธ์ระหว่างแม่น้ำกับเมือง ใครจะรู้ว่าหลังจากนั้นไม่กี่เดือนจะเกิดน้ำท่วมเมืองเชียงใหม่ครั้งใหญ่ที่สุดในรอบหลายสิบปี

ภาพถ่ายในอดีตของเจดีย์ขาว หรือเจดีย์กิ่ว (คาดว่าก่อนปี ๒๔๙๖ แต่ไม่รู้ปีแน่ชัด) เห็นตำแหน่งเจดีย์ตั้งอยู่ริมตลิ่งแม่น้ำปิง 

เจดีย์ขาวในปัจจุบัน หลังการถมดินสร้างถนนรอบเจดีย์ในปี ๒๔๙๖ และต่อเติมเรื่อยมาจนกลายเป็นถนนสองเลนพร้อมทางเท้า รวม ๆ แล้วแม่น้ำถูกถมให้แคบลงไปไม่น้อยกว่า ๑๐ เมตร

อนึ่งพื้นภูมิสถานที่อันจะตั้งพระนครนี้สูงเบื้องตะวันตกเอียงหาตะวันออก เป็นชัยมงคลประการที่สี่ อนึ่งอยู่ที่นี้เห็นน้ำตกและเขาอุสุจบรรพตคือดอยสุเทพ ลำน้ำไหลขึ้นไปหนเหนือ เลี้ยวไปหนตะวันออก วนลงไปทิศใต้ แล้วไปทิศตะวันตกโอบอ้อมเวียงกุมกาม ลำน้ำนี้เป็นนครคุณเกี้ยวกอดเมืองไว้ เป็นชัยมงคลประการที่ห้า อนึ่งหนองใหญ่มีอยู่หนตะวันออกเฉียงเหนือ ท้าวพระยานานาประเทศจักมาบูชาเป็นชัยมงคลประการที่หก อนึ่งแม่น้ำระมิงค์อันเป็นแม่น้ำใหญ่ไหลมาแต่มหาสรซึ่งพระพุทธเจ้าได้มาอาบยังดอยสลุง ไหลมาเป็นขุนน้ำแม่ระมิงค์กรายไปตะวันออกเวียงเป็นชัยมงคลประการที่เจ็ด

ข้อความจากหนังสือ พงศาวดารโยนก ซึ่งเรียบเรียงและแปลจากพงศาวดารภาษาเหนือโดยพระยาประชากิจกรจักร เล่าถึงการเลือกสถานที่ตั้งเมืองเชียงใหม่ ตามชัยมงคลเจ็ดประการ สามประการแรกคือได้พบเจอสัตว์เผือกสามชนิด ประการที่ ๔ คือลักษณะของพื้นดินที่ลาดเอียงจากดอยสุเทพทางทิศตะวันตกมาสู่ที่ราบทางทิศตะวันออก ส่วนประการที่ ๕ ๖ และ ๗ คือการมีแหล่งน้ำในพื้นที่ถึงสามแห่ง ได้แก่ แม่น้ำข่า หนองบัว และแม่น้ำปิง

เมืองเชียงใหม่ตั้งอยู่บนพื้นที่ราบลาดเอียงระหว่างดอยสุเทพและแม่น้ำปิง จุดที่น้ำฝนจากบนภูเขาจะไหลผ่านมารวมเป็นแม่น้ำสายใหญ่ ตั้งแต่ยุคสร้างบ้านแปงเมืองเชียงใหม่จึงถูกสร้างขึ้นด้วยองค์ความรู้ในการอยู่ร่วมและใช้ประโยชน์จากแหล่งน้ำโดยรอบ

ที่พิพิธภัณฑ์ท้องถิ่นของเชียงใหม่เล่าถึงความสัมพันธ์ระหว่างน้ำและการตั้งเมืองว่า ลำห้วยส่วนหนึ่งไหลจากดอยสุเทพมาสู่คูเมืองเพื่อใช้เป็นน้ำอุปโภคบริโภค หากน้ำป่าไหลหลากในฤดูฝน ตรงจุดคูเมืองเชื่อมต่อกับคลองแม่ข่ามุมฝั่งตะวันตกเฉียงใต้ของเมืองจะทำหน้าที่ระบายน้ำออกสู่แม่น้ำปิง ขณะที่ลำห้วยอีกส่วนหนึ่งจากดอยสุเทพจะไหลผ่านพื้นที่เกษตรกรรมทางทิศเหนือของเมือง จัดสรรปันส่วนสู่ผืนนาผ่านระบบเหมืองฝาย ก่อนไหลสู่คลองแม่ข่าเช่นเดียวกัน

“เวลาเราพูดว่า ‘ภูมินิเวศ’ เราพยายามทำความเข้าใจกระบวนการทั้งหลายที่เป็นตัวการสร้างภูมิทัศน์ ทำให้นิเวศนี้มีชีวิตสืบเนื่อง มีวิวัฒนาการ หรือบางทีก็มีการดับสูญเสื่อมสลาย”

การเดินทางเพื่อเรียนรู้ความสัมพันธ์ระหว่างแม่น้ำกับเมืองของเราเริ่มต้นที่ตำบลศรีภูมิ อำเภอเมืองเชียงใหม่ เดินเท้าจากประตูเมืองไปตามถนนช้างเผือกเพียง ๑๐๐ เมตรจะพบ “สะพานร่องกระแจะ” สะพานข้ามลำน้ำเล็ก ๆ ที่หลงเหลือของระบบเหมืองฝายและทุ่งนาในอดีต

เส้นทางของลำเหมืองในสมัยก่อนนั้นไม่ได้มีบันทึกไว้มากนัก แผนที่เมืองนครเชียงใหม่ฉบับ พ.ศ. ๒๔๓๖ เขียนโดย James McCarthy ชาวอังกฤษซึ่งรับราชการในกรมแผนที่ให้ข้อมูลว่า นอกกำแพงเมืองทิศเหนือของเมืองเชียงใหม่เป็นทุ่งนากว้างใหญ่ แต่ไม่ได้วาดลักษณะการแบ่งแปลงนาหรือทางไหลของน้ำไว้ ส่วนข้อมูลจากแผนที่ L708 พ.ศ. ๒๕๐๒ ของกรมแผนที่ทหาร ระบุชื่อลำน้ำสายนี้ว่า “แม่น้ำท่าช้าง” ซึ่งน่าจะไหลมาจากห้วยช่างเคี่ยนบนดอยสุเทพ

 หากตามลำน้ำไปทางทิศตะวันออก จะพบอาคารบ้านเรือนตั้งรั้วรอบขอบชิดตลอดแนวลำน้ำ จะเข้าถึงร่องกระแจะได้ก็ตรงสะพานต่าง ๆ ที่มีอยู่เป็นระยะ ๆ

ถ้าเรายืนริมแม่น้ำในฤดูฝน อาจเห็นแม่น้ำสีปูนไหลเชี่ยว พัดพาตะกอนดินโคลนจากป่าเขาไหลไปกับมวลน้ำ หากเรายืนมองแม่น้ำสายเดิมในฤดูร้อน อาจเห็นแม่น้ำแห้งขอด เหลือเพียงธารน้ำเล็ก ๆ ไหลเอื่อย ๆ เผยพื้นหินดินทรายที่ถูกพัดพามารวมกัน

แม่น้ำคือเส้นทางไหลของน้ำ เส้นทางที่น้ำกัดกร่อน เลาะเลี้ยวตามพื้นดิน กระบวนการนี้เองที่ค่อย ๆ เซาะหินดินข้างทางน้ำให้กว้างออก ขณะเดียวกันก็พัดพาตะกอนไปทับถมยังที่ที่น้ำท่วมถึง เมื่อผ่านกาลเวลายาวนานจะเกิดเป็นที่ราบกว้างใหญ่ขนาบธารน้ำ เรียกว่า “ที่ราบน้ำท่วมถึง (flood plain)”

แม้จะมีชื่อว่าที่ราบน้ำท่วมถึงแต่ก็ไม่ได้ราบเรียบ มีหน้าตาหลากหลายตามกระบวนการของแม่น้ำที่แตกต่างกัน เช่น เมื่อตะกอนที่ถูกพัดพามาทับถมกันขนาบแนวเส้นลำน้ำ ก่อตัวสูงกว่าระดับพื้นที่ราบน้ำท่วมถึงปรกติ จะเรียก “คันดินธรรมชาติ (natural levee)” ซึ่งอาจกั้นพื้นที่บางส่วนออกจากแนวลำน้ำเมื่อระดับน้ำต่ำลง เรียกว่า “พื้นที่ลุ่มหลังคันดิน (backswamp)”

หรือเมื่อกาลเวลาผ่านไปนานมาก ๆ แนวลำน้ำอาจกัดกร่อนพื้นดินเป็นร่องต่ำ เกิดชั้นที่ราบน้ำท่วมใหม่ซึ่งต่ำกว่าระดับที่ราบน้ำท่วมถึงเดิม จะเรียกชั้นที่ราบที่สูงกว่าว่า “ลานตะพักลำน้ำ (river terrace)” และเมื่อเกิดต่อเนื่องจะทำให้พื้นที่สองข้างลำน้ำมีลักษณะเป็นแนวที่ราบลดหลั่นเหมือนขั้นบันได เรียกว่าลานตะพักลำน้ำหลายระดับ

ส่วนมากพื้นที่ราบน้ำท่วมถึงจะเป็นผืนดินในฤดูแล้งและอยู่ใต้น้ำในฤดูฝน เมื่อรวมกับข้อเท็จจริงที่ในแต่ละปีมีปริมาณน้ำฝนไม่เท่ากัน ทำให้ความกว้างของแม่น้ำในช่วงน้ำน้อยสุดกับน้ำมากสุดแตกต่างกันหลายเท่า พื้นที่นี้เองที่ความอุดมสมบูรณ์ซึ่งพัดมากับน้ำในฤดูน้ำหลากงอกเงยเป็นพืชพรรณเมื่อน้ำลด และกลายเป็นหมุดหมายการตั้งถิ่นฐานของชุมชนในอดีต

“การประมงในแนวลำห้วย การปศุสัตว์บนที่ราบน้ำท่วมถึง เป็นเส้นทางคมนาคมและขนส่งสินค้า ชุมชนตั้งอยู่ที่ไหนจึงจะมีน้ำกินน้ำใช้ ภูมิประเทศโดยรอบเอื้อให้เศรษฐกิจใดเจริญงอกงาม เราพึ่งพาระบบนิเวศที่ซับซ้อนของแม่น้ำและพัฒนาขึ้นมาโดยมีภูมินิเวศนี้เป็นฐาน”

“วิธีที่เราพยายามควบคุมธรรมชาติ เพิ่มความเสี่ยงให้เรามากขึ้นด้วย มวลน้ำที่เก็บไว้มากขึ้นก็ท่วมหนักขึ้น นานขึ้นเช่นกัน ‘น้ำท่วมซ้ำซาก’ ก็คือฝีมือมนุษย์เรานี่เอง” 
ดร. ดนัย ทายตะคุ

ทางน้ำล้นฉุกเฉิน (emergency spillway) ทางเลือกสุดท้ายเพื่อป้องกันกำแพงเขื่อนพังทลาย หากปริมาณน้ำหลากล้นจนเกินการควบคุม

อ่างเก็บน้ำของเขื่อนแม่กวงอุดมธารา แหล่งน้ำต้นทุนสำหรับการอุปโภค บริโภค อุตสาหกรรมและการท่องเที่ยวที่เพิ่มขึ้นอย่างต่อเนื่องในพื้นที่เมืองเชียงใหม่และลำพูน อยู่ระหว่างการสร้างอุโมงค์ผันน้ำ แม่แตง-แม่งัด-แม่กวง เพื่อนำน้ำจากลุ่มน้ำอื่น ๆ เติมเต็ม

ช่วงเวลาเดียวกับที่เชียงใหม่เปลี่ยนผ่านเป็นเมืองและเริ่มก่อร่างโครงสร้างพื้นฐานขนานใหญ่ นอกจากหนองบัวที่ถูกถมหายไป พื้นที่ราบน้ำท่วมถึงริมแม่น้ำปิงก็ถูกเปลี่ยนแปลงให้พร้อมรับเมืองที่กำลังขยายตัวขึ้น

เพื่อแกะรอยความเปลี่ยนแปลงนี้ อาจารย์ดนัยชวนเราเดินเลียบแม่น้ำปิงเพื่อเปรียบเทียบภาพถ่ายเก่าในอดีตกับสถานที่ปัจจุบัน เริ่มต้นที่โบสถ์คริสตจักรที่ ๑ เชียงใหม่ในอดีตตั้งอยู่ติดตลิ่งแม่น้ำปิง มีถนนสายเล็กทอดตัวตามแนวแม่น้ำกั้น แต่ปัจจุบันขยายความกว้างถนนเป็นสี่เลน พร้อมด้วยทางเท้าสองฝั่งถนน

ข้ามสะพานนวรัฐมาถึงบริเวณหน้าตลาดต้นลำไย อาจารย์ดนัยเปิดภาพถ่ายการสร้างคันกั้นน้ำในปี ๒๕๓๒ ภาพถ่ายทางอากาศระหว่างก่อนและหลังสร้างคันกั้นน้ำเผยความจริงว่าบริเวณที่เรายืนอยู่ในปัจจุบันเป็นแนวลำน้ำมาก่อน แต่มีการถมดินจนความกว้างของแม่น้ำลดลงเหลือครึ่งเดียว

เมื่อเดินมาถึงหน้าสถานกงสุลใหญ่สหรัฐอเมริกา สิ่งที่อยู่ตรงหน้าคือ “เจดีย์ขาว” หรือ “เจดีย์กิ่ว” เจดีย์กลางถนนที่ทำหน้าที่เป็นวงเวียนของสามแยกแห่งนี้ แต่เมื่อดูภาพถ่ายในอดีต เจดีย์เคยอยู่ชิดขอบตลิ่งแม่น้ำปิงเช่นกัน

อาจารย์อธิบายว่า การมาถึงของยุครถยนต์เป็นการเปลี่ยนแปลงรูปแบบการใช้พื้นที่ครั้งใหญ่ของเมือง ถนนสายใหม่ถูกยกสูงกว่าพื้นที่โดยรอบเพื่อให้ปลอดภัยจากน้ำเอ่อล้นแม่น้ำในฤดูน้ำหลาก พื้นที่ริมตลิ่งถูกถม ดาดปูน และก่อสร้างถนนเพื่อเขตเศรษฐกิจใกล้แม่น้ำที่ค่อนข้างแออัดอยู่เป็นทุนเดิม

ความกว้างที่เพิ่มขึ้นทั้งหมดของถนน คือความกว้างของแม่น้ำที่ถูกถม ซึ่งเป็นพื้นที่น้ำท่วมถึงในฤดูน้ำหลาก เมื่อมวลน้ำไหลมาเจอแม่น้ำที่แคบลง ระดับน้ำก็สูงขึ้นและล้นเข้าสู่ชุมชนที่อยู่อาศัย เกิดเหตุการณ์น้ำล้นตลิ่งแม่ปิงซ้ำแล้วซ้ำเล่าในช่วงหลายสิบปีที่ผ่านมา

“ตอนสร้างเมืองเราไม่ได้เผื่อที่ไว้ให้น้ำ พอน้ำเอ่อล้น แม่น้ำก็เรียก ‘น้ำท่วมซ้ำซาก’ พูดว่าน้ำคือภัย ต้องหาทางป้องกัน บริเวณต้นน้ำก็สร้างเขื่อน ในตัวเมืองก็สร้างกำแพง แต่เราต้องรู้ตัวกันได้แล้วว่าส่วนหนึ่งของ ‘น้ำท่วมซ้ำซาก’ ก็คือฝีมือมนุษย์เรานี่เอง”

อ้างอิงและภาพ : วิทยานิพนธ์เรื่อง “การเปลี่ยนแปลงของภูมินิเวศแม่น้ำ : กรณีศึกษา แม่น้ำปิง บริเวณเมืองและปริมณฑล จังหวัดเชียงใหม่” โดย สิรินทรา สุมนวรางกูร

โบสถ์คริสตจักรที่ ๑ เชียงใหม่

ในอดีตเป็นโบสถ์ริมน้ำ มีเพียงถนนเล็ก ๆ กั้นระหว่างอาคารกับตลิ่งดินซึ่งลาดลงสู่แม่น้ำ ปัจจุบันถมที่สร้างเป็นถนนใหญ่สี่เลนและกั้นกำแพงตลอดแนวตลิ่ง ไม่มีทางลงแม่น้ำ ส่วนฝั่งตรงข้ามก็ถมตลิ่งรุกลำน้ำ

สะพานจันทร์สม-อนุสรณ์ (ขัวเก่า)

สะพานข้ามแม่น้ำปิงแห่งแรก เชื่อมชุมชนวัดเกตกับตลาดใหญ่ ในอดีตเคยมีการคมนาคมสัญจรทางน้ำคึกคัก ทั้งการล่องเรือและล่องไม้ซุง ปัจจุบันการคมนาคมทางบกเป็นเส้นทางหลัก

สะพานนวรัฐ

ในอดีตแม่น้ำปิงแผ่กว้าง ระดับน้ำไม่ลึกมาก หน้าแล้งน้ำลดจะมีสันดอนทรายโผล่ เป็นพื้นที่ที่ชาวเมืองใช้จัดประเพณีปีใหม่ในเดือนเมษายน ปัจจุบันหลังจากการสร้างประตูกั้นน้ำและตลิ่งสองฝั่งถูกถมที่รุกล้ำลำน้ำให้แคบลง ระดับน้ำจึงสูงขึ้น แม่น้ำสูญเสียพลวัตของน้ำแล้ง-น้ำหลาก 

ตลาดต้นลำไย

ในอดีตเป็นตลาดติดลำน้ำปิง ไม่มีถนนหรือแนวตลิ่งกั้น ก่อนจะถูกไฟไหม้ใหญ่ในปี ๒๕๑๑ ภายหลังมีการก่อสร้างคันกั้นตลิ่งในปี ๒๕๓๒ ถมที่แม่น้ำขนานใหญ่เพื่อสร้างถนนและลานจอดรถข้างตลาด

สะพานนครพิงค์

้นที่ริมน้ำถูกเปลี่ยนเป็นโครงสร้างแข็งทำให้พืชพรรณริมน้ำเดิมสูญหาย อีกทั้งยังปิดกั้นการมองเห็นและการเข้าถึงพื้นที่ริมน้ำ ตัดขาดวิถีชีวิตและความสัมพันธ์กับพื้นที่ริมน้ำของเมืองไป

“ถ้าคุณไปค้นภาพเก่าของเมืองเชียงใหม่เมื่อ ๕๐ ปีก่อน จะเจอว่าเราเคยลงไปเล่นสงกรานต์จัดงานปีใหม่เมืองในแม่น้ำปิงได้ เพราะระดับน้ำลดลงเป็นเกาะแก่ง ชาวบ้านมารวมตัวขนทรายจากสันดอนทรายกลางแม่น้ำเข้าวัด ส่วนริมตลิ่งปลูกผักสวนครัว วันนี้เราไม่มีอะไรแบบนั้นอีกแล้ว”

นับตั้งแต่มีแผนพัฒนาเศรษฐกิจแห่งชาติฉบับแรกเมื่อ ๖๓ ปีก่อน ประเทศไทยเริ่มแผนสร้างเขื่อนขนาดใหญ่เพื่อการชลประทานและพลังงานไฟฟ้าเป็นครั้งแรก รัฐบาลส่งเสริมการปลูกข้าวเพื่อส่งออก ส่งผลให้พื้นที่เกษตรเดิมต้องการน้ำมากขึ้นสำหรับเพาะปลูกในฤดูแล้ง ส่วนพื้นที่เกษตรใหม่ต้องการระบบชลประทานเพื่อเพาะปลูกในพื้นที่ที่ไม่มีน้ำ

อาจารย์ดนัยพาเราเดินทางออกนอกเมืองเพื่อดูโครงสร้างแข็งขนาดใหญ่ในลำน้ำ ทางตะวันออกเฉียงเหนือของเมืองเชียงใหม่ที่อำเภอดอยสะเก็ด ซึ่งคือที่ตั้ง “เขื่อนแม่กวงอุดมธารา” ซึ่งกำลังดำเนินการก่อสร้างอุโมงค์ผันน้ำแม่แตง-แม่งัด-แม่กวง มูลค่า ๑.๕ หมื่นล้านบาท ผันน้ำจากประตูระบายน้ำแม่ตะมาน ลำน้ำแม่แตง และเขื่อนแม่งัดสมบูรณ์ชล มายังเขื่อนแม่กวงอุดมธาราเพื่อการอุปโภค บริโภคอุตสาหกรรม และการท่องเที่ยว ในพื้นที่เมืองเชียงใหม่และลำพูน

ระบบเหมืองฝายคือคำตอบจากการอยู่ร่วมกับภูมินิเวศแบบภูเขา ในภาพจะเห็น “ลำเหมือง” แต่ละสายตั้งอยู่ที่ระดับความสูงต่าง ๆ กัน ลำเลียงน้ำไหลตามแรงโน้มถ่วงไปยังผืนนาที่อยู่บนพื้นที่สูงต่ำต่างกัน

อ้อมลงมาทางตะวันออกเฉียงใต้ของเมืองที่ตำบลป่าแดด อำเภอเมืองเชียงใหม่ เพื่อดูกำแพงป้องกันน้ำท่วมแม่น้ำปิงที่กำลังก่อสร้างอยู่ จากตรงนั้นเดินทางต่อมาอีกนิดคือ “ประตูกั้นน้ำป่าแดด” ซึ่งกักมวลน้ำส่วนหนึ่งไว้ โดยมีผลที่แลกมาคือพลวัตน้ำแล้ง-น้ำหลากของแม่น้ำปิงหายไปตลอดกาล

“ในทางวิศวกรรมเราอาจคำนวณตัวเลขคร่าว ๆ ได้ว่า ถ้าสร้างกำแพงทำให้มีมวลน้ำไว้ใช้ในหน้าแล้งเท่าไร เขื่อนจุน้ำเท่าไร แต่ยังไม่มีใครตอบเราได้จริง ๆ ว่าการใช้โครงสร้างแข็งมาแทรกแซงพลวัตและกระบวนการของลำน้ำจะส่งผลอย่างไรต่อภูมินิเวศในระยะยาว”

ในภาษาของคนโบราณ อธิบายคุณประโยชน์ของแหล่งน้ำต่อเมืองเชียงใหม่ผ่านชัยมงคลเจ็ดประการ ส่วนภาษาวิชาการของนักภูมินิเวศวิทยาใช้ว่า “การบริการเชิงนิเวศ (ecological service)” หมายถึงผลเชิงบวกต่าง ๆ ที่กระบวนการของระบบนิเวศมอบแก่มนุษย์ แบ่งเป็นหลายด้าน เช่นด้านทรัพยากรพื้นที่ เช่นอาหารและน้ำสะอาด หรือด้านควบคุมความสมดุลของปรากฏการณ์ธรรมชาติ อย่างการป้องกันภัยพิบัติต่าง ๆ แต่แม่น้ำจะสร้างการบริการเชิงนิเวศได้เต็มที่ก็ต่อเมื่อระบบนิเวศดำเนินไปอย่างเป็นธรรมชาติ หรือแม้แต่หล่อหลอมให้เกิดวิถีชีวิตและวัฒนธรรม

“วิธีที่เราพยายามควบคุมธรรมชาติเพิ่มความเสี่ยงให้เรามากขึ้นด้วย มวลน้ำที่เก็บไว้มากขึ้นก็ท่วมหนักขึ้น นานขึ้นเช่นกัน ถ้าเราหาวิธีบริหารจัดการที่ยืดหยุ่น มีพลวัต และอยู่บนพื้นฐานความรู้ความเข้าใจจริง ๆ ว่าโครงสร้างแข็งเหล่านี้จะทำหน้าที่อย่างไรในภูมินิเวศก็อาจช่วยได้”

วันที่ผมนั่งเขียนต้นฉบับที่คุณกำลังอ่านอยู่นี้ ผมเพิ่งได้ข่าวจากเพื่อนที่เชียงใหม่ว่าน้ำเริ่มลดลง สัปดาห์หลังจากนี้คนทั้งเมืองคงง่วนอยู่กับการล้างโคลน ส่วนผมก็ต้องเตรียมตัวเช่นกัน เพราะมวลน้ำจากภาคเหนือทยอยไหลมาถึงลุ่มน้ำเจ้าพระยาตอนล่างแล้ว มีการประกาศให้บางชุมชนขนของขึ้นที่สูง

ในอดีตพวกเราเลือกมาอยู่อาศัยใน “ที่ราบน้ำท่วมถึง” สร้างบ้านแปงเมืองบนฐานความเข้าใจของภูมินิเวศ อาศัยการปรับตัวตามพลวัตของธรรมชาติเป็นฐานการดำรงชีวิต แต่วันหนึ่งเราขยายเมือง แปลงแม่น้ำอย่างรวดเร็วโดยไม่ได้เข้าใจธรรมชาตินัก หลงคิดไปเองว่าเทคโนโลยีจะแก้ปัญหาได้ทุกอย่าง ทลายได้ทุกข้อจำกัด จนละเลยลำน้ำที่เราเคยพึ่งพา มองไม่เห็นว่าลำน้ำนั้นทำหน้าที่อย่างไรกับเมืองของเรา

ปัญหาน้ำท่วมเมืองที่เราเองก็มีส่วนก่อนี้คงจะไม่หายไปง่าย ๆ มิหนำซ้ำอาจทวีความรุนแรงขึ้นจากสภาพภูมิอากาศที่เปลี่ยนแปลง

“ยังไม่มีใครออกมาตอบเราได้จริง ๆ ว่าการใช้โครงสร้างแข็งมาแทรกแซงพลวัตและกระบวนการของลำน้ำ กำลังส่งผลอย่างไรต่อภูมินิเวศในระยะยาว สุดท้ายเราจะได้อะไร และเสียอะไรไปบ้าง”
ดร. ดนัย ทายตะคุ

ก่อนแยกกันผมถามอาจารย์ดนัยว่า เราควรอยู่กับแม่น้ำอย่างไร

“เราปล่อยให้แม่น้ำทำงานของตัวเอง น้ำจะหลากจะท่วมก็ตามฤดูกาล แล้วมาเรียนรู้กันว่านี่คือระดับน้ำปรกติของฤดูแล้ง นี่คือระดับน้ำปรกติของฤดูน้ำหลาก พื้นที่ทั้งหมดที่น้ำจะท่วมให้เว้นไว้เป็น ‘แนวเชื่อมต่อทางระบบนิเวศ (ecological corridor)’ เพื่อฟื้นฟูและรักษาความเชื่อมโยงสัมพันธ์ในภูมินิเวศ เป็นที่รองรับน้ำหลาก พอน้ำลด เราก็ได้พื้นที่สีเขียวที่คนใช้ประโยชน์ได้ แค่นี้ภัยทั้งหลายก็จะกระทบเราน้อยลง

“คุณพร้อมจะทำความเข้าใจและออกแบบอนาคตเราใหม่ไหมล่ะ”